Arbeidsdeelname en kinderopvang

Transcriptie

1 L. van Dijk en C. Remery Arbeidsdeelname en kinderopvang Een gecombineerde analyse voor vrouwen met jonge kinderen1 De keuze die vrouwen met jonge kinderen maken voor een bepaalde mate van arbeidsdeelname en de keuze voor kinderopvang worden veelal afzonderlijk bestudeerd. In dit artikel gaan wij er vanuit dat de genoemde keuzen aan elkaar gerelateerd zijn. Het onderzoek is gebaseerd op gegevens van 354 gehuwde dan wel samenwonende moeders met jonge kinderen. De resultaten laten zien dat met name moeders die een grote baan combineren met het gebruik van betaalde kinderopvang afwijken van niet-werkende moeders. Zij hebben minder kinderen, een hoger potentieel uurloon en modernere ideeën over de zorg voor kinderen. Zij beschikken daarnaast over meer mogelijkheden voor betaalde en over minder mogelijkheden voor onbetaalde opvang. Op basis van de resultaten worden mogelijke implicaties voor het emancipatiebeleid van de overheid besproken. Zowel het verruimen van mogelijkheden tot deeltijdwerk voor mannen als uitbreiding van het aantal kinderopvangvoorzieningen kunnen aan de verwezenlijking van dit beleid bijdragen. Inleiding De overheid voert al geruime tijd een emancipatiebeleid. Een van de doelstellingen van dit beleid is bevordering van de arbeidsdeelname van vrouwen2. De overheid probeert deze doelstelling op verschillende manieren te realiseren. Zo is vanaf midden jaren tachtig, mede dankzij de Stimuleringsmaatregel Kinderopvang, het aantal kinderopvangvoorzieningen sterk uitgebreid. Gezien de stijging van de arbeidsparticipatie van vrouwen lijkt het emancipatiebeleid redelijk succesvol. Met name het aantal werkende vrouwen met jonge kinderen is de afgelopen jaren sterk gegroeid (cbs/ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 1995). Tegelijkertijd bleken mannen niet meer zorgtaken op zich te nemen. Dit laatste werd gezien als een belemmering voor de voortgang van het emancipatiebeleid. Daarom is vanaf 1992 de nadruk in het emancipatiebeleid meer op de herverdeling van zorgtaken tussen mannen en vrouwen komen te liggen. Huishoudens met werkende moeders kunnen op verschillende manieren voorzien in opvang voor hun kinderen. Onderzoek (Van Dijk, 1994; CBS/ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 1995) laat zien dat moeders met een omvangrijke baan vaker gebruikmaken van een kinderdagverblijf of betaalde oppas dan moeders met een kleine baan. Deze laatste groep maakt vaker gebruik van een onbetaalde oppas of zorg door de partner. Dit suggereert dat de keuze van moeders voor een bepaalde mate van arbeidsdeelname en die voor een bepaald type kinderopvang aan elkaar gerelateerd zijn. In Nederlands onderzoek worden deze keuzen echter veelal afzonderlijk geanalyseerd. In dit artikel analyseren wij de keuze voor mate van arbeidsdeelname en de keuze voor een bepaald type kinderopvang door moeders met ten minste één kind jonger dan vier jaar gelijktijdig. Wij baseren ons op een Ameri- * Liset van Dijk is universitair docent aan de Landbouwuniversiteit Wageningen en postdoctoraal onderzoeker bij de vakgroep Sociologie van de Universiteit Utrecht (gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoekt Chantal Remery is assistent-in-opleiding bij de vakgroep Bestuurskunde, Afdeling Emancipatieonderzoek van de Erasmus Universiteit Rotterdam. 132 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2

2 kaans onderzoek van Fox Folk en Beller (1993). Uit eerder onderzoek blijkt dat de arbeidsdeelname van vrouwen met jonge kinderen en de keuze voor kinderopvang onder meer samenhangen met financieel-economische factoren (zoals het uurloon van de moeder), het aantal kinderen in het huishouden en de leeftijd van die kinderen, de alternatieven die er zijn voor de zorg van de moeder en de normen die ouders hebben ten aanzien van de zorg voor de kinderen (zie voor een uitgebreid overzicht: Van Dijk, 1994). De centrale vraag is dan ook in hoeverre de keuze voor een bepaalde combinatie van arbeidsdeelname en type kinderopvang van moeders met jonge kinderen door de hiervoor genoemde factoren wordt beïnvloed3. Het onderzoek van Fox Folk en Beller: een Nederlandse replicatie Onze analyse is gebaseerd op een Amerikaans onderzoek van Fox Folk en Beller (1993). Zij stellen dat beslissingen omtrent arbeidsparticipatie en kinderopvang aan elkaar gerelateerd zijn. Indien moeders werken, is kinderopvang nodig en het aantal uren dat moeders werken, is afhankelijk van de beschikbaarheid en kosten van kinderopvang. Fox Folk en Beller onderscheiden vijf arrangementen, te weten: 1) geen betaald werk, 2) deeltijdbaan en gebruik van onbetaalde kinderopvang, 3) deeltijdbaan en gebruik van betaalde kinderopvang, 4) voltijdbaan en gebruik van onbetaalde kinderopvang en 5) voltijdbaan en gebruik van betaalde kinderopvang. Zij veronderstellen op basis van eerder onderzoek dat financieel-economische factoren, zoals het verdiende loon, alsmede het aantal kinderen en het aanbod van kinderopvang van invloed zijn op de keuze voor één van de genoemde arrangementen. Ook bestuderen zij het effect van een aantal variabelen die normen van de moeder weerspiegelen, zoals haar burgerlijke staat, etniciteit en geloof. De data die Fox Folk en Beller gebruiken, zijn afkomstig uit de National Survey of Families and Households (nsfh). De nsfh is een representatieve steekproef van huishoudens in de Verenigde Staten. De gegevens zijn verzameld door middel van interviews, gehouden in 1987 en De analyses hebben betrekking op een deel van de nsfh en wel dat deel bestaande uit alle vrouwelijke respondenten met ten minste één kind jonger dan vijf jaar (n=976). Alleen vrouwen die zelfstandig een huishouden voeren, alleen dan wel samen met een partner, zijn in de analyses meegenomen. Vrouwen die bijvoorbeeld inwonen bij hun ouders zijn uitgesloten van analyse. Uit de analyses van Fox Folk en Beller blijkt onder andere dat naarmate de vrouw een hoger potentieel uurloon heeft, de kans groter is dat zij een betaalde baan heeft. Het effect is hierbij sterker voor een voltijdbaan dan voor een deeltijdbaan. Vrouwen in het zuiden van de Verenigde Staten hebben vaker een voltijdbaan dan vrouwen in andere delen van het land en maken bovendien vaker gebruik van betaalde dan van onbetaalde kinderopvang. Vrouwen die buiten de grote stedelijke gebieden, zoals New York and Los Angeles wonen, hebben vaker een baan dan vrouwen in de stedelijke gebieden. De resultaten van Fox Folk en Beller laten ook zien dat vrouwen die kiezen voor de combinatie deeltijdwerk en onbetaalde kinderopvang een duidelijk afwijkende groep vormen. Deze vrouwen zijn vaker getrouwd, katholiek, blank en hun jongste kind is veelal ouder dan één jaar. Ook hebben deze vrouwen vaker een baan in de dienstensector. In dit artikel repliceren wij bovenstaand onderzoek voor Nederland. De opzet is hierbij op enige punten aangepast. De eerste aanpassing betreft de arrangementen; waar Fox Folk en Beller een onderscheid maken tussen voltijd- (35 uur of meer per week) en deeltijdbanen, onderscheiden wij grote en kleine banen. Een grote baan is gedefinieerd als een baan van 24 uur per week of meer. De reden voor deze indeling is dat in Nederland moeders met jonge kinderen zelden een voltijdbaan hebben. In 1994 werkte slechts zes procent van de moeders met een kind jonger dan zes jaar 35 uur per week of meer (cbs/ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 1995). Om pragmatische redenen is 24 uur als grens voor een grote baan gekozen, waarbij wij beseffen dat deze keuze enigszins arbitrair is. Wij onderscheiden de volgende vijf arrangementen: 1 geen betaald werk en geen kinderopvang; 2 kleine baan met onbetaalde kinderopvang; 3 kleine baan met betaalde kinderopvang; 4 grote baan met onbetaalde kinderopvang; 5 grote baan met betaalde kinderopvang. De indeling van betaalde en onbetaalde kin Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2 133

3 deropvang is dezelfde als die van Fox Folk en Beller. Tot betaalde kinderopvang horen het kinderdagverblijf, de bedrijfscrèche, gastouders en de betaalde oppas. De onbetaalde kinderopvang bestaat uit op vang door familie, vrienden en zorg door de vader. Bij de zorg voor de vader willen wij nog een opmerking maken. Wanneer de vader minder uren betaald gaat werken om voor de kinderen te zorgen, levert het huishouden inkomen in. Zorg door de vader kan in die zin worden ingedeeld bij betaalde opvang voor het huishouden. Vaders kunnen naast betaald werk echter ook vrije (onbetaalde) tijd inleveren om voor de kinderen te zorgen. Bovendien lijkt de zorg door de vader meer op opvang door familie en vrienden. Derhalve is besloten deze zorg in te delen bij onbetaalde opvang4 Ten slotte nemen wij deels andere factoren op die naar verwachting de keuze voor een bepaald arrangement beïnvloeden. Het belangrijkste verschil is dat Fox Folk en Beller indicatoren voor normen omtrent de zorg voor de kinderen in hun analyse opnemen (zoals burgerlijke staat), terwijl wij de meningen van de ouders opnemen. Hypothesen Uurloon Uit eerder onderzoek blijkt dat het inkomen dat de moeder kan verdienen met een uur betaald werk, ook wel haar potentieel uurloon genoemd, effect heeft op haar arbeidsdeelname. Naarmate de moeder meer kan verdienen met een uur betaald werk, is de kans groter dat zij een betaalde baan heeft. Ook besteden moeders met een hoger potentieel uurloon meer tijd aan betaald werk dan moeders met een lager potentieel uurloon (Ermisch, 1989; Henkens e.a. 1993; Van Dijk &. Siegers, 1995). Onderzoek naar het effect van de loonvoet van de moeder op het type kinderopvang dat gebruikt wordt, laat wisselende resultaten zien. Naarmate de moeder meer kan verdienen, is de kans dat zij betaalde opvang gebruikt groter (Blau & Robins, 1991; Lehrer, 1983). Er zijn echter ook onderzoeken, waarin dit effect niet gevonden is (Leibowitz e.a., 1992; Groot &. Maassen van den Brink, 1992). Resumerend leidt een hoog uurloon ertoe dat de moeder meer uren betaald werkt. Ook lijkt de kans te stijgen dat kinderopvang en dan met name betaalde kinderopvang, gebruikt wordt. Wij verwachten daarom dat de kans dat het arrangement 'geen betaald werk' gekozen wordt, kleiner wordt naarmate de moeder meer per uur kan verdienen. De kans dat één van de andere arrangementen gekozen wordt, neemt dan juist toe waarbij het effect het sterkst zal zijn voor het arrangement 'grote baan - betaalde kinderopvang'. Kinderen Wanneer er kinderen in een huishouden zijn, is de kans groter dat er een traditionele rolverdeling tussen man en vrouw bestaat (Van der Lippe, 1993). Vrouwen worden nog steeds beschouwd als de belangrijkste verzorgers van kinderen. Op zijn minst is het nog steeds zo dat sociale normen het meer goedkeuren dat de moeder haar baan opgeeft om voor de kinderen te zorgen dan wanneer de vader dat doet. Uit eerder onderzoek blijkt dat naarmate er meer kinderen in het huishouden zijn, de kans dat de moeder werkt kleiner is (Blau &. Robins 1988, Leibowitz e.a. 1988). Ook kan gesteld worden dat het financieel aantrekkelijker is voor het huishouden om onbetaalde opvang te gebruiken als er meer kinderen in het huishouden zijn. Hoewel de kosten van betaalde opvang voor tweede en volgende kinderen meestal lager zijn dan voor het eerste kind, stijgen de absolute kosten van betaalde kinderopvang. Dit betekent dat onbetaalde opvang een aantrekkelijker alternatief wordt. Uit eerder onderzoek in de Verenigde Staten blijkt dat huishoudens met meer kinderen vaker gebruik maken van een betaalde of onbetaalde oppas aan huis (Lehrer, 1983; Lehrer & Kawasaki, 1985; Ribar 1992) en minder van kinderdagverblijven (Hofferth & Wissoker, 1992). Uit het bovenstaande kunnen wij afleiden dat de kans dat het arrangement 'geen betaald werk' gekozen wordt, toeneemt als er meer kinderen zijn. Met name voor de combinatie 'grote baan - betaalde kinderopvang' is de verwachting dat die minder snel gekozen wordt als er meer kinderen zijn. Alternatieven voor de zorg door de moeder Er zijn drie alternatieven voor de zorg door de moeder: zorg door de vader, betaalde kinderopvang en onbetaalde kinderopvang anders dan door de vader. 134 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2

4 Wat betreft de vader kan opgemerkt worden dat hij, net als iedereen, een beperkt tijdsbudget heeft. Hij moet zijn tijd verdelen over verschillende activiteiten. De vader heeft dan ook meer tijd om de zorg van de moeder te vervangen als hij minder tijd besteedt aan betaald werk. Eerder is vermeld dat zorg door de vader bij onbetaalde opvang is ingedeeld. Dit betekent dat er meer mogelijkheden zijn voor het gebruik van onbetaalde opvang als de vader minder uren werkt. Uit het voorgaande kunnen wij de hypothese afleiden dat in huishoudens waar de vader veel uren besteedt aan betaald werk de kans groter is dat de moeder niet werkt dan dat één van de vier andere arrangementen gekozen wordt. Als de vader minder uren besteedt aan betaald werk neemt de kans toe dat de moeder een grote baan heeft. Omdat de vader dan haar zorg voor een deel kan overnemen, wordt deze grote baan gecombineerd met onbetaalde kinderopvang. Naast de vader zijn er andere mogelijkheden voor kinderopvang: betaalde dan wel onbetaalde opvang. Uit eerder onderzoek blijkt dat de aanwezigheid van betaalde kinderopvang een positief effect heeft op de arbeidsdeelname van vrouwen (Van Dijk & Siegers, 1995; Leibowitz e.a. 1988). Voor de aanwezigheid van onbetaalde opvang wordt een dergelijk effect op arbeidsdeelname niet altijd gevonden (Groot & Maassen van den Brink, 1992). Wel blijkt dat naarmate het aanbod van een bepaald type opvang groter is, de kans toeneemt dat dit type opvang gebruikt wordt (Van Dijk, 1994; Hofferth & Wissoker, 1992; Leibowitz e.a., 1988). Ten aanzien van de combinatie van arbeidsdeelname en kinderopvang verwachten wij dat het aanbod van onbetaalde kinderopvang met name de kans op de combinaties met een kleine baan positief beïnvloedt. Het aanbod van betaalde kinderopvang zal met name een positief effect hebben op de keuze voor dit soort opvang in combinatie met een grote baan. Normen ouders Normatieve overwegingen met betrekking tot werkende moeders en het gebruik van kinderopvang voor kleine kinderen spelen ook een rol bij de keuze voor betaalde arbeid en de keuze voor kinderopvang. Een moeder met moderne ideeën over de combinatie gezinsleven-beroepscarrière zal eerder een betaalde baan hebben dan een moeder met traditionele ideeen hierover (Van der Lippe &. Siegers, 1990). Daarnaast zullen ook de normen van de vader effect hebben. Wanneer hij van mening is dat vrouwen met kinderen niet zouden moeten werken, zal hij zijn eigen vrouw niet stimuleren om een betaalde baan te nemen. Wat betreft het type kinderopvang dat gekozen wordt, kunnen wij veronderstellen dat werkende ouders met traditionelere normen sneller geneigd zullen zijn onbetaalde oppas door vrienden en familie of zorg door de vader te kiezen. Deze vorm van opvang lijkt namelijk meer op de verzorging van de moeder dan opvang in een Uurloon moeder Aantal kinderen Uren betaald werk vader Aanbod betaalde kinderopvang Aanbod onbetaalde kinderopvang Normen moeder, vader Arrangement: 1. geen baan moeder 2. kleine baan moeder/ opvang onbetaald 3. kleine baan moeder/ opvang betaald 4. grote baan moeder/ opvang onbetaald 5. grote baan moeder/ opvang betaald Figuur 1 Overzicht van factoren die effect hebben op de keuze voor een bepaalde combinatie van betaald werk en kinderopvang Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2 135

5 kinderdagverblijf. Voor de combinatie arbeidsaanbod - kinderopvang kunnen wij veronderstellen dat naarmate de normen van de ouders moderner zijn, de kans toeneemt dat zij kiezen voor een grote baan met betaalde kinderopvang. De kans dat moderne ouders kiezen voor het arrangement 'geen betaald werk' is kleiner dan de kans dat zij voor één van de andere opties kiezen. Tot slot zijn alle factoren die naar verwachting de keuze voor een bepaald arrangement beïnvloeden, weergegeven in Figuur 1. Data Steekproef De data zijn afkomstig van een survey dat in het voorjaar van 1993 is gehouden in de provincie Utrecht (Van Dijk, 1995). Alleen huishoudens met ten minste één kind jonger dan vier jaar zijn in dit survey betrokken. Een aselecte steekproef van kinderen jonger dan vier jaar werd getrokken uit de bevolkingsregisters van zeven gemeenten inclusief de stad Utrecht. De eerste fase van het onderzoek bestond uit een schriftelijke enquête. Hieraan namen 991 van de 1949 benaderde huishoudens deel. Bijna de helft van de 991 respondenten gaf toestemming voor de tweede fase van het onderzoek die bestond uit een interview met de moeder en het invullen van een aanvullende vragenlijst door de vader. Uiteindelijk hebben 450 moeders meegewerkt aan een interview. De vragenlijst is teruggestuurd door 423 vaders. Achttien huishoudens werden van de analyses uitgesloten omdat zij te veel missende waarden hadden. Tot slot zijn, in navolging van Fox Folk en Beller, 51 huishoudens van de analyse uitgesloten omdat zij betaalde en onbetaalde opvang in ongeveer dezelfde mate gebruikten. Hierdoor komen wij op een totaal van 354 respondenten voor de analyses. De steekproef is niet representatief voor Nederland: oudere en hoger opgeleide ouders zijn oververtegenwoordigd5. Metingen Arbeid- en kinderopvangarrangementen: Alle moeders is gevraagd hoeveel uur per week zij daadwerkelijk aan betaald werk besteden (inclusief overwerk, exclusief reistijd). De moeders zijn ingedeeld in drie groepen: niet-werkende moeders, moeders met een kleine baan van minder dan 24 uur per week en moeders met een grote baan van 24 uur of meer per week. De kinderopvangarrangementen zijn eveneens in drie categorieën verdeeld: betaalde kinderopvang, onbetaalde kinderopvang (inclusief zorg door de vader) en geen kinderopvang. Wanneer tijdens de werkuren van de moeder een bepaalde vorm voor tweederde of meer van de tijd gebruikt werd, is die vorm gekozen als de hoofdvorm. Wanneer geen van beide soorten kinderopvang dit aandeel haalde, is het huishouden van de analyses uitgesloten. Wij nemen aan dat in huishoudens waar de moeder niet betaald werkt, geen kinderopvang gebruikt wordt. Zoals eerder aan de orde kwam, onderscheiden wij vijf combinaties van betaald werk en kinderopvang. In onze steekproef hebben 144 moeders (41%) geen betaald werk. In 96 huishoudens (27%) combineert de moeder een kleine baan met onbetaalde kinderopvang, terwijl in 43 huishoudens (12%) een kleine baan gecombineerd wordt met betaalde opvang. Het arrangement 'grote baan - onbetaalde opvang' komt voor in 21 huishoudens (6%) en het arrangement 'grote baan - betaalde opvang' in 50 huishoudens (14%). Uurloon moeder: Een aantal vrouwen in de steekproef heeft geen betaalde baan en derhalve is hun uurloon niet bekend. Daarom hebben wij voor alle moeders in de steekproef een potentieel uurloon geschat op basis van de opleiding en leeftijd van de moeder. Hiervoor is een standaardprocedure uit de economie gebruikt (zie voor een beschrijving Van Dijk, 1994). Aantal kinderen: Wij maken een onderscheid tussen het aantal kinderen jonger dan vier jaar en het aantal kinderen van vier jaar en ouder. Wij zijn weliswaar vooral geïnteresseerd in niet-schoolgaande kinderen, maar de aanwezigheid van oudere kinderen kan natuurlijk ook effect hebben op de keuze met betrekking tot arbeidsdeelname en kinderopvang. Daarom is het aantal oudere kinderen opgenomen als controle-variabele. Aantal uren betaald werk vader: Dit is het aantal uren dat de vader besteedt aan betaald werk per week inclusief overwerk en exclusief reistijd. Aanbod van kinderopvang: Het aanbod van betaalde kinderopvang is gemeten als het aan 136 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2

6 tal plaatsen dat beschikbaar is in gesubsidieerde kinderdagverblijven per 100 kinderen jonger dan vier jaar in de gemeente waar het huishouden woont. Deze variabele noemen wij de crèchedichtheid. De reden om te kiezen voor de woonplaats is dat kinderen meestal gebruikmaken van gesubsidieerde opvang die daar aanwezig is. Over het aanbod van kinderopvang in bedrijfscrèches en betaalde oppas konden de gemeenten geen informatie verschaffen. Het aanbod van onbetaalde kinderopvang is geoperationaliseerd als het aantal netwerkleden dat bereid is op structurele basis (minimaal één dag per week) op de kinderen te passen. Omdat het aanbod van peuterspeelzalen weinig varieert tussen gemeenten, is besloten dit uit de analyses te laten. Normen moeder, vader: Beide ouders is gevraagd hun mening te geven over vier uitspraken over het gebruik van kinderopvang voor jonge kinderen. Een voorbeeld van een uitspraak is 'Ouders die de verzorging van hun kinderen deels aan anderen overlaten, denken te veel aan zichzelf en te weinig aan anderen'. De antwoorden varieerden van 'sterk mee eens' (1) tot 'sterk mee oneens' (5). Met behulp van de antwoorden op de vier uitspraken is een schaal geconstrueerd die meet in hoeverre normen ten aanzien van kinderopvang traditioneel dan wel modern zijn. De interne consistentie van de schaal is getest met behulp van Cronbach's Q. Voor de schaal van de moeders was Cronbach's a 0,75, voor de schaal van de vaders 0,786. Analyse De data zijn geanalyseerd met behulp van een multinomiale logistische regressie. In een 'gewone' logistische regressie is de afhankelijke variabele binomiaal. Een voorbeeld is het wel of niet hebben van een betaalde baan. In ons geval heeft de afhankelijke variabele echter vijf categorieën. Daarom is multinomiale logistische regressie toegepast. In een dergelijke analyse wordt één categorie van de afhankelijke variabele als referentiecategorie gekozen. Voor onze analyses is dat het arrangement 'geen betaald werk'. Vervolgens wordt voor alle mogelijke dichotomieën, zoals 'geen betaald werk' versus 'grote baan met onbetaalde kinderopvang', Legenda Moeder Q Vader Figuur 2.a Gemiddeld aantal uren werk per week Naar omvang baan moeder Geen baan Kleine baan Grote baan Omvang baan moeder Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr2 137

7 simultaan de kans geschat om in een bepaalde categorie terecht te komen. Resultaten Betaald werk en kinderopvang: een beschrijving7 Figuur 2.a geeft een beeld van het aantal uren dat de vaders en moeders van kleine kinderen besteden aan betaald werk. Het traditionele model van arbeidsverdeling, dat wil zeggen een huishouden, waarin de man een volledige werkweek heeft en de vrouw geen betaalde baan heeft, komt het meest voor in de steekproef: in 144 van de 354 huishoudens. De mannen in deze huishoudens werken gemiddeld 44 uur per week. Dit is significant meer dan alle andere vaders. Op 139 huishoudens (39%) is het model van de anderhalfverdiener van toepassing. De vrouwen in deze huishoudens werken minder dan 24 uur, de mannen werken full-time. De gemiddelde werkweek van de vrouwen in deze groep telt 15 werkuren, die van hun partners 40 uur. In de overige 71 huishoudens werkt de vrouw minimaal 24 uur. Het betaalde werk is binnen deze huishoudens gelijkwaardiger verdeeld dan in de andere huishoudens: de vrouwen werken gemiddeld 29 uur per week, de mannen 38 uur. Zowel het aantal uren van de vrouwen als dat van de mannen verschilt significant met dat van de vrouwen en mannen in de andere huishoudens. Wij kunnen deze huishoudens karakteriseren als geëmancipeerd. Zoals in de vorige paragraaf al aangegeven, is de steekproef niet representatief voor Nederland. Omdat hoger opgeleiden oververtegenwoordigd zijn, is de arbeidsverdeling tussen vaders en moeders van kleine kinderen in werkelijkheid waarschijnlijk schever dan hier wordt gepresenteerd. Van de huishoudens, waarin de moeder werkt, gebruiken er 117 onbetaalde en 93 betaalde kinderopvang. De moeders die onbetaalde kinderopvang gebruiken, werken gemiddeld significant minder uren dan de moeders die betaalde kinderopvang gebruiken: 16 versus 24 uur per 50 Legenda Q Moeder H Vader Geen opvang Onbetaalde opvang Type kinderopvang Betaalde opvang Figuur 2.b Gemiddeld aantal uren werk per week Naar type kinderopvang 138 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2

8 week. Ook de vaders in huishoudens die onbetaalde kinderopvang gebruiken, werken significant minder dan de vaders in huishoudens met betaalde kinderopvang als hoofdvorm: 37 versus 41 uur per week. In Figuur 2.b is het gemiddeld aantal uren betaald werk per week van vaders en moeders weergegeven naar type kinderopvang. Combinatie van de gegevens over arbeidsaanbod en het type kinderopvang geeft het volgende beeld (Figuur 2.c). De categorieën 'geen betaalde baan' en 'kleine baan met onbetaalde opvang' zijn in onze steekproef het sterkst vertegenwoordigd. In totaal valt 68 procent van de huishoudens in deze categorieën. De combinatie 'grote baan met onbetaalde kinderopvang' komt het minste voor. Wanneer wij per arrangement kijken naar het gemiddeld aantal uren dat vaders en moeders werken, zien wij een aantal opvallende verschillen. Moeders die een kleine baan met onbetaalde opvang combineren, werken gemiddeld 13,5 uur per week, terwijl zij die een kleine baan met betaalde opvang combineren 18,5 uur per week werken; een significant verschil. Binnen de groep moeders met een grote baan is geen verschil. Zowel de moeders die betaalde opvang gebruiken als degenen die onbetaalde opvang gebruiken, werken gemiddeld 29 uur per week. Van de mannen die een vrouw hebben met een kleine baan werkt de groep die onbetaalde kinderopvang gebruikt gemiddeld significant minder dan de groep die gebruikmaakt van betaalde kinderopvang: 42 versus 38 uur. Een nog groter verschil zien wij bij de groep mannen wiens vrouw een grote baan heeft. In combinatie met onbetaalde kinderopvang werken deze vaders gemiddeld 33,5 uur, terwijl de gemiddelde werkweek van de vaders in huishoudens die betaalde kinderopvang gebruiken 40 uur is. Dit wijst erop dat in de eerstgenoemde Legenda P I Moeder H l Vader Figuur 2.c Gemiddeld aantal uren werk per week Naar omvang baan en type kinderopvang Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2 139

9 groep de vader een belangrijke bijdrage levert aan de verzorging van de kinderen. Zij vormen met zes procent de kleinste groep. Betaald werk en kinderopvang: een verklaring Tabel 1 laat de resultaten zien van de multinomiale logistische regressie. Uit de tabel komt naar voren dat met name moeders die een grote baan combineren met betaalde opvang afwijken van de moeders die geen betaalde baan hebben. De verschillen die we vinden tussen deze twee groepen moeders zijn volgens verwachting. Zo hebben moeders die een grote baan combineren met betaalde opvang een hoger potentieel uurloon en minder kinderen. Ook beschikken zij over minder netwerkleden die op de kinderen willen passen. Daarentegen hebben zij meer mogelijkheden om hun kinderen in de betaalde kinderopvang onder te bren gen; zij wonen in gemeenten waar meer gesubsidieerde kinderopvang is. Moeders die een grote baan combineren met betaalde kinderopvang hebben modernere ideeën als het gaat om de zorg voor kinderen dan niet-werkende moeders. Ditzelfde geldt voor de ideeën die hun partners hebben. Er doet zich hier een opvallend verschil voor met de resultaten van het onderzoek van Fox Folk en Beller (1993). Hun resultaten wijzen erop dat in de Verenigde Staten met name moeders die een part-time baan combineren met onbetaalde kinderopvang afwijken van nietwerkende moeders. In onze steekproef zijn het de moeders die een grote baan combineren met betaalde kinderopvang die afwijken van niet-werkende moeders. Een verklaring voor het verschil tussen de twee landen kan liggen in het feit dat de arbeidsmarkt en de markt Tabel 1 Resultaten van de multinomiale logistische regressie analyse ter verklaring van arbeid-kinderopvangarrangementen van moeders met jonge kinderen (N =354)a Variabele k b / o n Coëfficiënten (t-waarden) k b / b t g b / o n g b / b t V S c v / V S G W V S G W V S G W Potentieel uurloon 0,00 0,15 0,19 0,30** (0,08) (1,90) (1,79) (3,41) Aantal kinderen 0-3 jaar -0,14 0,21-1,09-1,22* (-0,45) (0,49) (-1,56) (-2,50) Aantal kinderen 4 jaar en -0,32-0,92** -0,66-1,13** ouder (-1,69) (-2,77) (-1,70) (-3,62) Aantal uren betaald werk -0,07** 0,01-0,10** -0,01 echtgenoot (-3,68) (0,57) (-3,62) (-0,63) Crèchedichtheid -0,01 0,00-0,01 0,06* (-0,26) (0,16) (-0,33) (1,99) Aantal netwerkleden bereid -0,01-0,01-0,01-0,35* tot oppassen (-1,12) (-0,71) (-0,43) (-2,27) Moderne normen vrouw 0,40* 0,71* 0,61 0,69* (2,38) (2,50) (1,63) (-2,48) Moderne normen man 0,22 1,25** 0,89** 1,02** (1,29) (4,42) (2,41) (3,63) Constante 0,60-12,59** -6,45* -12,28** (0,40) (-4,73) (-1,99) (-4,59) Log likelihood -396,75 a ** = p < 0,01; * = p < 0,05 b cw = geen betaalde baan (N=144), referentiecategorie kb/ on = kleine baan, onbetaalde kinderopvang (N=96) kb/bt = kleine baan, betaalde kinderopvang (N=43) gb/on = grote baan, onbetaalde kinderopvang (N=21) gb/ bt = grote baan, betaalde kinderopvang (N=50) 140 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2

10 voor kinderopvang in de Verenigde Staten duidelijk verschillen van die in Nederland. Zo is het in de Verenigde Staten veel minder gebruikelijk dat vrouwen in deeltijd werken; werkgevers bieden vaak alleen voltijdbanen aan. Bovendien zijn de lonen in de Verenigde Staten, in tegenstelling tot Nederland, veelal niet toereikend om een huishouden te kunnen onderhouden. Ook is er in de Verenigde Staten nauwelijks gesubsidieerde kinderopvang; betaalde kinderopvang bestaat daar uit private kinderdagverblijven en betaalde oppas. Uit Tabel 1 blijkt dat de drie andere groepen werkende moeders (zij die een kleine baan combineren met onbetaalde of betaalde kinderopvang en zij die een grote baan combineren met onbetaalde kinderopvang] minder sterk afwijken van de groep moeders die niet betaald werken. Er is bijvoorbeeld geen verschil wat betreft het aanbod van zowel betaalde als onbetaalde kinderopvang. Toch vinden wij ook hier een aantal verschillen. Moeders die werken hebben bijvoorbeeld minder kinderen van vier jaar en ouder dan niet-werkende moeders. Er is geen verschil tussen moeders die een kleine baan combineren met onbetaalde kinderopvang en de niet-werkenden als het gaat om het potentieel uurloon; alle andere categorieën werkende moeders hebben een hoger potentieel uurloon. Het patroon van de normen van de moeder is volgens verwachting: naarmate een vrouw modernere normen heeft, is de kans groter dat zij werkt. Wat betreft de normen van de vader kan geconstateerd worden dat naarmate deze moderner zijn, de vrouw vaker een grote baan heeft, in combinatie met betaalde dan wel onbetaalde opvang. Hetzelfde geldt voor de combinatie 'kleine baan - betaalde opvang'. De normen van de vader in huishoudens waar de moeder een kleine baan combineert met onbetaalde kinderopvang wijken niet af van die van vaders in huishoudens met nietwerkende moeders. Het lijkt erop dat vrouwen die werken maar wier man daar niet positief tegenover staat, kiezen voor de combinatie 'kleine baan - onbetaalde kinderopvang'. Het laatste verschil dat wij vinden, betreft het aantal uren dat de vader betaald werkt. In huishoudens waar de moeder een kleine dan wel een grote baan combineert met onbetaalde opvang, besteedt de vader minder tijd aan betaald werk. Dit is volgens verwachting. Vaders die minder uren betaald werken, hebben meer tijd om aan de zorg voor hun kinderen te besteden. Daarom neemt de kans toe dat een huishouden onbetaalde kinderopvang gebruikt; de zorg door de vader hoort immers bij de onbetaalde op vang. Samenvatting en discussie In dit artikel hebben wij een gecombineerde analyse gepresenteerd voor de keuze voor arbeidsdeelname door moeders met jonge kinderen en de keuze voor een bepaald type kinderopvang. De keuze voor een bepaalde combinatie van betaald werk en kinderopvang is bestudeerd voor 354 twee-oudergezinnen met ten minste één kind jonger dan vier jaar. Hierbij hebben wij vijf arrangementen onderscheiden: 1) geen betaald werk, 2) kleine baan (minder 24 uur per week) en gebruik van onbetaalde kinderopvang, 3) kleine baan en gebruik van betaalde kinderopvang, 4) grote baan (24 uur per week of meer) en gebruik van onbetaalde kinderopvang en 5) grote baan en gebruik van betaalde kinderopvang. Het eerste arrangement is in de analyses steeds de referentiecategorie geweest. De resultaten laten zien dat met name moeders die een grote baan combineren met betaalde kinderopvang afwijken van de niet-werkende moeders. De moeders die het arrangement 'grote baan - betaalde kinderopvang' kiezen, hebben minder kinderen, een hoger potentieel uurloon en modernere normen. Daarnaast kunnen zij minder over onbetaalde en meer over betaalde kinderopvang beschikken dan niet-werkende moeders. Hoewel ook de moeders met één van de andere arrangementen op bepaalde punten afwijken van de moeders die geen betaald werk hebben, zijn deze verschillen minder sterk. Zoals in de inleiding is aangegeven voert de overheid al geruime tijd een emancipatiebeleid. Aanvankelijk lag hierbij de nadruk op bevordering van de arbeidsparticipatie en van economische zelfstandigheid van vrouwen. De afgelopen jaren is de aandacht verschoven naar herverdeling van (zorg)taken tussen mannen en vrouwen. Hoewel de hier gepresenteerde analyse slechts een één-moment opname is, kunnen op basis van de resultaten toch enige opmerkingen ten aanzien van het emancipa Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2 141

11 tiebeleid gemaakt worden. De resultaten suggereren bijvoorbeeld dat het aanbieden van meer kinderopvang zou kunnen leiden tot een toename van het aantal vrouwen dat een grote baan combineert met betaalde opvang. Uitbreiding van het aantal voorzieningen voor kinderopvang leidt waarschijnlijk niet tot een toename van het aantal vrouwen met een kleine baan of een toename van vrouwen die een grote baan combineren met onbetaalde opvang (inclusief zorg door de vader). Wanneer het belangrijkste doel van de overheid is om vrouwen economisch op eigen benen te laten staan, dan lijkt uitbreiding van het aantal kinderdagverblijven een geschikte maatregel. Dit leidt er echter niet toe dat vaders een groter deel van de zorg op zich nemen. In het huidige emancipatiebeleid staat juist een herverdeling van zorgtaken centraal. Om deze te bereiken lijken andere maatregelen nodig. Een voorbeeld is uitbreiding van de mogelijkheden voor mannen om in deeltijd te werken. In onze steekproef vinden wij dat naarmate de vader minder uren betaald werkt, de kans toeneemt dat de moeder een kleine dan wel grote baan combineert met onbetaalde opvang. Deze onbetaalde opvang zal (ten dele) in handen zijn van de vader. Uitbreiding van de mogelijkheden voor mannen om in deeltijd te werken, zou eveneens bij kunnen dragen tot realisering van de doelstelling om de arbeidsparticipatie van vrouwen te vergroten en de doelstelling van economische zelfstandigheid van vrouwen. Immers, in onze steekproef neemt de kans dat de moeder een grote baan heeft, in combinatie met onbetaalde opvang, toe als haar echtgenoot minder uren werkt. Het tweede voorbeeld betreft verhoging van het uurloon van vrouwen. De kans dat vrouwen een grote baan hebben, neemt toe naarmate zij meer kunnen verdienen. Verhoging van het uurloon bevordert de arbeidsparticipatie en economische zelfstandigheid van vrouwen. Bovendien leidt het tot een gelijkere verdeling tussen de ouders van de zorg voor de kinderen. Op basis van analyses op dezelfde steekproef als in dit artikel gebruikt, concludeert Van Dijk (1994) namelijk dat naarmate het potentieel uurloon van de moeder stijgt, haar aandeel in de zorg voor de kinderen afneemt en het aandeel van de vader hierin juist toeneemt. Het verruimen van de mogelijkheden tot deeltijdwerk voor mannen en een verhoging van het uurloon van vrouwen dragen waarschijnlijk op meer fronten bij aan het realiseren van emancipatiedoelstellingen dan uitbreiding van het aantal kinderdagverblijven. Momenteel is er een wetsvoorstel in behandeling, waarin het wettelijk recht op deeltijdarbeid (32 uur per week) is vastgelegd. Wanneer het voorstel wordt aangenomen, kan dit ertoe leiden dat meer mannen in deeltijd gaan werken. Het uurloon van vrouwen lijkt moeilijker te manipuleren door de overheid. Toch zijn ook hier mogelijkheden aanwezig. Te denken valt aan maatregelen in de belastingsfeer. Een andere mogelijkheid ligt in het aanpassen van functiewaarderingssystemen. In sectoren waar relatief veel vrouwen werken, blijken de lonen lager te zijn dan in sectoren waar vooral mannen werken (Schippers, 1996). Deze lage lonen kunnen mede een gevolg zijn van de wijze van functiewaardering. Verschillende onderzoeken wijzen op de mogelijkheid van sekse-discriminatie binnen functiewaarderingssystemen (Remery &. Van Doorne-Huiskes, 1992; Brouns, 1996). Toepassing van sekse-neutrale systemen zou kunnen leiden tot een stijging van de uurlonen van vrouwen. Het bovenstaande wil overigens niet zeggen dat er niet meer kinderopvang nodig zou zijn. Een combinatie van maatregelen zal waarschijnlijk het meeste opleveren. Literatuur Blau, D.M. en P.K. Robins (1988), Child-care costs and family labor supply. In: Review of Economics and Statistics jig. 70, biz Blau, D.M. en P.K. Robins (1991), Child care demand and labor supply of young mothers over time. In: Demography jig. 28, biz Brouns, M. en L. Halsema (red.) (1996), Geld en sekse-, Opstellen over functiewaardering. vu-press, Amsterdam. Centraal Bureau voor de Statistiek/ Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (1995), Emancipatie in cijfers Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Den Haag. Dijk, L. van (1994), Choices in child care. The distribution o f child care among mothers, fathers and nonparental care providers. Thesis Publishers, Amsterdam. Dijk, L. van (1995), Choices in child care. The distribution of child care among mothers, fathers and non-parental care providers, ics Code Book-18. ICS Occasional Papers and Document Series, Utrecht. 142 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2

12 Dijk, L. van en J.J. Siegers (1995], Het effect van het aanbod van gesubsidieerde kinderopvang op het arbeidsaanbod van vrouwen met jonge kinderen. In: Bevolking et> Gezin nr. 2, blz Ermisch, J. (1989), Purchased child care, optimal family size and mothers' employment: Theory and econometric analysis. In : Population Economics jig. 2, blz Fox Folk, K. en A.H. Beller (1993), Part-time work and child care choices for mothers of preschool children. In: Journal o f Marriage and the Family jig. 55, blz Groot, W. en H. Maassen van den Brink (1992), Labor supply and non-parental child-care demand. Research memorandum Department o f Economics, University o f Amsterdam. Henkens, K., L. Meijer en f. Siegers (1993), The labour supply of married and cohabiting women in the Netherlands, In: European Journal o f Population, jig. 9, blz Hofferth, S.L. en D A. Wissoker (1992), Price, quality and income in child care choice. In: Journal o f Human Resources, jig. 27, blz Lehrer, E. (1983), Determinants of child care mode choice: An economic perspective. In: Social Science Research jig. 12, blz Lehrer, E. en S. Kawasaki (1985), Child care arrangements and fertility: An analysis of two-earner households. In: Demography jrg. 22, blz Leibowitz, A., J.A. Klerman en L.J. Waite (1992), Employment of new mothers and child care choice. In: Journal of Human Resources jrg. 27, blz Leibowitz, A., L.J. Waite en C. Witsberger (1988), Child care for preschoolers: Differences by child's age. In: Demography, jrg. 25, blz Lippe, T. van der (1993), Arbeidsverdeling tussen m annen en vrouwen. Thesis, Amsterdam. Lippe, T. van der en f.f. Siegers (1990), De relatie tussen beroepsdeelname van gehuwde vrouwen en hun houding ten opzichte van beroepsdeelname: Een simultane logitanalyse. In: Sociale Wetenschappen jrg. 33, blz Remery, C. en J. Van Doorne-Huiskes (1992), Functiewaarderingssystemen : discriminerend voor vrouwen? In: Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, Ribar, D.C. (1992), Child care and the labor supply of married women. In: Journal o f Human Resources jrg. 27, blz Schippers, f.j. (1996), Job evaluation systems and comparable worth: Opportunities and Limitations. In: B. Hessel, J. Schippers en J. Siegers (red.), Labour market inequality between men and women. Current issues in law and economics. Thesis Publishers, Amsterdam, blz Noten 1 Een eerdere versie van dit artikel is als paper gepresenteerd op de Zevende Sociaal-Wetenschappelijk Studiedagen, april De auteurs bedanken Eelco Wierda en Tanja van der Lippe voor waardevolle suggesties op dit artikel. 2 Wanneer wij het in dit artikel hebben over arbeidsdeelname van moeders dan bedoelen wij daarmee zowel de vraag of de moeder betaald werkt of niet, alsmede de omvang van de baan die ze heeft. 3 Wij beseffen dat ook andere factoren een rol kunnen spelen. Te denken valt aan de beroepssector, waarin de moeder werkt. In bepaalde beroepen is het bijvoorbeeld moeilijker om in deeltijd te werken dan in andere beroepen. Wij nemen de beroepssector echter niet op in onze analyses. In onze steekproef werken bijna alle moeders in deeltijd en zijn er geen grote verschillen tussen beroepssectoren hierin. 4 De vader zou ook als aparte categorie opgenomen kunnen worden. Gezien de kleine aantallen die er dan voor de diverse combinaties zouden overblijven, hebben wij deze mogelijkheid niet verder bestudeerd. 5 Een vergelijking met steekproeven die representatief zijn voor Nederland en voor de provincie Utrecht is te vinden in Van Dijk, 1994 (blz ). 6 De waarde van Cronbach's a ligt tussen 0 en 1. Een schaal heeft een goede interne consistentie als Cronbach's a groter is dan 0,80. De waarde Cronbach's et wordt ook beïnvloed door het aantal items; hoe lager het aantal items, hoe moeilijker het is de waarde 1 te halen. Daarom is een Cronbach's a van 0,75 bij vier items goed te noemen. 7 Om te toetsen of verschillen tussen groepen ouders significant zijn, zijn t-toetsen gebruikt. Een verschil is als significant gedefinieerd als p < Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 2 143