Van Gogh & Eindhoven. De feiten op een rij

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Van Gogh & Eindhoven. De feiten op een rij"

Transcriptie

1 Van Gogh & Eindhoven De feiten op een rij 1

2 3 4 5 Inleiding Van Gogh & Eindhoven Eindhovense contacten Wed. J.L. Baijens & Zonen/ Jan Baijens 6 Petrus Henricus van Bemmel (1857-?) 7 Dimmen Gestel ( ) 8 Joseph van der Harten ( ) 10 Antonius Petrus Hermans ( ) 11 Antonius Cornelius Augustinus Kerssemakers ( ) 15 Arnold van de Loo ( ) Willem van de Wakker ( ) 21 Andere Eindhovense kennissen Janus (Adrianus) ( ), Door (Dorothea) ( ) en Jans (Johanna) van den Broek ( ) 23 Driek (Hendrikus) van Gardingen ( ) 23 Klaas Verlaan ( ) 25 Hendrikus Vrijman ( ) 25 Hein (Henricus) van der Zande ( ) Eindhovense onderwerpen De watermolens Het belang van Eindhoven voor Vincent Colofon Afkortingen geciteerde literatuur en archieven Noten 2

3 Inleiding Maar wie liever de boeren zoetsappig ziet ga zijn gang Ik voor mij ben er van doordrongen dat het op den duur beter resultaten geeft ze in hun ruwheid te schilderen dan conventioneele liefheid er in te brengen. (Vincent van Gogh, april 1885) Vincent van Gogh maakte in zijn Nuenense periode een belangrijke ontwikkeling door. Hij maakte hier zijn eerste meesterwerk De aardappeleters, experimenteerde met verf en maakte een litho van zijn beroemd geworden schilderij. De stad Eindhoven speelt in die periode een grote rol. Hier kreeg hij zijn eerste opdracht en vond hij de contacten en leveranciers die voor hem en zijn ontwikkeling van belang waren. In 2012 is er in Eindhoven gediscussieerd over het belang van de relatie die Vincent van Gogh met Eindhoven had. De gemeenteraad van Eindhoven heeft bovendien een motie aangenomen waarin opdracht wordt gegeven: om regionale samenwerking op te zoeken, om met elkaar de (internationale) mogelijkheden en kansen die van Gogh op allerlei terreinen voor de regio biedt, op te pakken en uit te werken. Dit heeft geleid tot een opdracht van Eindhoven365 aan VanGoghBrabant om een deskundig onderzoek uit te voeren naar de te onderbouwen feiten over het verleden van Van Gogh in Eindhoven. Eind 2012 heeft een werkgroep een korte studie verricht en onderzoek gedaan in verschillende archieven (m.n. het archief van Ton de Brouwer uit Nuenen en dat van het Van Gogh Museum te Amsterdam) en aan de hand van diverse publicaties. Onder leiding van Rebecca Nelemans (coördinator biografie VanGoghBrabant) en Ton de Brouwer (voorzitter Van Gogh Village Nuenen) hebben deskundigen van het Noordbrabants Museum, het Van GoghHuis en het Van Gogh Museum input geleverd voor dit rapport. Daarnaast heeft Peter Nagelkerke diverse verbeterpunten aangebracht en inzichten aangeleverd voor mogelijke latere verkenningen en onderzoeken. Het zou wenselijk zijn om meer uitgebreid te onderzoeken welke contacten de familie Baijens in Antwerpen had en welke rol die speelden bij het vertrek van Vincent naar die stad. Daarnaast zou het goed zijn om het archief van Karel Vermeeren bij het RHC nog eens grondig door te nemen om te kijken of daar nog nieuwe conclusies aan te verbinden zijn. Met dit feitenonderzoek wordt weergegeven wat op dit moment te herleiden en te reconstrueren is. Het biedt een mooie basis om een volgende stap te zetten. Vincent besefte dat hij iets nieuws aan het creëren was. En dan had hij het niet enkel over het schilderij waaraan hij werkte, maar over de kunst van de toekomst die er werkelijk anders uit zou gaan zien. Dat besef, én het feit dat hij een wezenlijke bijdrage leverde aan de kunst na hem, is een inspiratie voor velen. De stad Eindhoven, met alle faciliteiten die het had, bood hem twee jaar de gelegenheid om zijn verbeeldingskracht en vernieuwingsdrift te benutten en er zich te ontwikkelen als kunstenaar. Vincent van Gogh is als wereldberoemd kunstenaar zeer geschikt als de cultuurhistorische onderbouwing van het motto Imagionation designs Europe van het bidbook voor Eindhoven als de Culturele Hoofdstad van Europa in Zijn leven en zijn werk kan men opvatten als een pleidooi voor erkenning van de zogenaamde gekken en dwazen, de werkelijke ruimdenkers van deze tijd. Als vernieuwer op zijn vakgebied is hij een voorbeeld voor vernieuwers van deze tijd. En designers zijn pur sang vernieuwers, omdat ze dingen bedenken die er nog niet zijn, omdat zij hun tijd ver vooruit zijn en we hen hard nodig hebben om ons boven onszelf uit te tillen. Tot slot: eigenlijk kan de biografische beschrijving van Van Gogh en Eindhoven niet los gezien worden van Nuenen. Enerzijds omdat zijn periode in de nabijheid van de stad wordt gezien als de Nuenense periode, anderzijds omdat de attractieve Van-Gogh-voorzieningen van Nuenen naadloos in Eindhoven doorlopen, met de Dommel als een groene verbindingsas. Zeker voor de internationale bezoeker is een oriëntatie op Eindhoven met Nuenen als wijk van de stad een logische stap in het gezamenlijke streven naar meer internationale cultuurtoeristen. Frank van den Eijnden, directeur VanGoghBrabant en voorzitter VanGoghEurope 3

4 Van Gogh & Eindhoven Op 5 december 1883 stapte Vincent van Gogh in Eindhoven uit de trein om de laatste zeven kilometer naar zijn ouderlijk huis in Nuenen te lopen. 1 Hij was dat najaar in Drenthe aan het werk geweest. Hij had er genoten van het landschap, maar de eenzaamheid woog zwaar:... eenzaamheid welke een schilder treft die in een onbegane streek door Jan en alleman wordt aangezien voor gek moordenaar vagebond &c.&c. Werkelijk dat mogen een petite misere zijn, maar misère is het. [ ] al zij het land nog zoo opwekkend & mooi, schreef hij aan zijn broer Theo in een brief uit Nieuw-Amsterdam een paar dagen eerder. 2 Niet alleen het onbegrip van de Drentenaren en het gebrek aan gelijkgestemde gesprekspartners, maar ook een hachelijke financiële situatie dreven Vincent naar het ouderlijk huis. Zijn vader en moeder, die sinds augustus 1882 in Nuenen woonden, boden hem welwillend de kamer waar de was werd gemangeld en gestreken als atelier. Het leek een prima schikking. Het wonen bij de familie was wellicht de goedkoopste optie voor Vincent en zijn broer Theo die hem vanuit Parijs financieel ondersteunde. Bovendien lag Nuenen dicht bij Eindhoven, een plaats waar Vincent zijn schildermaterialen kon kopen en zijn pijptabak en koffie. Vincent hoopte in de stad verkoopmogelijkheden te vinden voor zijn werk en contacten te leggen met kunstenaars. Na het Drentse isolement moet Eindhoven een verademing zijn geweest. In de twee jaar dat hij in Nuenen woonde, kwam hij regelmatig in de stad. Zo vaak dat hij er bekend stond als Het gekke menneke van Nuenen. 3 In zijn brieven blijkt dat Eindhoven voor hem een marktplaats was waar hij zijn contacten had en spullen inkocht: met een kennis van me in Eindhoven, verf die ze uit Eindhoven me nastuurden. Hij kocht bij de firma Baijens zijn verf, bij de zussen Van den Broek tabak en de pakken koffie waarmee hij de boeren betaalde die model voor hem zaten. 4 Verder kwam hij regelmatig bij een drukker, woonde de huisarts van de familie in Eindhoven, liet Vincent er enkele afdrukken maken door een fotograaf en nam hij zelfs een paar pianolessen. Via de verfwinkel van Baijens leerde hij een groepje kunstminnaars kennen, amateurschilders met wie hij bevriend raakte en die hij zo nu en dan les gaf: ik heb nu 3 lui in Eindhoven die schilderen willen leeren en die ik stillevens leer maken. 5 Van één van hen, Antoon Hermans, kreeg hij zelfs een opdracht. Het leek hem dus goed te gaan. Toen eind 1884 de spanningen tussen de recalcitrante Vincent en zijn ouders hoog opliepen en Theo hem, om die ouders wat te ontzien, voorstelde om kamers te nemen in Eindhoven, wees Vincent het plan echter resoluut af: Dus kamers in Eindhoven nemen ware puur nonsens en kan ik zelfs niet eens over denken. Later een kamer in Antwerpen, best dat s wel mijn intentie doch ik heb primo nu geen geld er voor en tweedens, ik wil een vrij groot aantal koppen eerst nog schilderen waar ik mee vorderen zal naarmate t me maar mogelijk is de modellen te betalen. 6 Als hij al naar een stad zou verhuizen, dan moest die groter zijn en hem qua kunst meer te bieden hebben. 7 Maar voorlopig bleef hij liever in Nuenen omdat hij hier de boerenmotieven vond die hij zocht. Er reed een trein van Nuenen naar Eindhoven, maar Vincent wandelde net zo lief van het dorp naar de stad. 8 De dames Begemann, de buren van de familie Van Gogh in Nuenen, herinneren zich later dat ze wel eens met Vincent naar Eindhoven wandelden en hoe Vincent onderweg dan de prachtigste boeketten maakte. 9 Het bleef niet bij boeketten alleen, onderweg van Nuenen naar Eindhoven maakte Vincent ook nogal eens een schilderij of een eenvoudig tekeningetje van de omgeving: Dezer dagen ben ik ondanks het hier vrij terdeeg vriest nog buiten aan t werk aan een nogal groote studie (meer dan 1 meter) van een ouden watermolen te Gennep, aan den anderen kant van Eindhoven. Ik wil dat geheel buiten afwerken maar t zal ook wel t laatste zijn dat ik dit jaar buiten schilder. 10 4

5 1 Van Gogh, Watermolen van Gennep, 1884 (F125/JH 525), olieverf op doek op paneel, 87 x 151 cm, coll. Museum Thyssen-Bornemisza, Madrid Door de jaren heen is er door verschillende mensen onderzoek gedaan naar Vincents contacten in de plaatsen waar hij woonde. En er is behoorlijk wat gepubliceerd, ook over Eindhoven. Anton Kerssemakers beschreef in april 1912 zijn herinneringen aan Vincent in De Groene Amsterdammer. De kunstcriticus Albert Plasschaert onderhield daarna in de zomer van dat jaar een briefwisseling met Anton Kerssemakers, Dimmen Gestel en Joseph van der Harten. 11 De jurist en schrijver Benno Stokvis zocht in de jaren twintig naar ooggetuigen die zich de schilder nog konden herinneren. Zo sprak hij met Willem van de Wakker over diens contacten met Vincent in Eindhoven. 12 Ton de Brouwer onderzoekt al meer dan vijftig jaar alles wat met de Nuenense periode van Vincent te maken heeft. In zijn publicatie Van Gogh en Nuenen ging hij uitgebreid in op Vincents Eindhovense contacten en besprak hij enkele onderwerpen die Vincent in de stad onder handen nam. 13 De Eindhovense beeldend kunstenaar en heemkundige Jack van Hoek publiceerde een aantal artikelen over Vincent in zijn Nuenense tijd in de uitgaven van plaatselijke Heemkundekringen. 14 In 2012 verscheen van de hand van Peter Nagelkerke en Willem van der Sommen een boekje vol wetenswaardigheden over Vincent in Eindhoven. 15 Beide auteurs bekennen in de publiciteit rondom deze uitgave ruiterlijk dat fictie en feiten nogal door elkaar lopen in hun boek. Hetzelfde jaar kwam VanGoghBrabant met een publieksvriendelijke uitgave over Vincents Brabantse jaren. Ook hierin spelen de Eindhovense contacten een rol. 16 De belangrijkste bron van informatie blijft natuurlijk de verzameling brieven die Vincent schreef aan zijn broer Theo en een paar vrienden. In die brieven worden enkele van zijn kennissen met naam genoemd en gaat de schilder soms uitgebreid in op de onderwerpen die hij in Eindhoven en omgeving onder handen had. 17 5

6 Eindhovense contacten In de brieven vermeld Wed. J.L. Baijens & Zonen/ Jan Baijens Vincent noemt één keer, in een brief aan Anton Kerssemakers, de naam van de firma Baijens. 18 De weduwe Baijens had een winkel in schildersbenodigdheden, glas, vloerbedekking etc. aan de Rechtestraat 302 in Eindhoven. 19 Zij runde de zaak met haar zonen, van wie Johannes na haar dood op 12 oktober 1885 de zaak overnam. 20 Johannes, kortweg Jan genoemd, was huisschilder en tekende zelf ook. Zijn vrouw stond in de winkel. 2 De firma Baijens in de Rechtestraat, archief T. de Brouwer 3 Johannes Baijens, tekening, 1843, archief K. Vermeeren, RHC 6

7 Vincent liet bij Baijens zijn verf maken, vooral het wit en de okers, die hij het meest nodig had. 21 Hij was niet altijd tevreden over de kwaliteit van de verf, maar was door geldgebrek op deze verfhandel aangewezen. Via de winkel leerde hij een aantal mensen kennen in Eindhoven, onder wie Anton Kerssemakers die de muren van zijn kantoor in die tijd voorzag van geschilderde landschappen en Antoon Hermans die bezig was zijn eetkamer te decoreren. Kerssemakers herinnerde zich: mijn huisschilder, die mij verf bracht, vond dit op zijn manier zo aardig, dat hij op een keer Van Gogh meebracht, om deze mijn werk te laten zien. 22 Kerssemakers herinnerde zich ook dat de verf van Baijens nogal eens te wensen overliet: Ik heb nog steeds een klein studietje als herinnering aan deze onhandelbare verf bewaard. Hij bedoelde daarmee Loods nabij het station van Eindhoven dat Vincent bij hem voor het raam gemaakt had. Het is echter de vraag of het afzakken van de verf op dit kleine werk inderdaad te wijten is aan de kwaliteit ervan. Er zijn geen andere doeken uit die tijd bekend waarin hetzelfde zich voordoet. Dus kan het even goed zo zijn dat Vincent teveel terpentijn of iets anders door de kleur mengde. 4 Van Gogh, Loods nabij het station Eindhoven,1885 (F67a/JH602) olieverf op doek, 13,5 x 24 cm, privécollectie Petrus Henricus van Bemmel (1857-?) Petrus van Bemmel had van 1883 tot 1886 een fotostudio in de Nieuwstraat. Vincent liet er zijn werk fotograferen en zijn zogenaamde cartes de visite maken. Enkele van deze kaartjes zijn bewaard gebleven. Eén ervan is aan de achterzijde gesigneerd met zijn voornaam: Vincent. 5 Fotografisch atelier van P.H. van Bemmel, Cartes de visite, 1884, foto op karton, 10,5 x 6,2 cm elk, coll. V.v. Goghstichting, VGM Amsterdam Vincent hoopte met deze foto s opdrachten als illustrator te krijgen: Waarde Theo, hierbij stuur ik U twee photographies ge krijgt er ook nog later twee van wevers. Ik was voornemens 12 photographies te laten nemen, eene serie brabantsche voorstellingen waaronder ook de 6 welke ik voor Hermans maak. Ik was 7

8 voornemens die aan eenige illustraties te zenden om te zien werk te krijgen of althans bekend te worden. Maar ik zie er van af daar de photograaf slechts epreuves geeft die zonder, of altans veel te weinig het eigentlijke clair obscur terug geven, dan veel en slecht retoucheert, en toch nog dikwijls donker laat wat op t sch ij licht is en omgekeerd. De wevers laat ik echter nog een proef mee nemen, in carte de visite slechts. omdat ik hier zoo ver van de illustraties af ben dien ik toch een middel te vinden om op andere wijze dan door woorden eenige connecties aan te knoopen Drukkerij Gestel aan de Lange Dijk (links naast witte huis), archief T. de Brouwer 7 Dimmen Gestel op late leeftijd, archief T. de Brouwer Dimmen Gestel ( ) Dimmen Gestel, lithograaf, kunstschilder en kennis van Vincent, was de jongere broer van drukker Dirk Gestel, waar Vincent zijn litho De aardappeleters liet maken. Hij was de enige van de schildersvrienden die een opleiding had genoten. Hij werkte twee jaar op het atelier van de Oosterhoutse schilder Henricus Weingärtner, volgde een jaar op de academie in Amsterdam en later aan de nieuw opgerichte Rijks Normaalschool voor Tekenonderwijs. Doordat zijn familie in Eindhoven de drukkerij van Johannes Baart had overgenomen waar Dirk sinds 1880 in dienst was, was het hele gezin naar Eindhoven verhuisd. 24 Ook Dimmen kwam daar in 1885 wonen: Eerst aan de Dijk (huidige Vestdijk), later aan de Berg. Hij werkte in de drukkerij van zijn broer, omdat hij als schilder en docent geen baan kon vinden. 25 Hij haalde verschillende keren herinneringen op aan zijn contacten met de schilder, die volgens hem al in 1884 regelmatig de drukkerij binnenliep. 26 Dimmen woonde in die tijd zelf nog in Amsterdam en moet veel van die verhalen van zijn broer hebben gehoord. 27 Niet alles wat hij schreef is even betrouwbaar. Hij haalde jaartallen door elkaar, dateerde de litho van De aardappeleters in 1883 en meende in de zomer van 1884 op het atelier van Vincent het beroemde schilderij gezien te hebben dat pas in het volgende voorjaar tot stand kwam. Bovendien herinnerde hij zich van dat 8

9 bezoek levendig de stillevens met aardappelen die Vincent in het najaar van 1885 maakte. Ook het verhaal dat Vincent zwarte drukinkt gebruikte bij het schilderen is niet erg waarschijnlijk. 28 Vincent schreef aan zijn broer dat hij begreep dat iets laten drukken bij de firma Goupil te duur was: Welnu het oude nu zoo weinig in tel zijnde gewone lithografisch procedé is toch vooral te Eindhoven misschien heel wat goedkooper. 29 Besloten werd om een serie litho s met motieven uit het boerenleven te maken bij de plaatselijke drukkerij. De totstandkoming van de litho van De aardappeleters, zoals Dimmen die voor Albert Plasschaert beschreef, hoorde hij waarschijnlijk van zijn broer en de lithograaf: Nadat de steen gekornd was, begon hij daarop ons kantoor direct te teekenen. Zonder een schets vooraf te maken begon hij direct met lithografisch krijt te werken. Een voorbeeld 8 Van Gogh, De aardappeleters, 1885 (F1661/JH737), litho op velijn papier, 28,4 x 34,1 cm, coll. V.v. Goghstichting, VGM Amsterdam was er ook niet. Hij werkte uit zijn geheugen. Met brede zware lijnen bracht hij hoekige kantige koppen te voorschijn van eene boerenfamilie aan tafel koffiedrinkende en etende bij lamplicht. Hoewel hij blijkbaar voor het eerst op een steen teekende was hij daar echter helemaal niet mee verlegen. Hij krabde met naald en doezelde met duim en vingers alsof hij op papier bezig was. En hoewel mijn broeder hem zeide dat hij moet vermijden de oppervlakte van een lithografische steen met de vingers aan te raken daar dat later vlekken geeft, stoorde hij zich daar in het minst aan zeer tot verbazing en ergernis van onze lithograaf die zulk werk met minachting beschouwde. 30 De afdrukken werden beter dan het drukkerijpersoneel kon voorzien. Volgens Dimmen werden er zo n 100 gemaakt, maar hij meent zich ook te herinneren dat het in 1883 moet zijn geweest dat Vincent de litho maakte. De kunstenaar zelf had het over 50 afdrukken. 31 Of Vincent echt tevreden was over de litho is onduidelijk. Het blijft in tegenstelling tot zijn plannen bij dit ene ontwerp. Misschien ging er iets mis bij het drukken, opmerkelijk is immers dat de afbeelding van de litho en de signatuur gespiegeld zijn ten opzichte van het schilderij. Het was voor Vincent in tegenstelling tot wat de hierboven aangehaalde overlevering vertelt niet de eerste kennismaking met de lithografeertechniek. In Den Haag had hij al een aantal litho s gemaakt, maar daar was de drukker meer thuis in het drukken van kunstprints. De firma Gestel was in die tijd vooral bezig met het drukken van sigarenbandjes en allerhande papierzaken voor bedrijven. Het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard, die het archief van de firma Gestel beheert, onderzoekt momenteel in samenwerking met het Van Goghmuseum in Amsterdam wat er fout ging. 32 Vincent zag op de drukkerij geschilderde studies die door Dimmen waren gemaakt en bood diens ouders aan om hem wat lessen te geven. Dimmen bracht samen met zijn broer Dirk en de lithograaf Klaas Verlaan een bezoek aan Vincents atelier en keerde een dag later terug naar Nuenen om samen met hem te schilderen op de hei. Daarna zagen ze elkaar nog een enkele keer op de drukkerij. En Dimmen bezocht de kunstenaar vlak voor zijn vertrek naar Antwerpen: In zijn schilderwerk zag ik een verbazende verandering. Zijn vroegere donkere toon was vervangen door lichte felle kleuren. Ik veronderstel dat toen hij daarmede begon te werken, het idee bij hem rijpte naar meer zuidelijke zonniger landen te gaan. En het duurde ook niet lang meer of hij vertrok naar Frankrijk. 33 In 1930 beschreef Dimmen zelf nog eens zijn memoires aan de schilder in het Eindhovens Dagblad. 34 Dimmen was zelf geen onverdienstelijk schilder. 9

10 9 Dimmen Gestel, Interieur met verstelster, 1910, Coll. Museum Kempenland, Eindhoven 10 Joseph van der Harten, archief T. de Brouwer Joseph van der Harten ( ) Van der Harten was een brouwer uit de Vrijstraat in Eindhoven. Hij was bevriend met Anton Kerssemakers en werd door hem voorgesteld aan Vincent. De brouwer prepareerde in zijn vrije tijd dode vogels. Vincent gebruikte die vogels als model voor zijn studies. Het is deze Van der Harten die Vincent had uitgenodigd om zijn verzameling vogelnesten te komen bekijken. Vincent schreef hierover aan Kerssemakers. 35 Van der Harten ging niet in op die uitnodiging: als ik bedacht hoe verschillend zijn werk beoordeeld werd, vond ik het niet de moeite waard eens naar Nunen te gaan, schreef Van der Harten in 1912 aan Albert Plasschaert. 36 In datzelfde schrijven blijkt nog een bijzonder feit dat verder nergens vermeld wordt: Hij [Vincent] exposeerde een enkel keer in een hotel restaurant aan t station (Stoot). Het door Van der Harten bedoelde hotelrestaurant ging pas later over in handen van Everard Stoot. Het is niet duidelijk of er echt sprake is geweest van een expositie van Vincents werk in dit etablissement, het is wel waarschijnlijk dat de schilder contact had met de latere uitbater

11 11 Briefpapier bierbrouwerij van Van der Harten, archief T. de Brouwer Antonius Petrus Hermans ( ) 12 Antoon Hermans, archief K. Vermeeren, RHC De gepensioneerde goudsmid, fabrikant van kerkwaren en amateurkunstenaar Antoon Hermans woonde aan de Keizersgracht 15, in een huis dat bekend werd als Rust na Arbeid. 38 Het was gebouwd naar een ontwerp van de beroemde architect Pierre Cuypers, een vriend van Hermans. Vincent hielp hem om decoraties voor de eetkamer te ontwerpen. Hij beschouwde dit als een echte opdracht en liet zich inspireren door de vier seizoenen en meer in het bijzonder door Les travaux des champs van de door hem zo bewonderde Jean-François Millet. Hij stelde Hermans voor om het boerenleven van de Meijerij als uitgangspunt te nemen. 39 Hermans, die zich naast het schilderen ook bezig hield met beeldhouwen en fotografie, werd door Vincent voor het eerst vermeld in een brief aan Theo van augustus 1884: Dit 40 maakte ik voor iemand in Eindhoven die eene eetzaal wenscht te decoreeren. Hij wilde dit doen met composities van diverse heiligen. Ik gaf hem in bedenking of een 6tal voorstellingen uit het boerenleven van de Meijerij tevens de 4 jaargetijden symboliseerende niet meer den appetijt der brave menschen die aldaar aan tafel moeten komen zitten zou opwekken dan de mystieke personages hierboven genoemd. Nu is de man daar warm op geworden na een bezoek op t atelier. Maar hij wil zelf die vakken schilderen en zal dat lukken? (Doch ik zou in reductie de composities ontwerpen en schilderen.) 11

12 14 Woning Hermans, archief T. de Brouwer 13 Van Gogh, Korenoogst, 1884 (JH 508), deel van brief 453, coll. V.v.Goghstichting, Van Gogh Museum Amsterdam t Is een man die ik zoo mogelijk wil te vriend houden een gewezen goudsmid die tot 3 maal toe eene zeer aanzienlijke collectie antiquiteiten heeft verzameld & verkocht. Nu rijk is en een huis heeft gezet dat hij weer vol antiquiteiten heeft en meubileert met sommige heel mooie eikenhouten kasten &c. De plafonds en muren decoreert hij zelf en werkelijk goed soms. Maar in de eetzaal wil hij bepaald schilderwerk hebben en is begonnen 12 paneelen met bloemen te schilderen. Blijven over 6 vakken in de breedte en daarvoor gaf ik hem voorloopige plans van Zaaier ploeger herder korenoogst aardappeloogst Ossekar in de sneeuw. 41 Maar of t iets geven zal weet ik niet want een vaste afspraak heb ik niet van hem. Alleen, met dit eerste vak is hij ingenomen alsmede met mijn schetsjes voor de andere sujetten Van Gogh, Zaaier, 1884 (F1143/JH509), pen, 5,5 x 14 cm, privécollectie 12

13 16 Van Gogh, Ploeger, 1884 (F1142/JH512), pen, 5,5 x 15 cm, privécollectie 17 Van Gogh, Ossenkar in de sneeuw, 1884 (F1144/JH511), pen, 5 x 13,5 cm, privécollectie 18 Van Gogh, Aardappelpoters,1884 (F1141/JH510), pen, 5 x 13 cm, privécollectie 13

14 19 Van Gogh, Schaapsherder met kudde, 1884 (F42/JH517), olieverf op doek op board, 67 x 126 cm, coll. Soumaya Museum, Mexico City Vincent leek nogal ingenomen met zijn ontwerpen en schreef er over aan zijn vriend de schilder Anthon van Rappard: Dezen zomer zag ik een huis te Eindhoven dat hoort van een gewezen goudsmid die nu rijk is en reeds herhaaldelijk eene verzameling antiquiteiten heeft bijeengebragt & verkocht. Deze man schildert zelf zoo n beetje en heeft in zijn huis (dat ook weer met mooie en leelijke antiquiteiten is gevuld) eene kamer die hij zelf beschilderen wil. Hij had daarvoor een plan. Toen ik er kwam waren er 6 vakken, ieder van 1 1/2 meter lang bij 60 cm. hoog, die hij nog met iets vullen moest en waarop hij van plan was o.a. een laatste avondmaal te maken naar een plan van een teekening die zoowat in modern gothieken stijl was. Toen zeide ik hem dat daar t een eetzaal is het vrij wat meer den appetijt dergenen die daar aan tafel moeten zitten zou opwekken, mijns inziens, als er op de muren in plaats van mystieke laatste avondmalen, scènes uit het boerenleven uit den omtrek waren geschilderd. Dit sprak de brave man mij niet tegen. En na een bezoek op t atelier maakte ik hem voorloopige krabbels van 6 motieven uit het boerenleven, Zaaier, Ploeger, Korenoogst, Aardappelpooten, Herder, Winter met ossekar. [overeenkomstige schetsen als in de brief aan Theo]En die ben ik nu aan t maken. Doch derwijze dat ik die 6 doeken maak voor mijzelf, doch dat ik ze maak, wat formaat betreft b.v., met het oog op zijn vertrek toch, en hij betaalt mij mijn onkosten aan model en verf terwijl de doeken echter mijn eigendom blijven & ik ze terug krijg als hij ze gecopieerd heeft. Dit stelt me in staat dingen te maken die als ik voor alle kosten stond me wat te duur zouden worden. En het is een werk waar ik veel pleizier in heb en druk aan doende ben. Ik moet echter me nog al moeite geven om hem bij zijn copieeren dingen te wijzen. Ik heb reeds geschilderde schetsen op de definitieve grootte van 1 1/2 meter bij 60cm zoowat van Ploeger en Zaaier en herder. Kleinere van Korenoogst en Ossekar s winters. 43 Dus kunt ge denken ik niet precies stil zit dezer dagen. 44 Vincent nam de opdracht zeer serieus. Volgens zijn vader was het zelfs de reden dat hij prikkelbaar of overprikkeld was: Zeker is hij niet wel en de overspanning van het heen en weer gaan naar Hr Hermans in de warmte en het spreken over dat werk kan er ook deel aan hebben. 45 Hermans betaalde de onkosten maar was verder niet echt enthousiast over de werkzaamheden van Vincent: hij betaalde alleen de onkosten der gebruikte ingrediënten. Hij is liefhebber. Maar vindt toch ook veel aan te merken en op te merken, ook in de denkwijze van Vincent 46 14

15 Vincent stelde Van Rappard voor om elkaar bij een volgend bezoek in Eindhoven te treffen om samen een bezoek te brengen aan Hermans. 47 Vincent refereerde aan hem als gewezen goudsmid of één van zijn kennissen in Eindhoven. 48 Hij was erg onder de indruk van de verzameling antieke voorwerpen van Hermans. Zozeer, dat hij Theo voorstelde om er een stilleven van te maken: Hermans heeft zóó veel mooie voorwerpen als oude kruikjes en andere antiquiteiten dat ik U eens vragen wil of ik U pleizier zou kunnen doen met voor Uw kamer een stilleven van eenige van die voorwerpen b.v. gothieke zaken te schilderen. 49 Vier stillevens met voorwerpen als een baardmankruik, een inktstel, een tabakspot, een koffiemolen, een veldfles en een grote schelp, worden in verband gebracht met Hermans collectie. 50 In een schetsboekje van Vincent staat een gezicht op de Sint Catharinakerk te Eindhoven. Dit tekeningetje is gemaakt vanaf de achterzijde van de woning van Hermans aan de Keizersgracht Van Gogh, Stilleven met baardmankruik, (F52/JH535), olieverf op karton op paneel, 33,7 x 42,7 cm, coll. Kröller-Müller Museum, Otterlo 21 Briefkaart van Vincent van Gogh aan Anton Kerssemakers, coll V. van Gogh stichting, Van Gogh Museum Amsterdam 22 Anton Kerssemakers archief T. de Brouwer Antonius Cornelius Augustinus Kerssemakers ( ) Anton Kerssemakers was een leerlooier in Eindhoven en een handelaar in tabak. 52 Hij woonde achtereenvolgens aan de Nieuwstraat en Korte Dijk, vlak bij het station. 53 Kerssemakers kreeg les van Vincent en trok er regelmatig met hem op uit om buiten te werken. Samen bezochten zij het Rijksmuseum in Amsterdam en maakten ze een tochtje naar Antwerpen langs verschillende musea. Vincent noemde Kerssemakers voor het eerst in een brief aan Theo van november 1884: die me te Eindhoven een nieuwe kennis bezorgd heeft die met alle geweld wil leeren schilderen en bij wie ik een bezoek gebragt heb en we toen zamen op slag zijn begonnen. Zoodat hij s avonds een stilleven er op had staan en ik de belofte van hem heb hij er een 30tal zal zien te maken dezen winter, waar ik telkens naar zal 15

16 komen kijken en hem er mee helpen. t is een looier die tijd heeft en geld en circa 40 jaar. 54 Volgens Vincent werkte Kerssemakers hard: Ik heb verleden week dag in dag uit stillevens geschilderd bij de lui die schilderen te Eindhoven. Die nieuwe kennis den looier waar ik U van verteld heb, doet buitengewoon zijn best. 55 Begin januari 1885 schreef Vincent aan Kerssemakers zelf: Mijnheer, Met genoegen heb ik Uwe nieuwe stillevens gezien, vooral dat met een keulschen pot en flesch augurken. En die twee vorigen zijn er ook door verandering aan t fonds beter op geworden. Evenwel in t algemeen zijn toch ook bij deze wederom de schaduwpartijen mijns inziens nog niet pittig van kleur genoeg. Met een woord wilde ik U zeggen dat ik het er op zal trachten te schikken 3 dagen achtereen bij U te komen schilderen als U zulks goedvindt. We kunnen zoodoende die kwestie eens goed beetnemen. Want anders zou ik vreezen dat onwillekeurig U telkens weder tot de zelfde resultaten zoudt komen. Ik zeg daarom, laat ons er een dag of 3 aan wijden, omdat de kwestie van clair obscur en kleur en diepen toon in de schaduw een eeuwig moeielijke kwestie is. En t beter of minder goed geschilderd zijn eener studie de artistieke waarde er van juist voor een zeer aanmerkelijk deel afhangt van de behandeling der schaduwpartijen. Ik zal U zeggen wat ik gevoel bij t bekijken uwer studies zoo als ze nu zijn. Ik ben er spoedig op uitgekeken en ik zou wenschen juist de schaduwpartijen mijn oog langer trokken. Mysterieuser waren. Dit moet U niet verwonderen en U moet het mij niet kwalijk nemen als ik er telkens over spreek onder ons. Om t clair obscur goed te krijgen moet 23 Van Gogh, Man en vrouw die aardappels poten, 1885 (JH 728), schets in brief 491, coll. V.v.Goghstichting, Van Gogh Museum Amsterdam men niet alleen veel schilderen doch ook wel degelijk veel zien schilderen, en sommige dingen van theorie, van licht en kleur weten. Ik maak me sterk dat als we nog eens goed zamen geschilderd hebben, U zelf zult inzien dat op t oogenblik nog dingen door U worden over t hoofd gezien die als U eenmaal er oog op krijgt, zullen maken het schilderen U nog veel meer zal interesseeren. Enfin er zal nog meer ziel in komen. [ ] Onder ons gezegd dat stilleven dat U geencadreerd heeft maakt op mij den indruk onjuister van teekening te moeten wezen dan de meeste anderen. In dit opzigt dat ik durf veronderstellen U verzuimd heeft de proportie van de breedte der groep in zijn geheel voldoende te vergelijken bij de hoogte, en gevolgelijk de verhouding der voorwerpen onderling laat nog al te wenschen over. Het meten, daar hangt zoo enorm veel van af en als U er dadelijk op let in t begin, wint U veel tijd uit tegen later, als de moeielijker motieven b.v. een kop te maken zullen wezen. 56 De toon van deze brief is duidelijk die van een leraar aan zijn leerling. Vincent schreef vriendelijk maar met een zekere autoriteit. Er volgden wat briefjes en briefkaarten met korte berichtjes en een enkel schetsje. 57 De heren zagen elkaar in die tijd waarschijnlijk regelmatig. Pas in juli 1885 schreef hij weer wat uitgebreider aan zijn leerling. Ook dan gaat het vooral om praktische tips bij het schilderen. 58 Kerssemakers vertelde later aan Dimmen Gestel dat hij op aanraden van Vincent Du dessin et de la couleur had gekocht van Félix Bracquemond en een boek van Charles Blanc

17 In zijn brieven noemde Vincent hem meestal een kennis, of den leerlooier. In een enkel geval beschreef hij hem als zijn vriend in Eindhoven. Vincent vatte het plan op om samen met hem een bezoekje te brengen aan de Wereldtentoonstelling van Kunsten in Antwerpen die zomer. Ze maakten dat reisje echter later en bezochten niet de Wereldtentoonstelling maar diverse musea in de stad. In oktober bezocht Vincent met Kerssemakers het nieuwe Rijksmuseum in Amsterdam om daar Rembrandt en Frans Hals te bestuderen. 24 Huis van Kerssemakers, archief T. de Brouwer Vincent kwam regelmatig bij Kerssemakers thuis. Vanuit diens huis schilderde hij een gezicht op de loods van het oude station van Eindhoven, een schilderijtje dat hij aan Kerssemakers schonk. 60 Toen hij De aardappeleters af had, ging hij er zelfs mee naar Eindhoven om het aan zijn vriend te laten zien. Vincent liet het een paar dagen bij zijn vriend, omdat hij bang was het werk te verprutsen: de laatste dagen zijn voor een schij altijd gevaarlijk zoo als ge weet, omdat in niet geheel droogen toestand men er met de groote kwast niet meer aan kan komen zonder groote kans t te bederven. En de veranderingen heel bedaard en kalm moeten worden gedaan met een klein penseel. Daarom heb ik eenvoudig het weggebragt en tegen mijn vriend gezegd dat hij maar moest zorgen ik t op die wijs niet bedierf en dat ik die kleine dingen bij hem zou komen doen. Gij zult wel zien het oorspronkelijkheid heeft

18 25 Verenigingsgebouw van Apollo s Lust aan de Dijk, archief T. de Brouwer Kerssemakers haalde in 1912 in De Groene Amsterdammer zijn herinneringen op aan Vincent en later dat jaar correspondeerde hij met de kunstcriticus Albert Plasschaert over zijn inmiddels beroemde vriend. Uit dat schrijven sprak eenzelfde verhouding meester-leerling die ook uit Vincents brieven bleek. Kerssemakers schreef aan Plasschaert hoe Vincent vaak op zondagochtend langs kwam: en als hij mij dan niet thuis trof, kwam hij naar de Harmonie alwaar wij tusschen 12 en 2 ure een drukke bittertafel hadden. 64 Het muziekgezelschap waarvan Kerssemakers bestuurslid was, kwam bijeen in het verenigingsgebouw Apollo s Lust aan de Dijk. 65 Hij dronk er met vrienden regelmatig op zondag een bittertje. Bij zijn afscheid uit Nuenen gaf Vincent zijn vriend een herfstlandschap dat Kerssemakers later kopieerde. 66 Kerssemakers gaf hem in ruil een doekje van zijn hand. 18

19 26 Van Gogh, Herfstlandschap met vier bomen, 1885 (F44/JH 962), olieverf op doek, 69 x 87,8 cm, coll. Kröller-Müller Museum, Otterlo 27 Kerssemakers, Herfstlandschap (kopie naar Van Gogh), olieverf op doek 38 x 50 cm, privébezit, foto uit archief T. de Brouwer 19

20 28 Kerssemakers, z.t., ongedateerd, coll. T. de Brouwer Arnold van de Loo ( ) Dokter Van de Loo was de huisarts van de familie Van Gogh. Hij had zijn praktijk in de Willemstraat. Het is deze dokter die Vincent bedoelde toen hij Theo schreef over het ongeluk van zijn moeder: De dokter heeft gezegd dat het echt om een breuk gaat en dat het gezien de leeftijd van Moe wel een tijdje zal gaan duren. Ook aan zijn vriend Van Rappard schreef hij over de dokter: Verbeeld U nu er hier op t dorp geen dokter is (ten minste mijn vader wil hem niet hebben) en dus er een uit Eindhoven komen moet, telkens met rijtuig. Blijkbaar nam Vincents Vader geen genoegen met de diensdoende arts, dokter De Mol, die in het nabijgelegen Lieshout woonde Woonhuis Van de Loo, archief T. de Brouwer 20

21 Vincent raadpleegde de Eindhovense arts vaker, bijvoorbeeld toen zijn buurvrouw Margot Begeman strychnine had ingenomen. Van de Loo schreef haar een tegengif voor. In een brief over dit voorval aan Theo noemde Vincent de dokter bij naam. 70 Vincent mocht de arts graag: v.d. Loo is fameus secuur en Zola achtig koel en leuk. 71 Hij ging er nog langs voordat hij naar Antwerpen vertrok. In principe op het verzoek van zijn broer om hem naar de gezondheid van hun moeder te vragen, maar blijkbaar had hij de arts ook over zijn eigen gesteldheid gesproken: Enfin het schilderen is een ding waar men van verslijt. Van der Loo heeft mij echter gezegd, toen ik kort voor ik hier heen ging bij hem was, dat ik après tout redelijk sterk ben. Dat ik niet hoefde te desespereeren den leeftijd te halen die voor het produceeren van een werk noodig is. Ik sprak hem er van dat ik verscheiden schilders wist die met al hun zenuwachtigheid enz. 60, zelfs 70 haalden gelukkigerwijs voor hun zelf, en dat ik wel wou ik ook dat halen kon Rozemarijnstraat, archief T. de Brouwer 31 Willem van de Wakker archief T. de Brouwer Willem van de Wakker ( ) Deze amateurkunstenaar en leerling van Vincent woonde van juli 1884 tot december 1891 in Eindhoven. Hij was aanvankelijk in de kost bij kleermaker Stultiëns in de Rozemarijnstraat en woonde later in de Willemstraat. Van de Wakker was als telegrafist werkzaam op het telegraafkantoor van Nuenen. In zijn vrije tijd tekende en schilderde hij veel. Hij liet zijn werk inlijsten bij Baijens, waar hij met Vincent in contact kwam. Hij bezocht het atelier in Nuenen verschillende keren. En zijn moeder nodigde Vincent eens uit om te komen eten: Vincent kwam binnen, zag de gedekte tafel en vroeg gepikeerd aan zijn gastheer: Wat is nou eigenlijk de bedoeling? Is dat eten daar voor mij klaar gezet? Ik eet altijd alleen een korst brood. Ik eet dat brave eten niet

22 Vincent beschreef Van de Wakker in zijn brieven als één van de kennissen die hij les gaf. Alleen in een briefkaart aan Kerssemakers werd hij met naam genoemd. 74 Van de Wakker vertelde in 1927 zijn herinneringen aan Vincent aan Benno Stokvis, bijvoorbeeld dat de schilder zijn modellen leek te selecteren op lelijkheid en dat hij wel eens samen met Vincent De Blanken Opkamer bezocht. Naar alle waarschijnlijkheid bedoelde hij hier de boerenkroeg De Planken Opkamer in de toenmalige gemeente Tongelre, nu een stadsdeel van Eindhoven De Planken Opkamer, archief T. de Brouwer 33 Van de Wakker, De Smidse, 1885, aquarel, privécollectie 22

23 Andere Eindhovense kennissen Naast de door hem vermelde contacten in de brieven, had Vincent nog een aantal kennissen in de stad. We weten van deze mensen uit de overlevering. De Amerikaanse biografen Steven Naifeh en Gregory Smith suggereren dat Vincent in de stad ook op bezoek ging bij prostituees. Het bewijs daarvoor is zoals zij zelf toegeven nogal mager. 76 Janus (Adrianus) ( ), Door (Dorothea) ( ) en Jans (Johanna) van den Broek ( ) Broer en zussen Van den Broek woonden in het Korenstraatje. 77 Janus was huisschilder en in dienst van de firma Baijens. Door en Jans van den Broek hadden een tabakszaak in de buurt van de verfhandel van Jan Baijens. Vincent gaf aan Jans een aquarel van de Genneper watermolen, wellicht in ruil voor tabak. 78 Driek (Hendrikus) van Gardingen ( ) 34 Het Korenstraatje waar familie Van den Broek woonde archief T. de Brouwer De edelsmid en kunsthandelaar Driek van Gardingen had een winkel in kerkartikelen in de Volderstraat. 79 Hij werd door Dimmen Gestel genoemd in zijn memoires in het Eindhovens Dagblad van 10 oktober 1930 als één van de Eindhovense contacten van Vincent. Van Gardingen had de leiding over de afdeling handtekenen van de tekenschool op de Markt in Eindhoven. Enkele Eindhovense onderzoekers menen in de schets Kop van een man Driek te herkennen. 80 Daarvoor is tot nu toe echter geen steekhoudend bewijs geleverd. 81 Of Vincent de man echt heeft gekend blijft in het vage. Als hij al bekend was met de tekenschool die de edelsmid runde aan de markt, dan had hij er weinig mee op. Want al in het najaar van 1884 maakte hij plannen om in s-hertogenbosch lessen te gaan volgen van de Duitse beeldhouwer Johan Theodore Stracké, die in die stad op dat moment directeur was van de tekenacademie Van Gogh, Kop van een man, (SB1,99/JH 636), pen en inkt op papier, 12,4 x 7,3 cm, coll. V.v.Goghstichting, VGM Amsterdam 36 De Markt van Eindhoven met in het midden de tekenschool, archief T. de Brouwer 23

24 37 Everard Hubert Stoot Gemeentearchief Venlo Eef (Everard Hubert) Stoot ( ) In een brief van Joseph van der Harten aan Albert Plasschaert uit 1912 schreef deze over Vincent: Hij exposeerde een enkel keer in een hôtel restaurant aan t station(stoot). Deze en ook voornoemde Kerssemakers zullen U beter kunnen inlichten over het verblijf van den Hr Gogh in Nuenen en zijn bezoeken aan Eindhoven. 83 De naam tussen haakjes is een verwijzing naar Eef Stoot. 84 Die was inderdaad de uitbater van een restaurant schuin tegenover het Eindhovense station, maar pas vanaf In de jaren 1884 en 1885 runde de heer Verheijen de zaak. Eef Stoot was in 1883 in Eindhoven komen wonen. Naast boekhouder was hij een niet onverdienstelijk tekenaar: Hij had een tekenopleiding gehad en had als hobbyist ontwerptekeningen gemaakt voor de carnavalsvereniging in Venlo waar hij geboren was. Stoot werd in 1887 samen met zijn vrouw exploitant van het koffiehuis van het Eindhovens Mannenkoor aan de Begijnenstraat D Bij de start van de NV Philips in 1891 werd hij hoofdboekhouder en de eerste reclametekenaar bij deze firma. Het is opmerkelijk dat Van der Harten Plasschaert voor meer informatie over Vincent naar Stoot verwees. Vincent schreef zelf nergens over een contact met deze boekhouder en ook uit de overlevering blijkt geen verband. Van der Harten kon zich natuurlijk vergissen, hij putte immers ruim vijfentwintig jaar later uit zijn herinnering. Of Vincent exposeerde bij Verheijen is niet bekend. Het restaurant dat Stoot na Vincents vertrek uit Nuenen runde, werd een plaats van samenkomst voor Eindhovense fabrikanten en middenstanders, de gebroeders Gerard en Anton Philips vertoefden er veelvuldig en graag. Als uitbater organiseerde hij kunstexposities zoals bijvoorbeeld van Anton Kerssemakers in april Stationsplein rond 1900 met links Restaurant Stoot, archief T. de Brouwer 24

25 Klaas Verlaan ( ) Klaas Verlaan was geboren in Zaandam en liet zich op 25 maart 1884 inschrijven bij de familie Gestel. Hij was lithograaf van beroep en werkte als zodanig bij drukkerij Gestel. Uit de verhalen van Dimmen is bekend, dat hij samen met zijn broer en een lithograaf Vincent in Nuenen bezocht. 86 Dat was hoogstwaarschijnlijk Klaas Verlaan. Dan is het ook deze lithograaf die Vincent in het bedrijf ontmoette en met wie hij in april 1885 samen de litho van De aardappeleters maakte. 87 Aan het eind van de zomer verliet Verlaan Eindhoven. 39 Klaas Verlaan archief Nederlands Steendrukmuseum 40 Rechts op de hoek apotheek Vrijman, archief T. de Brouwer Hendrikus Vrijman ( ) Hendrikus Vrijman was een oude apotheker die een zaak had op de hoek van de Rechtestraat en de Vrijstraat. Kerssemakers herinnerde zich dat Vincent eens vertelde dat hij op een tochtje met Van Rappard bij de apotheker langs ging en vroeg of ze Copahu Balsem met terpentijn konden aanlengen. 88 De apotheker, die dacht dat ze één of andere venerische ziekte hadden opgelopen, zou tegen Vincent gezegd hebben: moet ge uw donder dan nog meer kapot maken. 89 Dit tot groot plezier van de twee vrienden. 25

26 Hein (Henricus) van der Zande ( ) Van der Zande was organist en dirigent en had een docententopleiding gehad. Hij woonde aan de Volderstraat (nu de Demer). Vincent nam pianolessen bij hem om te onderzoeken in hoeverre tonen en kleuren met elkaar in verband staan. Kerssemakers herinnerde zich: want daar Van Gogh onder de les steeds de tonen der piano zat te vergelijken met Pruisisch blauw en donker groen of donkere oker tot helder cadmium, dacht de goede man, dat hij met een krankzinnige te doen had, en werd zoo bang van hem, dat hij het lesgeven staakte. 90 Dimmen Gestel vertelde aan Benno Stokvis een iets ander verhaal. Vincent zou met de pianolessen gestopt zijn om zijn schilderkunst niet van een deel van zijn aandacht te beroven. 91 Hij memoreerde de organist van de St. Catharinakerk ook in het Eindhovens Dagblad van 10 oktober Vincent noemde zelf de pianoleraar niet, maar schreef wel in een latere brief aan Theo vanuit Arles: Maar ik, ik ben nog zoals ik was in Nuenen, toen ik een vergeefse poging heb gedaan om muziek te leren toen al zozeer voelde ik de verbanden die bestaan tussen onze kleuren en de muziek van Wagner Hein van der Zande archief K. Vermeeren, RHC 26

27 Eindhovense onderwerpen 42 Van Gogh, Loods nabij het station Eindhoven, 1885, (F67a/JH802), olieverf op doek, 13,5 x 24 cm, privécollectie 43 Loods Station Eindhoven, archief K. Vermeeren, RHC 27

28 Van een schilderijtje en een aquarel is zeker dat ze in Eindhoven zijn gemaakt: Loods nabij het station Eindhoven, een kleine geschilderde studie die Vincent aan zijn vriend Anton Kerssemakers gaf, en Een zondag in Eindhoven. 44 Van Gogh, Een zondag in Eindhoven, 1885 (F 1348/JH 958), aquarel, coll. V.v.Goghstichting, Van Gogh Museum Amsterdam 45 Het station van Eindhoven, ca. 1900, archief T. de Brouwer 28

29 46 Het oude station van Eindhoven dat dienst deed van 1866 tot 1916, gefotografeerd omstreeks 1900, Eindhoven in beeld Over de schets Wandelaars is in het verleden nogal wat onenigheid geweest. Het werk werd in Den Haag, Drenthe, Nuenen en Antwerpen geplaatst. 93 Het is een wat vaag en onhandig schetsje, waarbij de kerk en de molen op vreemde wijze een zelfde maat krijgen. Toch zou je in de dubbele toren de St. Catharinakerk kunnen herkennen. Vergelijkbare torens zien we op een tekening van een Wandelend paar in een Nuenens schetsboek van Vincent. 94 Uit zijn Nuenense periode zijn twee schetsboekjes bewaard gebleven. 95 Het eerste is volledig in Nuenen en omgeving tot stand gekomen. Op pagina 35 tekende Vincent in potlood de Sint Catharinakerk in Eindhoven, op pagina 124 Het Waaggebouw (postkantoor/tekenschool). 47 Van Gogh, Wandelaars, 1885 (F1093/JH965) krijt, privécollectie 48 Van Gogh, Wandelend paar, (SB1,25/F1338/JH964), galnoot inkt en pen, 12,4 x 7,3 cm, privécollectie 29

30 49 St. Catharinakerk Eindhoven, archief T. de Brouwer 50 Van Gogh, St. Catharinakerk, (JH 606/SB1,35), pen, 12,4 x 7,3 cm, coll. V.v.Goghstichting, Van Gogh Museum Amsterdam 51 De tekenschool, archief T. de Brouwer 52 Van Gogh, Het waaggebouw (postkantoor/tekenschool), Eindhoven, (SB1,124), pen, 12,4 x 7,3 cm, coll. V.v.Goghstichting, Van Gogh Museum Amsterdam 30

31 Niet alleen in Eindhoven maar ook in de dorpen erom heen tekende Vincent in zijn schetsboek. Door de gemeentelijke herindeling is Tongelre tegenwoordig Gemeente Eindhoven en kan een schetsboekpagina met daarop een tekening van de voormalige St. Martinuskerk te Tongelre als een Eindhovens onderwerp gezien worden Van Gogh, De kerk van Tongelre, (SB1,5/ JH 640), pen en lithografisch krijt, 12,4 x 7,3 cm, coll. V.v.Goghstichting, Van Gogh Museum Amsterdam 54 De kerk van Tongelre, archief T. de Brouwer 31

32 De watermolens Vincent was enorm gecharmeerd van de oude watermolens in de omgeving van Nuenen. Hij schilderde er drie: de molen van Opwetten, de Collse molen en de Genneper molen. De laatste twee liggen sinds de gemeentelijke herindeling van 1920 en de grenscorrectie van 1972 op Eindhovens grondgebied. De Genneper molen, ook wel eens Gestelse molen genoemd, herkennen we in drie werken: de olieverfdoeken Watermolen van Gennep en De molenraderen van de Genneper molen en in de aquarel Watermolen in Gennep. 55 Van Gogh, Watermolen van Gennep, 1884 (F125/JH 525), olieverf op doek op paneel, 87 x 151 cm, coll. Museum Thyssen-Bornemisza, Madrid 56 Van Gogh, Watermolen in Gennep, 1884 (F1144a/JH523), aquarel, 30,5 x 46,5 cm, privécollectie, verblijfplaats onbekend Vincent werkte in het najaar van 1884 aan de watermolen aan de Dommel, die zo n 8 kilometer verwijderd was van Nuenen en die men nu ten zuiden van Eindhoven kan vinden aan de Genneperweg. Aan Theo schreef hij op 14 november 1884: Dezer dagen ben ik ondanks het hier vrij terdeeg vriest nog buiten aan t werk aan een nogal groote studie (meer dan 1 meter) van een ouden watermolen te Gennep, aan den anderen kant van Eindhoven. Ik wil dat geheel buiten afwerken maar t zal ook wel t laatste zijn dat ik dit jaar buiten schilder. 99 Later maakte hij nog een aquarel naar dit werk, die hij vermoedelijk in ruil voor tabak aan Jans van den Broek gaf. 100 Tot ergernis van Willem van de Wakker hing zij het boven de kachel op de schoorsteenmantel waardoor het werk beschadigd raakte

33 57 Genneper watermolen omstreeks 1880 archief T. de Brouwer 58 Van Gogh, De molenraderen van de Genneper molen, nov.- dec. 1884, (F46/JH 53), olieverf op doek, 60 x 58,5 cm Instituut Collectie Nederland in bruikleen Het Noordbrabants Museum, s-hertogenbosch 33

34 Een geschilderde detailstudie De molenraderen van de Genneper molen ging waarschijnlijk vooraf aan het grote schilderij. Omdat na voltooiing van dat grote doek de kou het hem onmogelijk maakte nog buiten te werken. 102 Er is een vierde werk bekend, dat in de eerste oeuvrecatalogus werd vermeld, maar later door diverse kenners op stilistische kenmerken is afgewezen Watermolen te Gennep, voorheen bekend als F47 Vincents vriend Kerssemakers schilderde ook de Genneper Molen. Volgens Vincent hebben ze elkaar zelfs bij die molen leren kennen: Gisteren bragt ik juist t huis die studie van den watermolen te Gennep, waar ik met pleizier aan heb gewerkt en die me te Eindhoven een nieuwe kennis bezorgd heeft die met alle geweld wil leeren schilderen en bij wie ik een bezoek gebragt heb en we toen zamen op slag zijn begonnen. 104 Kerssemakers beweerde dat ze door de verfhandel met elkaar in contact gekomen waren. Hij was wel aanwezig bij de totstandkoming van het grote doek van de Genneper molen, die door hem stelselmatig de watermolen in Gestel werd genoemd Kerssemakers, Watermolen van Gennep, 1884, coll. V.v.Goghstichting, Van Gogh Museum Amsterdam 34

35 De Collse watermolen lag destijds dichtbij het station van Eeneind aan de Geldropscheweg. 106 Vincent beschreef de molen in een brief aan de schilder Anthon van Rappard van 29 mei 1884: Sedert Uw vertrek heb ik gewerkt aan een Watermolen die waar ik naar vroeg in dat herbergje aan t station waar we zaten te praten met dien man van wien ik U vertelde dat hij scheen te laboreeren aan een chronisch gebrek aan kleingeld in zijn zak. t Is een dito geval als de twee andere watermolens die we zamen bezochten doch met twee roode daken en dat men vlak van voren ziet met populieren er om heen. 107 Vincent doelde in dit schrijven op het schilderij Collse watermolen Van Gogh, Collse watermolen, 1884 (F 48a/JH 488), olieverf op doek op board, 57,5 x 78 cm, privécollectie 62 De Collse watermolen, archief T. de Brouwer 35

Vincent van Gogh. Hier zie je er een afbeelding van.

Vincent van Gogh. Hier zie je er een afbeelding van. Vincent van Gogh Een van de beroemdste schilders die Nederland heeft gehad was Vincent van Gogh. Deze kunstenaar heeft zelfs zijn eigen museum gekregen in Amsterdam. Toch wel heel bijzonder, zeker als

Nadere informatie

125 jaar. Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder. Vincent van Gogh (1853-1890)

125 jaar. Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder. Vincent van Gogh (1853-1890) 125 jaar Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder Vincent van Gogh (1853-1890) WWW.BNWALLCOVERINGS.COM 125 JAAR GEÏNSPIREERD DOOR DE WERKEN VAN KUNSTSCHILDER VINCENT VAN GOGH De collectie

Nadere informatie

Stichting De Vrienden van Vincent Van Gogh & Nuenen

Stichting De Vrienden van Vincent Van Gogh & Nuenen Nieuwsbrief nummer 9, nov. 2011 Stichting De Vrienden van Vincent Van Gogh & Nuenen Uniek moment voor De Vrienden van Vincent van Gogh & Nuenen Donderdag 10 november was een unieke avond voor onze stichting.

Nadere informatie

VAN GOGH KRIJGT SCHILDERLES NIVEAU ++

VAN GOGH KRIJGT SCHILDERLES NIVEAU ++ NIVEAU ++ 1/5 Vincent van Gogh heeft nooit een kunstenaarsopleiding afgemaakt. Met deze leskaart leer je meer over de jonge Vincent én hoe je met wat hulp en (vooral) heel veel doorzettingsvermogen toch

Nadere informatie

VAN GOGH KRIJGT SCHILDERLES NIVEAU ++

VAN GOGH KRIJGT SCHILDERLES NIVEAU ++ NIVEAU ++ 1/5 Vincent van Gogh heeft nooit een kunstenaarsopleiding afgemaakt. Met deze leskaart leer je meer over de jonge Vincent én hoe je met wat hulp en (vooral) heel veel doorzettingsvermogen toch

Nadere informatie

VAN GOGH KRIJGT SCHILDERLES NIVEAU ++

VAN GOGH KRIJGT SCHILDERLES NIVEAU ++ NIVEAU ++ 1/5 Vincent van Gogh heeft nooit een kunstenaarsopleiding afgemaakt. Met deze leskaart leer je meer over de jonge Vincent én hoe je met wat hulp en (vooral) heel veel doorzettingsvermogen toch

Nadere informatie

Hoe signeerde Vincent zijn schilderijen?

Hoe signeerde Vincent zijn schilderijen? Hoe signeerde Vincent zijn schilderijen? In de Nieuwsbrief van dec/jan 2013/4 stond mijn verslag van een werkbezoek van de Stuurgroep Gidsen op 21 november 2013: Nuenense gidsen gaan op zoek naar Vincent

Nadere informatie

Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten

Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten Doortje Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten isbn: 978-90-484-0769-9 nur: 344 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgenomen

Nadere informatie

De laatste wens van Maarten Ouwehand

De laatste wens van Maarten Ouwehand De laatste wens van Maarten Ouwehand Een verhalend ontwerp voor CKV waarin leerlingen op school een museum ontwerpen, inrichten en openen. Gemaakt voor en door: Andreas College Katwijk en Bureau voor Educatief

Nadere informatie

Over cijfers en getallen gesproken

Over cijfers en getallen gesproken Over cijfers en getallen gesproken Voor veel mensen is het tijdens een Van Gogh-rondleiding in Nuenen een eye opener als zij horen dat Vincent in zijn leven zoveel kunstwerken heeft gemaak. Dat zijn er

Nadere informatie

Met Vincent aan het werk

Met Vincent aan het werk Met Vincent aan het werk Ceciel de Bie Met illustraties van Georgien Overwater Van Gogh Museum Publicaties 4 Inhoud 1 Ontdekken door te doen 9 2 Heb je tekenspullen in huis? 10 3 Tekenen, tekenen en nog

Nadere informatie

PASPOORTEN BOVENBOUWERS.NL

PASPOORTEN BOVENBOUWERS.NL PASPOORTEN M.C. Escher 17 juni 1898 27 maart 1972 Leeuwarden Tekeningen die niet klopten. Maurits Cornelius Escher werd geboren in in 1898 in een Friese familie. Hij was de jongste thuis en zijn familie

Nadere informatie

De brieven van Van Gogh

De brieven van Van Gogh De brieven van Van Gogh Tijdens een rondwandeling door het dorp, vertelt ieder gids wel iets over de vele brieven die Vincent schreef in zijn leven. Hoe belangrijk waren de brieven voor Vincent, aan wie

Nadere informatie

inhoud 1. Een leven in beeld 2. Vincents jeugd 3. Aan het werk 4. Brieven 5. Boeren 6. Naar Parijs 7. Naar het zuiden 8. De ruziemaker 9.

inhoud 1. Een leven in beeld 2. Vincents jeugd 3. Aan het werk 4. Brieven 5. Boeren 6. Naar Parijs 7. Naar het zuiden 8. De ruziemaker 9. Vincent van Gogh inhoud 1. Een leven in beeld 3 2. Vincents jeugd 4 3. Aan het werk 5 4. Brieven 6 5. Boeren 7 6. Naar Parijs 9 7. Naar het zuiden 10 8. De ruziemaker 11 9. Ziek 12 10. Het einde 13 11.

Nadere informatie

Auditieve oefeningen. Boek van de week: Verhaalbegrip: Taalbewustzijn:

Auditieve oefeningen. Boek van de week: Verhaalbegrip: Taalbewustzijn: Auditieve oefeningen Boek van de week: 1; Nijntje in het museum 2; Krokodil en het meesterwerk 3; Kloddertje 4; Meneer Kandinsky was een schilder 5; Het kleine museum Verhaalbegrip: Bij elk boek stel ik

Nadere informatie

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen. De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.

Nadere informatie

Eerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik.

Eerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. juni 2014 Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie Eerste nummer Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. INHOUD juni 2014 Eten als een kind Op kamers

Nadere informatie

Over Nuenense kisten die de Bredase kisten werden

Over Nuenense kisten die de Bredase kisten werden een beroemde verzameling Over Nuenense kisten die de Bredase kisten werden Op momenten dat een Nederlands museum een werk van Vincent van Gogh aanschaft of als er een nieuw werk van de schilder wordt ontdekt,

Nadere informatie

OBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C

OBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3

Nadere informatie

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...

Nadere informatie

voorspellen (laatste keer in week 12: de zonsverduistering)

voorspellen (laatste keer in week 12: de zonsverduistering) Handleiding niveau B De Nieuwsbegripbieb Achteraan deze handleiding vindt u een lijstje met titels van informatieve en fictieboeken, die aansluiten bij het onderwerp van de Nieuwsbegriples. Op de website

Nadere informatie

Weer naar school. De directeur stapt het toneel op. Goedemorgen allemaal, zegt hij. * In België heet een mentor klastitularis.

Weer naar school. De directeur stapt het toneel op. Goedemorgen allemaal, zegt hij. * In België heet een mentor klastitularis. Weer naar school Kim en Pieter lopen het schoolplein op. Het is de eerste schooldag na de zomervakantie. Ik ben benieuwd wie onze mentor * is, zegt Pieter. Kim knikt. Ik hoop een man, zegt ze. Pieter kijkt

Nadere informatie

VAN GOGH KRIJGT KLEUR NIVEAU ++

VAN GOGH KRIJGT KLEUR NIVEAU ++ NIVEAU ++ 1/5 In 1886 vertrok Van Gogh naar Parijs. Hij maakte daar kennis met twee nieuwe schilderstromingen: het impressionisme en het pointillisme. Onder invloed van deze stromingen gingen de schilderijen

Nadere informatie

Iris marrink Klas 3A.

Iris marrink Klas 3A. Iris marrink Klas 3A. 1 Inhoud. 1- Voorpagina 2- Inhoud, inleiding & mijn mening 3- Dag 1 4- Dag 2 5- Dag 3 6- Dag 4 7- Dag 5 Inleiding. Ik kreeg als opdracht om een dagverslag te maken over Polen. 15

Nadere informatie

Wie was Schafrat(h)? En wat was de relatie met Van Gogh?

Wie was Schafrat(h)? En wat was de relatie met Van Gogh? Wie was Schafrat(h)? En wat was de relatie met Van Gogh? Soms weten bezoekers ons tijdens rondleidingen te vermelden dat Vincent van Gogh ooit een kamertje bewoonde in hotel Schafrath aan het Park in Nuenen.

Nadere informatie

De haas en de egel. Wilhelm Grimm en Jacob Grimm. bron Wilhelm Grimm en Jacob Grimm, De haas en de egel. Z.n., z.p. 1900-1910.

De haas en de egel. Wilhelm Grimm en Jacob Grimm. bron Wilhelm Grimm en Jacob Grimm, De haas en de egel. Z.n., z.p. 1900-1910. De haas en de egel Wilhelm Grimm en Jacob Grimm bron. Z.n., z.p. 1900-1910 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/grim002haas01_01/colofon.php 2011 dbnl 1 De haas en de egel. Het was een mooie

Nadere informatie

Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne>

Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne> Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 Inleiding Timo is een ander mens geworden door zijn grote vriend Tommy. Toch was het niet altijd zo geweest, Timo had Tommy gekregen voor

Nadere informatie

'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop

'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop FD: Economie & Politiek door Siem Eikelenboom 28 augustus 2015 'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop Karel Appel, 'Bloem met blauwe ogen' (1977) 'Als je de ontvangsthal van Van Rietschoten

Nadere informatie

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd.

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd. Voorwoord In dit boek staan interviews van nieuwkomers over hun leven in Nederland. Ik geef al twintig jaar les aan nieuwkomers. Al deze mensen hebben prachtige verhalen te vertellen. Dus wie moest ik

Nadere informatie

Thema: de K van. Moeilijkheid : *** Samenleving Tijdsduur : ***

Thema: de K van. Moeilijkheid : *** Samenleving Tijdsduur : *** Thema: de K van. Moeilijkheid : *** Samenleving Tijdsduur : *** Nederland juf Yvonne Het land Doel: Na deze opdracht weet je heel wat over bekende en beroemde kunstschilders van vroeger en nu. Uitleg opdracht:

Nadere informatie

Verhaal: Jozef en Maria

Verhaal: Jozef en Maria Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele

Nadere informatie

Elk seizoen een nieuw interieur

Elk seizoen een nieuw interieur 52 Stijlvol Wonen B i n n e n k i j k e n Elk seizoen een nieuw interieur De kans dat Anke en Geert ooit uitgekeken raken op hun interieur, is wel heel erg klein. De inrichting wordt namelijk regelmatig

Nadere informatie

Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink

Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Inleiding Om onderzoek te doen naar rituelen is het in eerste plaats belangrijk om te definiëren wat een ritueel is.

Nadere informatie

Klee. en Cobra. Opnieuw beginnen

Klee. en Cobra. Opnieuw beginnen Klee Lesmateriaal groep 5 en 6 deel 1: klassikale les op school bij de tentoonstelling Klee en Cobra Het begint als kind 28.01-22.04 2012 en Cobra Opnieuw beginnen Dit is Paul Klee En dit ook. En dit is

Nadere informatie

H e t v e r h a a l v a n V i c t o r V i s c h

H e t v e r h a a l v a n V i c t o r V i s c h Het verhaal van Victor Visch V i c t o r V i s c h e n h e t g e h e i m v a n M i l l i n g e n H et is al meer dan een kwart eeuw geleden dat de Haarlemse kunstschilder Victor Visch werd uitgenodigd

Nadere informatie

De tijd die ik nooit meer

De tijd die ik nooit meer De tijd die ik nooit meer vergeet Jan Smit uit eigen pen deel 3 De Stiep Educatief De tijd die ik nooit meer vergeet De schrijver die blij is dat hij iets kan lezen en schrijven, vertelt over zijn jeugd.

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al: Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

Op hun knieën blijven ze wachten op het antwoord van Maria. Maar het beeld zegt niets terug.

Op hun knieën blijven ze wachten op het antwoord van Maria. Maar het beeld zegt niets terug. 1950 Het huilende beeld De zon schijnt met hete stralen op het kleine dorpje. Niets beweegt in de hitte van de middag. De geiten en koeien slapen in de schaduw. De blaadjes hangen stil aan de bomen. Geen

Nadere informatie

Saskia van den Heuvel MISSCHIEN GEBEURT ER VANDAAG IETS. Gedichten. Muitgeverij. Mmarmer. m armer

Saskia van den Heuvel MISSCHIEN GEBEURT ER VANDAAG IETS. Gedichten. Muitgeverij. Mmarmer. m armer Saskia van den Heuvel MISSCHIEN GEBEURT ER VANDAAG IETS Gedichten Muitgeverij m armer Mmarmer Mmarmer M INHOUD KANTOOR Ode 13 Wat we zeiden toen we het ons nog herinnerden 14 Ze hebben het beste met ons

Nadere informatie

Had de pastorie in Van Goghs tijd een pleisterlaag?

Had de pastorie in Van Goghs tijd een pleisterlaag? Had de pastorie in Van Goghs tijd een pleisterlaag? Een heel speciale vraag die vaak gesteld wordt over de pastorie aan Berg 26 vindt zijn oorsprong in een schilderij en een tekening van Vincent, waarop

Nadere informatie

IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ

IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ Ferenc Göndör IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ Uitgeverij Eenvoudig Communiceren 3 Mijn vader Lang geleden kwam een jonge, joodse man naar het land Hongarije. Mohr Goldklang was zijn naam. Dat was mijn opa. Mohr

Nadere informatie

Vincent van gogh. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Vincent van gogh. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres DigilessenPO 06 december 2012 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/41036 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.

Nadere informatie

1 Vinden de andere flamingo s mij een vreemde vogel? Dat moeten ze dan maar zelf weten. Misschien hebben ze wel gelijk. Het is ook raar, een flamingo die jaloers is op een mens. En ook nog op een paard.

Nadere informatie

Op bouwen staat geen leeftijd. www.sibomat.be

Op bouwen staat geen leeftijd. www.sibomat.be Op bouwen staat geen leeftijd. www.sibomat.be Op Batibouw botsten we op Sibomat. We waren op de juiste plek op het juiste moment. - Catheline John S. (70) en Catheline S. (64) hebben geen tijd om zich

Nadere informatie

Geelzucht. Toen pakte een vrouw mijn arm. Ze nam me mee naar de binnenplaats van het huis. Naast de deur van de binnenplaats was een kraan.

Geelzucht. Toen pakte een vrouw mijn arm. Ze nam me mee naar de binnenplaats van het huis. Naast de deur van de binnenplaats was een kraan. Geelzucht Toen ik 15 was, kreeg ik geelzucht. De ziekte begon in de herfst en duurde tot het voorjaar. Ik voelde me eerst steeds ellendiger worden. Maar in januari ging het beter. Mijn moeder zette een

Nadere informatie

Antwoordenmodel. Herhalingsoefeningen De Sprong, Thema 1. Oefening 1. studiejaar 2007/2008 studiejaar 2008/2009. 255 euro per maand 272 euro per maand

Antwoordenmodel. Herhalingsoefeningen De Sprong, Thema 1. Oefening 1. studiejaar 2007/2008 studiejaar 2008/2009. 255 euro per maand 272 euro per maand Antwoordenmodel Herhalingsoefeningen De Sprong, Thema 1 Oefening 1 1. studiejaar 2007/2008 studiejaar 2008/2009 255 euro per maand 272 euro per maand 182.000 studenten 200.000 studenten 5.800 Nederlandse

Nadere informatie

Dharma DE WARME CHARME VAN

Dharma DE WARME CHARME VAN REPORTAGE Dharma DE WARME CHARME VAN Het enthousiast kloppend hart van Kortrijk heeft er sinds kort een uniek adresje bij. Met Bed&Breakfast Dharma maakt gastvrouw Linda haar droom waar en garandeert ze

Nadere informatie

Kijkwijzer HAVO / VWO. Joep Nicolas. 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015. Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis.

Kijkwijzer HAVO / VWO. Joep Nicolas. 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015. Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis. Kijkwijzer HAVO / VWO Joep Nicolas 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015 Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis.nl Welkom in het Cuypershuis Het museumgebouw is een uniek complex

Nadere informatie

Vincent van Gogh. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/41036

Vincent van Gogh. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/41036 Auteur DigilessenPO Laatst gewijzigd 06 december 2012 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/41036 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

7 gratis tips : ABSToRACT ntdek SCHILDER je eigen stijl EN

7 gratis tips : ABSToRACT ntdek SCHILDER je eigen stijl EN 7 gratis tips : ABSTRACT ontdek je SCHILDEREN eigen stijl 7 tips om je eigen stijl te ontdekken Ook voor kunstenaars met tablet of zonder tablet Je eigen schilderstijl heeft onder andere met je karakter

Nadere informatie

Hier zie je ons de schilderijen inkleuren met wasco. Iedereen had een taak gekregen. Soms waren we het niet eens over de kleur, dan moesten we even

Hier zie je ons de schilderijen inkleuren met wasco. Iedereen had een taak gekregen. Soms waren we het niet eens over de kleur, dan moesten we even 1606-1669 We hebben de klas verdeeld in 6 groepjes, we mochten zelf kiezen. In dat groepje gingen we een schilderij uit een boek kiezen. Schilderijen van Rembrandt natuurlijk. Hier zie je ons de schilderijen

Nadere informatie

Mijn mond zat vol aarde

Mijn mond zat vol aarde Mijn mond zat vol aarde Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum,

Nadere informatie

Noot 14 Het maken van een levenslijn of familiestamboom, en het verzamelen van materialen.

Noot 14 Het maken van een levenslijn of familiestamboom, en het verzamelen van materialen. Noot 14 Het maken van een levenslijn of familiestamboom, en het verzamelen van materialen. Een levenslijn Tijdens het kennismakingsgesprek of in het eerste themagesprek kunt u met iets bijzonders beginnen:

Nadere informatie

Nieuwsbrief 14, september 2010

Nieuwsbrief 14, september 2010 Stichting WoonMere Nieuwsbrief 14, september 2010 Redactie: Mariska Elfrink Hallo allemaal, Eindelijk is het dan gebeurt: we zijn verhuist naar ons eigen appartement! Inmiddels wonen we hier alweer een

Nadere informatie

Wilem de Kooning Academie Hogeschool Rotterdam ( Art media design & leisure ) Over Henk Fortuin (1916-2007) oud-student in de jaren dertig

Wilem de Kooning Academie Hogeschool Rotterdam ( Art media design & leisure ) Over Henk Fortuin (1916-2007) oud-student in de jaren dertig Boek over Henk Fortuin: oud-student in de jaren dertig eigenzinnig kunstenaar in Maassluis Eind november 2007 verscheen een boek over kunstenaar Henk Fortuin (1916-2007), die in de jaren dertig studeerde

Nadere informatie

Maria, de moeder van Jezus

Maria, de moeder van Jezus Maria, de moeder van Jezus Kerstoverdenking Rotary 2014 1. Maria in de kerkgeschiedenis 2. Maria in de Bijbel 3. Boodschap 1. Wees gegroet Wees gegroet Maria, vol van genade. De Heer is met u. Gij zijt

Nadere informatie

Bijschriften persbeelden Het Verhaal van Brabant

Bijschriften persbeelden Het Verhaal van Brabant Bijschriften persbeelden Het Verhaal van Brabant Hieronder het beeldmateriaal (lage resolutie) met bijschriften dat op dit moment beschikbaar is. Voor meer informatie over dit persbericht of hoge resolutie

Nadere informatie

landelijk, licht EN eclectisch interieur

landelijk, licht EN eclectisch interieur interieur landelijk, licht EN eclectisch TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: JAN VERLINDE De bewoners van dit huis woonden eerder al in hetzelfde park. Ze waren het erover eens dat dit het leukste en

Nadere informatie

Het tweede avontuur van Broer Vos en Broer Konijn

Het tweede avontuur van Broer Vos en Broer Konijn Het tweede avontuur van Broer Vos en Broer Konijn Oom Remus bron. Z.n., z.p. ca. 1950 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/remu001twee01_01/colofon.php 2010 dbnl / erven J.C. Harries 2 [Het

Nadere informatie

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN Dit thema is opgesplitst in drie delen; gevoelens, ruilen en familie. De kinderen gaan eerst aan de slag met gevoelens. Ze leren omgaan met de gevoelens van anderen. Daarna

Nadere informatie

Neem nu even tijd om de Heilige Geest te vragen je te helpen bij deze studie en inzicht te geven in zowel het Woord als in je eigen leven.

Neem nu even tijd om de Heilige Geest te vragen je te helpen bij deze studie en inzicht te geven in zowel het Woord als in je eigen leven. Doel B: Relatie met Jezus de Koning : studenten ontwikkelen zich, vanuit een persoonlijke overtuiging, als leerling, vertrouweling en toegewijde volgeling van Jezus op elk terrein van hun leven. Doel van

Nadere informatie

JEZUS DE GEWELDIGE LERAAR

JEZUS DE GEWELDIGE LERAAR JEZUS DE GEWELDIGE LERAAR Bijbel voor Kinderen presenteert Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Byron Unger en Lazarus Aangepast door: E. Frischbutter en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul

Nadere informatie

Water Egypte. In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven.

Water Egypte. In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven. Water Egypte In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven. Ik ga naar een restaurant in Nederland. Daar bestel ik een glas water. De ober vraagt

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Inleiding 3. Mijn artfiact 3. Proces 4. Mijn beoordelingsblad en presentatie 5. Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6

Inhoudsopgave. Inleiding 3. Mijn artfiact 3. Proces 4. Mijn beoordelingsblad en presentatie 5. Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6 1 Inhoudsopgave Inleiding 3 Mijn artfiact 3 Proces 4 Mijn beoordelingsblad en presentatie 5 Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6 2 Autobiotic Selfie Inleiding De autobiotic selfie heeft mij heel

Nadere informatie

de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop.

de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. Woordenlijst bij hoofdstuk 4 de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. alleen zonder andere mensen Hij is niet getrouwd. Hij woont helemaal a, zonder familie.

Nadere informatie

Een project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns. 7 22 maart 2007

Een project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns. 7 22 maart 2007 Een project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns 7 22 maart 2007 WAT IS KUNST? Kunst is: Een unieke gedachte of boodschap op een unieke wijze vormgegeven door een uniek persoon. Wij zijn

Nadere informatie

Villa Reynaert DE HAND VAN PIETER PORTERS IN TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 56 TIJDLOOS

Villa Reynaert DE HAND VAN PIETER PORTERS IN TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 56 TIJDLOOS Villa Reynaert DE HAND VAN PIETER PORTERS IN TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 56 TIJDLOOS Of je nu tot rust wilt komen tussen zakelijke beslommeringen door of je wilt met je geliefde

Nadere informatie

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden

Nadere informatie

10. Bijbel, Lucas 15. Vertaling L. ten Kate. Vertaling NBG/BBG, Haarlem/Brussel 1951.

10. Bijbel, Lucas 15. Vertaling L. ten Kate. Vertaling NBG/BBG, Haarlem/Brussel 1951. 10. Bijbel, Lucas 15. Vertaling L. ten Kate. Vertaling NBG/BBG, Haarlem/Brussel 1951. 5. Bijbel, Lucas 15. Vertaling L. ten Kate. Vertaling NBG/BBG, Haarlem/Brussel 1951. Lucas 15 Vertaling L. ten Kate

Nadere informatie

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een

Nadere informatie

H E T V E R L O R E N G E L D

H E T V E R L O R E N G E L D H E T V E R L O R E N G E L D Personen Evangelieschrijver Vrouw (ze heet Marie) Haar buurvrouwen en vriendinnen; o Willemien o Janny o Sjaan o Sophie (Als het stuk begint, zit de evangelieschrijver op

Nadere informatie

Samen eenzaam. Frida den Hollander

Samen eenzaam. Frida den Hollander Samen eenzaam Samen eenzaam Frida den Hollander Tweede editie Schrijver: Frida den Hollander Coverontwerp: Koos den Hollander Correctie: Koos den Hollander ISBN:9789402122442 Inhoud Inleiding 1 Ik ben

Nadere informatie

Bijbellezing: Johannes 2 vers 1-12. Bruiloftsfeest

Bijbellezing: Johannes 2 vers 1-12. Bruiloftsfeest Bijbellezing: Johannes 2 vers 1-12 Bruiloftsfeest Sara en Johannes hebben een kaart gekregen In een hele mooie enveloppe Met de post kregen ze die kaart Weet je wat op die kaart stond? Nou? Wij gaan trouwen!

Nadere informatie

November Glaceren met Acrylmedium December Het licht van Rembrandt / Het december gevoel de duisternis van Rembrandt

November Glaceren met Acrylmedium December Het licht van Rembrandt / Het december gevoel de duisternis van Rembrandt PROGRAMMA 2011 2012 Uitgangspunt van de lessen is dat kennis van de schilderkunstige technieken en stromingen vanuit de eigen ervaring wordt ontdekt en ontwikkeld. De opdrachten hebben betrekking op zowel

Nadere informatie

(de armen en het geld) Kunstgeschiedenis Danique Voorthuijzen Jaar 1

(de armen en het geld) Kunstgeschiedenis Danique Voorthuijzen Jaar 1 (de armen en het geld) Kunstgeschiedenis Danique Voorthuijzen Jaar 1 Inleiding Op donderdag 10 december zijn we met het vak kunstgeschiedenis een dag naar Amsterdam gegaan. We gingen in Amsterdam het van

Nadere informatie

Willem Maris (1844-1910)

Willem Maris (1844-1910) Willem Maris (1844-1910) Willem Maris behoort tot het bekende schildersgeslacht Maris. Hij was de jongste van drie broers die allen in het schildersvak gingen, gestimuleerd door hun vader, boek- en steendrukker

Nadere informatie

Peter de Grote. Dit werkboekje is van:

Peter de Grote. Dit werkboekje is van: Peter de Grote Dit werkboekje is van: Hallo! Je gaat binnenkort op bezoek in het museum Hermitage Amsterdam. Het woord Hermitage spreek je uit als hermitaasje. Een museum is een gebouw waarin je allerlei

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

lespakket EUREDUCATION

lespakket EUREDUCATION lespakket Wat heb je nog meer nodig: Het stripboek, pen en papier, de kopieerbladen, een schaar, lijm, een computer met internet, een printer en een atlas. Veel plezier! EUREDUCATION 1 Vincent van Gogh

Nadere informatie

DE ROMEINEN KOMEN!! Groep 5 en 6. Vragenlijst Museumzaal Thermenmuseum. 1. Namen leerlingen: Naam van de school: Te:

DE ROMEINEN KOMEN!! Groep 5 en 6. Vragenlijst Museumzaal Thermenmuseum. 1. Namen leerlingen: Naam van de school: Te: DE ROMEINEN KOMEN!! Groep 5 en 6 Vragenlijst Museumzaal Thermenmuseum 1. Namen leerlingen: Naam van de school: Te: 1 In de museumzaal hangen banieren met tekst. Een banier is een soort vlag. Er staan ook

Nadere informatie

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen GODS GEZIN Studielessen voor 4-7 jarigen 2003 Geschreven door Beryl Voorhoeve en Judith Maarsen Oorspronkelijk bedoeld voor studie in kleine groepen in de Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Locatie van Vincents Laan met populieren bij Nuenen

Locatie van Vincents Laan met populieren bij Nuenen Locatie van Vincents Laan met populieren bij Nuenen In het decembernummer van het Nuenense heemkundetijdschrift De Drijehornickels heeft Louis Bressers uitgebreid aandacht besteed aan de locatie van Van

Nadere informatie

Er was eens een heel groot bos. Met bomen en bloemen. En heel veel verschillende dieren. Aan de rand van dat bos woonde, in een grot, een draakje. Dat draakje had de mooiste grot van iedereen. Lekker vochtig

Nadere informatie

Mijn Mokum is een project voor NT2 cursisten. Het is gemaakt door het Amsterdam Museum.

Mijn Mokum is een project voor NT2 cursisten. Het is gemaakt door het Amsterdam Museum. 2 INTRODUCTIE is een project voor NT2 cursisten. Het is gemaakt door het. In het wordt de geschiedenis verteld aan de hand van schilderijen en voorwerpen. Je gaat met de groep naar het museum. In dit werkboekje

Nadere informatie

GALERIE HONINGEN. start nieuwe kunstseizoen 5 nieuwe realisten Grégory Asselbergh Maarten Boffé Jan Willem Eskes Suzan Schuttelaar Gerard van de Weerd

GALERIE HONINGEN. start nieuwe kunstseizoen 5 nieuwe realisten Grégory Asselbergh Maarten Boffé Jan Willem Eskes Suzan Schuttelaar Gerard van de Weerd GALERIE HONINGEN S I N D S 1 9 9 7 start nieuwe kunstseizoen 5 nieuwe realisten Grégory Asselbergh Maarten Boffé Jan Willem Eskes Suzan Schuttelaar Gerard van de Weerd + nieuwe collectie aanwinsten 6 t/m

Nadere informatie

Hoe je met je ipad razendsnel je eigen stijl ontdekt. Met GRATIS test.

Hoe je met je ipad razendsnel je eigen stijl ontdekt. Met GRATIS test. Hoe je met je ipad razendsnel je eigen stijl ontdekt. Met GRATIS test. 1 Hoe het bij mij begon Ik tekende en schilderde altijd al graag. Thuis, bij mijn oma en op school, met dikke kleurpotloden. Op alle

Nadere informatie

Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden

Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden zijn ouders hem, maar alle andere konijntjes noemden

Nadere informatie

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA Hotel Hallo - Thema 4 Hallo opdrachten OPA EN OMA 1. Knip de strip. Strip Knip de strip los langs de stippellijntjes. Leg de stukken omgekeerd en door elkaar heen op tafel. Draai de stukken weer om en

Nadere informatie

Luisteren: muziek (A2 nr. 7)

Luisteren: muziek (A2 nr. 7) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. Kijk

Nadere informatie

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me

Nadere informatie

DINEREN IN DE HOFTRAMMM

DINEREN IN DE HOFTRAMMM DINEREN IN DE HOFTRAMMM De bijzondere creatie van Bobby van Galen en Pierre Wind Foto s en tekst: Martien Versteegh Eigenaar en gastheer Bobby van Galen heet u van harte welkom Het begon met een droom

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

Beeldend - tekst resi lankester fotografie merel verspuij. Blijf

Beeldend - tekst resi lankester fotografie merel verspuij. Blijf Beeldend - tekst resi lankester fotografie merel verspuij 21 Blijf (en houd me vast) De moeder van Merel Verspuij (25) overleed in maart van dit jaar op 62-jarige leeftijd aan de gevolgen van de behandeling

Nadere informatie

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang.

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang. Vanavond ga ik mijn man vertellen dat ik bij hem wegga. Na het eten vertel ik het hem. Ik heb veel tijd besteed aan het maken van deze laatste maaltijd. Met vlaflip toe. Ik hoop dat de klap niet te hard

Nadere informatie

Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren.

Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren. 1/5 Fase 1: Wat wilde ik bereiken? Handelen/ ervaring opdoen Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren. De opdracht wilde ik zo ontwikkelen,

Nadere informatie

DE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?.

DE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?. DE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?. Amersfoort, 21 augustus 2007 John van den Hout Geachte aanwezigen, Toen ik me voorbereidde om voor u dit verhaal te houden, was mijn eerste gedachte: Wat

Nadere informatie

Vandaag is rood. Pinksteren 2014. Rood is al lang het rood niet meer Het rood van rode rozen De kleur van liefde van weleer Lijkt door de haat gekozen

Vandaag is rood. Pinksteren 2014. Rood is al lang het rood niet meer Het rood van rode rozen De kleur van liefde van weleer Lijkt door de haat gekozen Vandaag is rood. Pinksteren 2014 Rood is al lang het rood niet meer Het rood van rode rozen De kleur van liefde van weleer Lijkt door de haat gekozen Dat mooie rood was ooit voor mij Een kleur van passie

Nadere informatie