Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid. De sanitair installateur LEIDINGEN IN ABS, PB

Transcriptie

1 Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid De sanitair installateur LEIDINGEN IN ABS, PB

2 D E S A N I T A I R I N S T A L L A T E U R LEIDINGEN IN ABS, PB FONDS VOOR VAKOPLEIDING IN DE BOUWNIJVERHEID Koningsstraat Brussel Tel.: (02) Fax: (02) info@fvbffc.be

3 Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid, Brussel, Alle rechten van reproductie, vertaling en aanpassing onder eender welke vorm, voorbehouden voor alle landen. D/1698/2000/24 2

4 VOORWOORD Toen het werkterrein van het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid werd uitgebreid tot de Voltooiingssector, werden de verantwoordelijkheden per beroep verdeeld over werkgroepen: de FVB-secties. Binnen de FVB-sectie «Sanitaire Installaties, Kunststoffen en Gas» werd reeds van bij de aanvang be slist om een leerboek te ontwikkelen. In de loop van de werkzaamheden kreeg het leerboek eerder het ka rak ter van een naslagwerk voor opleiding. Met dit naslagwerk willen we een zo breed mogelijk publiek bereiken: de leerlingen, de volwassenen in opleiding, de opleiders, en last but not least... de sanitair installateur zelf. Ten behoeve van de lezer werd het naslagwerk opgedeeld in verschillende modules. Per afgeronde eenheid werd er telkens een boekje van een 40-tal pagina s opgemaakt. Voor diegenen die zich meerdere boekjes, of de volledige reeks willen aanschaffen, werd een bijbehorende map ontwikkeld, om de boekdelen in op te bergen. De volledige structuur van het naslagwerk vindt u op de keerzijde van de cover. We hopen met dit werk een bijdrage te leveren tot meer uniformiteit in de opleiding en zijn er van overtuigd dat de leerlingen of cursisten met dit werk op een aangename wijze kunnen kennismaken met het zo veelzijdige beroep van «Sanitair Installateur». We willen hierbij al de leerkrachten danken die hun bijdrage hebben geleverd om dit omvangrijk werk te realiseren, evenals de fi rma s die ons hebben geholpen bij de keuze van de illustraties en het corrigeren van sommige teksten. Speciaal willen we de heren N. De Pue ( ) (past-voorzitter L.B.I.S. - Beroepsfederatie Sanitair, Gas en Dakbedekking) en G. Wouters (honorair voorzitter, Verenigde Lood- en Zink be wer kers, Ant werpen) vermelden, die mee aan de wieg stonden van dit project en de verdere realisatie mogelijk maakten. Veel lees ple zier. Stefaan Vanthourenhout, FVB-Voorzitter. WERKGROEP Opmaak en eindredactie: De heer Marc Boeynaems De heer Fons Ides De heer Patrick Uten De heer Georges Verhoeven Coördinatie: De heer Paul Becquevort 3

5 INHOUDSTAFEL MODULE III: LEIDINGEN HOOFDSTUK IX: ABS, PB IX.1. ABS (Acrylonitril butadieenstyreen)... 5 IX.1.1. Omschrijving... 5 IX.1.2. Materiaaleigenschappen... 5 IX.1.3. Handelsvormen... 7 IX.1.4. Verbindingen... 7 IX Koudlasverbindingen (lijmmethode)... 8 IX Losneembare verbindingen... 9 IX.1.5. Bewerking... 9 IX.1.6. Montage IX Beugelafstanden IX Uitzetting IX Uitzettingsmoffen IX Richtingsveranderingen IX Uitzettingslussen IX.2. PB (Polybuteen) IX.2.1. Omschrijving IX.2.2. Materiaaleigenschappen IX.2.3. Toepassingen IX.2.4. Handelsvormen IX.2.5. Verbindingen IX Klemverbinding IX Mofl asverbinding IX Elektromofl as IX.2.6. Bewerking IX.2.7. Montage IX Uitzetting IX Vrije opstelling IX Starre montage

6 HOOFDSTUK IX: ABS, PB IX.1. ABS (Acrylonitril butadieenstyreen) IX.1.1. OMSCHRIJVING ABS is een copolymeer op basis van acrylonitryl, butadieen en styreen, dat behoort tot de groep der thermoplasten (zie Kunststoffen Algemeen) en dat al een twintigtal jaren veelvuldig wordt toegepast. Door zijn toepasbaarheid van 40 C tot +80 C is ABS inzetbaar op velerlei gebieden. A = acrylonitril chemische en temperatuurbestendigheid ABS hoge slagvastheid glans- en vormvastheid B = butadieen BRON : ERIKS - ANTWERPEN S = styreen Voor bepaalde toepassingsgebieden is ABS zelfs beter inzetbaar dan andere kunststoffen daar het bepaalde eigenschappen van deze kunststoffen verenigt zoals: de verlijmbaarheid van PVC, zonder breekbaar te worden rond het vriespunt; de bestendigheid tegen lage temperaturen, zoals van PE. IX.1.2. MATERIAALEIGENSCHAPPEN Massadichtheid 1,06 kg/dm 3 Gemiddelde lineaire uitzettingscoëfficiënt 10,1 x 10 5 of 0,101 mm/m C 5

7 Verwekingspunt 90 C Slagvastheid De slagvastheid tussen 40 C en +80 C is zeer groot: geen breuk bij deze temperaturen. BRON : ERIKS - ANTWERPEN Maximum bedrijfsdruk Zoals bij alle thermoplasten is ook de drukbelasting van ABS afhankelijk van de temperatuur. De drukbelasting wordt ook aangeduid als PN nominale druk (presssion nominale). Dit is de genormaliseerde inwendige maximale waterdruk die de buis kan verdragen bij 20 C en voor een levensduur van 50 jaar. Onderstaande tabel is opgesteld volgens bovenvermelde gegevens; men leest hier dus af: PN = 10 bar bij 20 C voor een levensduur van 50 jaar. Werkdruk (bar) Toepassingen ABS bevat geen enkel giftig element, en kan dus succesvol gebruikt worden voor: drinkwater, gedistilleerd water, alle voedingsproducten, veel medische en farmaceutische producten. 6 Temperatuur ( C) BRON : ERIKS - ANTWERPEN

8 IX.1.3. HANDELSVORMEN Buizen, in lengtes van 5 m Meest voorkomende buisdiameters Buiten Ø (in mm) Binnen Ø (in mm) Toebehoren Er bestaat een heel gamma aan accessoires (ellebogen, bochten, T-stukken, koppelingen ). BRON : ERIKS - ANTWERPEN IX.1.4. VERBINDINGEN Er bestaan 2 verbindingsmethoden: koudlasverbinding, losneembare (demonteerbare) verbindingen. 7

9 IX KOUDLASVERBINDINGEN (LIJMMETHODE) Om buizen en toebehoren met elkaar te verbinden zal men enkel de speciaal daarvoor ontwikkelde lijm gebruiken. Gebruik van andere lijm veroorzaakt lekke verbindingen of verzwakking van de installatie. Werkwijze De buis haaks afkorten. Bramen verwijderen en een aanschuinkant maken. Insteekdiepte aanduiden. Spie-eind van de buis en inwendige van het hulpstuk schuren (de buis wordt niet opgetrompt!!!) Reinigen van het spie-eind en het mofeind. De juiste lijm aanbrengen met ABS reiniger. Zonder draaien het spie-eind in de mof schuiven en de overtollige lijm verwijderen. BRON : ERIKS - ANTWERPEN 8

10 IX LOSNEEMBARE VERBINDINGEN Men kan ook verbinden door middel van fl enzen, koppelingen of draadfi ttings. Er bestaan ook kranen, terugslagkleppen, fi lters uit ABS. Om een schroefdraadverbinding af te dichten, mag men enkel PTFE tape («tefl on») gebruiken: nooit een pasta! BRON : ERIKS - ANTWERPEN IX.1.5. BEWERKING Er mag geen draad getrokken worden op de buizen. Om de buis af te korten gebruikt men een zaag of een buizensnijder voor kunststof. Om de buis aan te schuinen gebruikt men een vijl of aangepast gereedschap. BRON : FRIEDRICHSFELD (DUITSLAND) 9

11 IX.1.6. MONTAGE IX BEUGELAFSTANDEN Zoals bij elke kunststofl eiding dient enige aandacht besteed te worden aan het beugelen van een ABS buis. Op onderstaande tabel kan men aflezen welke beugelafstanden, uitgedrukt in mm, toe te passen. Bij verticale leidingen kan men deze afstand verlengen met x 1,3. Diameter in mm +20 C +50 C +70 C Men moet bij de keuze van een beugel wel onderscheid maken tussen vaste punten en gewone bevestigingspunten: het «dwingen» van een uitzetting in een bepaalde richting. Vaste punten kan men bekomen door de glijbeugel zodanig te plaatsen dat de fitting als aanslag gebruikt wordt. BRON : ERIKS - ANTWERPEN 10

12 IX UITZETTING In vergelijking met klassieke materialen hebben kunststoffen een veel grotere uitzettingscoëffi ciënt. Voorbeeld voor ABS: buislengte : 10 meter starttemperatuur = omgevingstemp. 20 C watertemperatuur = buistemp. 70 C ΔL = ΔT x L x α = (70 C 20 C) x 10 m x 0,101 mm/m C = 50,5 mm m.a.w.: de buis wordt 5,05 cm langer waarbij: ΔL = lengteverandering ΔT = temperatuurverschil in K (of C) L = lengte in meter α = uitzettingscoëffi ciënt Dit fenomeen is niet te voorkomen, maar er moet wel rekening mee gehouden worden. In de praktijk gebeurt dit door: uitzettingsmoffen, richtingsveranderingen, uitzettingslussen. Door een vakkundige plaatsing van glijbeugels die de uitzetting toelaten en vaste punten die elke beweging van de buis onmogelijk maken, wordt de uitzetting in een welbepaalde richting «gedwongen». IX UITZETTINGSMOFFEN Deze worden toegepast waar plaatsgebrek is voor uitzettingslussen of richtingsveranderingen. De as van beide delen van de uitzettingsmof moet in lijn blijven, anders ontstaat gevaar voor lekkage. 11

13 IX RICHTINGSVERANDERINGEN In een kleinere installatie is het soms mogelijk om de beweging (uitzetting en krimp) op te vangen door de leidingaanleg aan te passen. niet aanbevolen niet aanbevolen fl ens beugel vaste punten aanbevolen aanbevolen BRON : ERIKS - ANTWERPEN IX UITZETTINGSLUSSEN Deze manier van opvangen van uitzetting is onafhankelijk van de diameter. Het komt erop neer om de uitzetting in een bepaalde richting te «dwingen», en dan een kunstmatig berekende «richtingsverandering» te voorzien. Om de beenlengtes van de uitzettingslussen te bepalen, gebruikt men volgende grafi ek: Beenlengte van compensatiebochten BRON : ERIKS - ANTWERPEN 12

14 IX.2. PB (Polybuteen) IX.2.1. OMSCHRIJVING Polybuteen is een thermoplast uit de groep van de oleofi nen. De goede mechanische eigenschappen, de chemische bestendigheid en in het bijzonder, de warmtestabiliteit en de buigzaamheid maken polybuteen tot een belangrijk materiaal in de leidingtechniek. BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) IX.2.2. MATERIAALEIGENSCHAPPEN Massadichtheid kg/dm 3 Gemiddelde lineaire uitzettingscoëfficiënt 0,13 mm/m C Verwekingspunt 113 C Slagvastheid 40 kj/m 2 Bij 0 C nog een hoge slagvastheid (m.a.w.: de kracht nodig om het materiaal te breken bij vermelde temperatuur) Maximumbedrijfsdruk Zoals bij alle thermoplasten is ook de drukbelasting van PB afhankelijk van de temperatuur. De drukbelasting wordt ook aangeduid als PN nominale druk (pression nominale). Dit is de genormaliseerde inwendige maximale waterdruk die de buis kan verdragen bij een bepaalde temperatuur (hier 70 C) en voor een levensduur van 50 jaar. PN = 10 bar bij 70 C voor een levensduur van 50 jaar. Lichtbescherming voor aangelegde leidingen in gebouwen is niet nodig. Bestand tegen zuren en zwakke oplosmiddelen, maar niet tegen oxiderende zuren. 13

15 IX.2.3. TOEPASSINGEN Alle sanitaire installaties Persluchtleidingen Zwembadleidingen BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) 14

16 IX.2.4. HANDELSVORMEN Verkrijgbaar van DN 12 (16 mm) tot DN 25 (32 mm) als «buis-in-buis» fl exibel. Van DN 12 (16 mm) tot DN 90 (110 mm) in starre leidingen. Meest voorkomende buisdiameters Buitendiameter (in mm) DN (nominale diameter) BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) Toebehoren Er bestaat een heel gamma aan accessoires (ellebogen, bochten, T s, koppelingen ) BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) 15

17 IX.2.5. VERBINDINGEN Er bestaan 3 verbindingstechnieken: klemverbinding, mofl assen, lassen d.m.v. elektrolasmoffen. Na het lassen moet men een uur wachten vooraleer men de installatie zal afpersen. IX KLEMVERBINDING van DN 12 (16 mm) tot DN 15 (20 mm) met wartelmoer. van DN 20 (25 mm) tot DN 50 (63 mm) met klemband en bouten. BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) IX MOFLASVERBINDING De voor de mofl assen gebruikte verwarmingsbussen zijn afhankelijk van diameter, en uitwisselbaar. Deze verbinding kan uitgevoerd worden met een handlastoestel of een lasmachine. De las ontstaat onder invloed van warmte en druk. BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) 16

18 IX ELEKTROMOFLAS De oxidatielaag wordt van de buisoppervlakten geschraapt en de zuivere, te lassen delen, worden in elkaar gestoken. Bij het elektromoflassen worden de buis en de elektromof opgewarmd en gelast door middel van een weerstandsdraad die in de mof is verwerkt. De nodige lasdruk wordt veroorzaakt door de ingebouwde krimpwerking van de mof. BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) IX.2.6. BEWERKING Om de buis af te korten gebruikt men een zaag, een schaar of een buizensnijder Schaar SOURCE: VIRAX (FRANKRIJK) Buizensnijder Men gebruikt dezelfde buizensnijder zoals voor koper maar met een snijwieltje voor kunststof. Het snijwieltje is groter en dunner dan dit voor koper. 17

19 IX.2.7. MONTAGE IX UITZETTING In vergelijking met klassieke materialen hebben kunststoffen een veel grotere uitzettingscoëffi ciënt. Voorbeeld voor PB: buislengte : 10 meter starttemperatuur = omgevingstemp. 20 C watertemperatuur = buistemp. 70 C ΔL = ΔT x L x α = (70 C 20 C) x 10 m x 0,13 mm/m C = 65 mm m.a.w.: de buis wordt 6,5 cm langer waarbij: ΔL = lengteverandering ΔT = temperatuurverschil in K (of C) L = lengte in meter α = uitzettingscoëffi ciënt IX VRIJE OPSTELLING Het buizentracé moet zo ontworpen worden dat de lengteveranderingen opgevangen worden. Indien er voldoende richtingsveranderingen in de installatie voorkomen, moeten er geen speciale uitzetstukken voorzien worden. Door vakkundige plaatsing van glijbeugels die de uitzetting toelaten, en vaste punten die elke beweging van de buis onmogelijk maken, wordt de uitzetting in een welbepaalde richting «gedwongen». Bij langere lengtes, waar de uitzetting niet opgevangen wordt door richtingsveranderingen, plaatst men uitzettingsbochten. Grafische bepaling van de lengte van de buigarm ΔL LDS LBS Uitzettingsarm Buigarm LBS = Buigarmlengte LDS = Uitzettingsarmlengte = Lengteverandering BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) 18

20 IX STARRE MONTAGE Bij een zichtbare warmwaterleiding wordt een rechte leiding verkregen door gebruik te maken van draagschalen. Draagschaal Buisbanden GB Buigarm Draagschaal BRON : GEORG FISCHER (DUITSLAND) Bij onzichtbare leidingloop (schachten, e.d.) kunnen de draagschalen weggelaten worden. Hier moet men er wel voor zorgen dat de aftakking voldoende plaats heeft, om de uitzetting van de stijgleiding mee te volgen. 19

21 Drukkerij Schaubroeck, Nazareth 20

22 handboeken De sanitair installateur Overzicht beschikbare handboeken Tekenen: conventies, normen, symbolen en definities Tekenen: planlezen voor de sanitair installateur Leidingen in lood Leidingen in koper Leidingen in gietijzer Leidingen in staal Kunststoffen: algemeen Leidingen in PVC-U, PVC-C Leidingen in PE, VPE, sandwichbuis Leidingen in PPR, sandwichbuis Leidingen in ABS, PB Leidingen in gresbuis Het bereiden van drinkwater - Waterbehandeling en drukverhoging Aanleg van waterleidingen Sanitair kraanwerk De sanitair warmwaterbereiding Brandweerleidingen en sprinklers Waterafvoer Gas : Van oorsprong tot distributie - De binneninstallatie De verbranding van gas Gas : De huishoudelijke toestellen - Ventilatie en schoorstenen De sanitaire toestellen Aanverwante technologieën Elektriciteit voor de sanitair installateur Scheikunde en fysica voor de sanitair installateur De sanitair installateur - Lege klasseermap Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid