schandaal en deopenbaarheid.in dè Atheense democratie
|
|
- Elias Peeters
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Ed van der Vliet schandaal en deopenbaarheid.in dè Atheense democratie De Harpalos affaire In onderstaand artikel laat Ed van der Vliet aan de hand van de Harpalos-affaire zien hoe men in de Atheense democratie van het een op het andere moment van aanklager in aangeklaagde kon veranderen. Inleiding In 324 v.chr. werd de Atheense politiek in beroering gebracht door wat bekend is geworden als de Harpalos affaire. Het was een 'schandaal' dat uiteindelijk de politieke kop zou kosten van een van de meest invloedrijke, zoniet de invloedrijkste, Atheense politicus, Demo thenes.wat volgens recente politicologische studies een schandaal doet ontstaan, is privé gedrag van bekende, publieke en invloedrijke personen dat de openbare moraal kwetst, terwijl van hen, juist vanwege hun positie en rol in de openbaarheid en vanwege de macht en invloed die zij hebben, verwacht wordt dat zij die in stand houden en beschermen.' Dat vormt één van de kanten van het algemene raamwerk van het optreden van politieke schandalen, de structurele spagaat die politici moeten maken tussen de normen die zij geacht worden te bewaren en te vertegenwoordigen, en de gedragslijn die zij moeten volgen om hun posities te verkrijgen en politiek uit te voeren. 1 Schandalen tasten direct hun legitimiteit aan en eckel ziet 'schandalen' als een politieke techniek die het ontnemen van legitimiteit en politieke macht op een niet-gewelddadige manier mogelijk maakt. Dit veronderstelt bovendien de scheiding van openbare- en privésferen. Schandalen Robert Williams, 'Introduction: understanding political scandals' in: Ibidem, (ed.), PoliticaIscandals in the USA (Edinburgh 1998) 1-13; Sighard 'eckel,'political scandals. An analytical framework', Comparative Sociology4 (2005) I; James Lul! en Stephen Hinerman, 'The search for scandal' in: Idem, eds, Media scandals. Morality and desire in the popular culture market plnce (Cambridge ete. 1997) 1-33, aldaar p Neckel, 'Political scandals',
2 Van der Vliet delegitimeren echter niet alleen en hebben niet alleen een negatief effect, maar bevestigen tegelijkertijd ook de heersende politieke moraal en de bestaande machtsverhoudingen: 'not only a method to control power, but also a method controled by power', en: 'it serves the function of moral regulation of polities'. 3 Daarom moet een schandaal getraceerd kunnen worden naar personen die er voor verantwoordelijk gehouden kunnen worden. De schuldigen moeten openlijk de consequenties van hun gedrag ondervinden. 4 Maar daarvoor moet het 'schandaal' eerst in de openbaarheid zijn gekomen. Jn onze tijd zijn wij gewend dat zoiets vooral door 'de media' verspreid wordt. In deze bijdrage gaat het echter om de klassieke Atheense democratie, waar geen media functioneerden zoals wij die kennen. De vraag is, hoe het daar dan wel functioneerde. Om een antwoord te geven op de vragen wat in een dergelijke cultuur een (politiek) schandaal kan zijn en hoe het in de openbaarheid kwam, heb ik als uitgangspunt de zogenaamde Harpalos affaire gekozen, omdat wij ons goed kunnen voorstellen dat de zaak waar het om leek te gaan een politiek schandaal was: verduistering van geld en corruptie door politieke leiders. De affaire speelde in het jaar 324/3 v.c., in de nadagen van de klassieke Atheense democratie. 92 De Atheense democratie De Atheense democratie was een directe democratie. Dat betekende, dat alle politieke beslissingen genomen werden in en door de volksvergadering van volwassen manlijke burgers, dat slechts een beperkt aantal ambtsdragers, doorgaans alleen wanneer speciale technische kennis vereist was, gekozen werd en de overigen door loting werden aangewezen. Dat laatste was gewoonlijk voor een periode van één jaar en maximaal twee maal in iemands burgerbestaan, en dat niet in aaneensluitende jaren. Dat lijkt een open systeem te zijn waarin informatie vrijelijk beschikbaar moest zijn en circuleerde. Allerlei zaken die van algemeen belang waren, van volksbesluiten tot financiële afrekeningen, werden op witte houten borden schriftelijk bekend gemaakt, en soms in de vorm van inscripties op steen. Het was echter ook een maatschappij zonder massamedia. Politieke voorstellen konden schriftelijk geformuleerd worden, maar dat was niet voorgeschreven en veel informatie moet mondeling gebracht zijn en gecirculeerd hebben. Wie 3 Ibidem J Lull & Hinerman, 'The search', 5 en
3 Supplement zijn politieke standpunten onder een breder publiek wilde verspreiden, moest dat in de vorm van hand geschreven pamfletten en (uitgewerkte) versies van gehouden redevoeringen doen. Wie bij de volksvergadering of zijn voorbereidende Raad van 500 een voorstel deed, deed dat doorgaans schriftelijk, maar het werd vervolgens wel voorgelezen. In de praktijk was maar een beperkt aantal van de gekwalificeerde burgers, ik schat zo'n 6000 à 8000, dat is in de vierde eeuw v.c. waarschijnlijk een derde tot een kwart van het totaal, en in de vijfde hooguit een zesde, actief in de politiek betrokken. Dat schept ruimte voor geruchten, vermoedens van samenzweringen en een klimaat van wantrouwen. Wantrouwen lijkteen van de sterkste pijlers van de Atheensedemocratie geweest te zijn. Niet alleen dienden ajle ambtsdragers na afloop van hun termijn rekening en verantwoording af te leggen, waarna zij als het goed was formeel werden 'vrijgesproken' en pas dan de traditionele eerbewijzen konden krijgen, maar ook had iedere burger tien keer per jaar de gelegenheid een aanklacht wegens ambtsmisbruik in te dienen, wat makkelijk tot een proces tegen de betreffende functionaris kon leiden. In de vierde eeuw kon elk voorstel in de volksvergadering worden geblokkeerd met de aanklacht dat het in strijd met een bestaande wet was en pas als een volksrechtbank besloten had dat dat niet het geval was, kon het voorstel verder gaan. atuurlijk waren er ook weer regels om te verhinderen dat van deze mogelijkheid misbruik gemaakt werd. Machtsmisbruik en willekeur tegen individuele burgers en bedrog en misleiding van het volk waren de meest gangbare politieke aanklachten. Om willekeur en verleiding door de waan van de dag door de volksvergadering bij wetgeving te voorkomen, werden in de vierde eeuw ook wetsvoorstellen die door de volksvergadering waren aangenomen aan de goedkeuring door een juryrechtbank onderworpen voor zij kracht van wet konden krijgen. De volksrechtbanken werden daardoor steeds meer de as waar het politieke bestel om draaide. Zij bestonden uit jury's die voor ieder zaak door loting uit een groep van burgers geselecteerd werden die ouder waren dan 30 jaar en waarvan men zei dat de overgrote meerderheid tot de armeren behoorde. Hoe men aan een pasje voor de groslijst kwam, weten wij niet. De omvang van de jury's variëerde al naar gelang de grootte van de zaak van 201,501 en 1201 tot Beide partijen bepleitten individueel hun zaak, kwamen met getuigen, medeaanklagers en vrienden. Schriftelijk bewijsmateriaal zoals wetsteksten en volksbesluiten diende van te voren te zijn ingeleverd en werd het moment dat het te pas kwam voorgelezen. 93
4 Van der Vliet Na afloop stemden de juryleden in het geheim voor of tegen aanklager of verdediger. Wie de meerderheid had, won en de uitspraak was definitief. Van doorslaggevend belang was vaak welke reputatie en welke medestanders men meebracht, en hoe geloofwaardig men over wist te komen om op de juiste wijze de stemming onder de jury te bespelen. Het was een dans op het slappe koord, hoog in de nok van het theater en zonder vangnet. Men maakte graag gebruik van morele verdachtmakingen en zwartmakerijen van de tegenstander. Harpalos en de Harpalos-affaire 5 [n 338 v.c., had de Macedonische koning Philippos TI, de Atheners en de Thebanen bij Chaironeia ver lagen. Als militaire macht was Athene vanafdat moment uitgespeeld. Het werd lid van de Korinthische Bond, een bondgenootschap van Griekse poleis met de koning van Macedonië aan het hoofd dat hem zou bijstaan in zijn voorgenomen oorlog tegen de koning van het Perzische rijk. Philippos werd vermoord, zijn zoon Alexander volgde hem op en in de situatie veranderde niets. Thebe, dat nog een keer in opstand kwam, werd genadeloos door Alexander met de grond gelijk gemaakt. Athene was steeds lankmoedig behandeld door de Macedonische koningen, maar het lot van Thebe bleef een afschrikwekkend voorbeeld. Alexander begon zijn veroveringoorlog in het Oosten, behaalde overwinning op overwinning en drong steeds verder in Azië door. Harpalos was een van de naaste stafleden van Alexander de Grote en 94 5 Zowel de eigentijdse geschiedschrijving over deze periode (die verloren is) als de (veel) latere (Diodorus Siculus, Justinus, Arrianos) concentreerde zich op de geschiedenis van Alexander de Grote en zijn opvolgers. Veel daarvan is bovendien of heel samenvattend of in fragmenten bewaard gebleven. We moeten het doen met incidentele opmerkingen en vooral met de procesredes van de aanklagers Deinarchos (die in de handschriftelijke overlevering bewaard gebleven is) en Hypereides (die pas in de negentiende eeuw in fragmenten op papyri in Egypte teruggevonden is). De verdedigingsrede die Demosthenes zelf gehouden moet hebben i niet bewaard en waarschijnlijk ook niet gepubliceerd geweest. Van de moderne literatuur zijn de belangrijkste studies: Ernst Badian, 'Harpalus' The JOl/rI/al of Hel/el/ic Studies 81 (1961) 16-43; Jonathan A. Goldstein, The Lelters ofdemosthenes ( ew Vork 1968) 37-63; Christian Habicht,Athens/rom Alexander to Antony (Cambridge, Mass. J997) 30-35; Raphael Sealey, Del1losthenes and his time. A study il/ defeat ( ew Vork 1993), ; ; Wolfgang Will, Alhenl/nd Alexander. Unlersuchungen zl/r Geschichte der Stadt von 338 bis 322 v. Chr. (München 1983),
5 Supplement een oude vertrouwde van de jonge koning. Zijn lichamelijke gesteldheid (hij was mank) maakte hem ongeschikt voor de krijgsdienst. Als beheerder van de financiën was hij al eerder van malversaties beschuldigd en verbannen geweest, maar Alexander had hem in ere hersteld en bij zijn veroveringstocht in het Oosten belast met het beheer van de financiën en de inkomsten uit de veroverde gebieden. Terwijl Alexander de Perzische koning Dareios III verder achtervolgde en zijn veroveringen in het Oosten voortzette, naar Bactrië (het huidige Oezbekistan), Afghanistan, de Puntsjaab en het dal van de Indus, resideerde Harpalos in Babylon. Hij zou daar een luxe leven geleid hebben, gelardeerd met vrouwen van plezier. Toen Alexander op de terugweg was, vluchtte hij naar Griekenland met medeneming van de enorme som van 5000 talenten, 6000 soldaten en een vloot van 70 schepen (begin februari 324 V.C.).6 De Atheners weigerden hem de toegang tot de haven van Peiraieus, en hij week uit naar kaap Tainaron. Met twee schepen keerde hij als smekeling naar Athene terug, waar hij nu wel toegelaten werd (juli 324 v.c.). Hij had immers in het verleden Athene in een tijd van schaarste van graan voorzien en had als dank daarvoor het Atheense burgerrecht gekregen. Een gezant van Alexander eiste zijn uitlevering op, en op voorstel van Demosthenes werd Harpalos onder arrest gesteld en de 700 talenten die hij nog over had in bewaring gesteld op de Akropolis. Hij werd echter laks bewaakt en kon ontsnappen. Van de (vermoede) 700 talenten op de Akropolis bleek nog maar de helft over. Kort daarna (zomer 324 v.c.) werd Harpalos op Kreta vermoord, en nog geen jaar daarna (l0 juni 323 v.c.) stierf Alexander in Babylon. Historische context Voor de Atheners was daarmee aan een hachelijke situatie een einde gekomen, èn aan de hele Harpalos-affaire. Van een schandaal, in de zin dat er een verborgen schandaal aan het licht werd gebracht, is eigenlijk nauwelijks sprake geweest. Harpalos kon ontsnappen, dat bleek zodra hij weg was, en van het in bewaringgegeven geld was maarde helftover. Ookdatwas direct duidelijk. Onthuld werd er niets, maar de vragen waren natuurlijk hoe het mogelijk was geweest dat Harpalos zo makkelijk had kunnen ontsnappen, en waar de andere helft van de 700 talenten gebleven was, dus vooral, wat er mee gedaan was. Die vragen moesten wel tot grote onrust aanleiding geven gezien de historische omstandigheden. Tegenover het machtsoverwicht 6 Badian, 'Harpalos',
6 Van der Vliet van de Macedonische koning was de bewegingsruimte van Athene uiterst beperkt. Toch was de situatie in 324 v.c. uitermate onzeker. Alexander had de Perzische koning in een paar veldslagen verslagen en de westelijke helft van zijn rijk veroverd en was verder naar het oosten getrokken om zich ook als heerser over dat deel te laten erkennen. Van de kust van Klein-Azië naar het centrum van het Perzische rijk was het drie maanden lopen, en naar het andere uiterste nog eens zover. Maar dat Alexander bij zijn terugkeer van de Indus door het oog van de naald was gekropen en bijna met een groot deel van zijn troepenmacht in de zuidperzische woestijn was omgekomen wist men in Athene waarschijnlijk niet. Wel zal bekend geweest zijn, dat hij een paar maal op weerstand in zijn naaste omgeving was gestuit en zich steeds tyrannieker ontwikkelde. Naar aanleiding van een paar 'samenzweringen' had hij een groot deel van de oude vertrouwelingen van zijn vader geliquideerd, en er had onlangs, kort voor de vlucht van Harpalos, weer een zuivering plaatsgevonden. Hij had zijn satrapen (provinciegouverneurs) bevolen hun Griekse huurlingen naar huis te sturen, overigens wel met het risico, dat zij in Griekenland beschikbaar werden voor zijn vijanden zodat hij van zijn thuisbasis kon worden afgesneden. Bij Opis hadden zijn Griekse en Macedonische soldaten openlijk gerebelleerd. Hoe sterk was de positie van de man die Alexander in Griekenland als zij n vertegenwoordiger had achtergelaten, en hoe betrouwbaar was die man nog? Inmiddels eiste Alexander dat hij als een god werd vereerd. Om zijn positie in Griekenland te stabiliseren en zijn aanhang daar te versterken stuurde Alexander ikanor naar de Spelen van Olyrnpia in 324 v.c. met een decreet dat de 'terugkeer van de ballingen' in de Griekse steden beval. Door de soms endemische burgeroorlogen in een aantal poleis waren in de loop van de tijd grote groepen in ballingschap gedreven. Zij vormden een bron van (potentiële) huurlingen, waar eventuele vijanden van Alexander uit zouden kunnen putten, vooral nu Alexander ook bevolen had een groot aantal in Azië aanwezige Griekse huurlingen naar Griekenland terug te sturen. Voor de Atheners zat er een apart addertje onder het gras, omdat Atheners grote stukken van het eiland Samos in bezit hadden die waren afgenomen van in ballingschap gedreven Samische vijanden. Het "decreet voor de terugkeer van de ballingen" werd in 01ympia met groot enthousiasme ontvangen, maar voor de Atheners was het een directe bedreiging van hun bezittingen op het eiland Sa mos. Op weg naar 01ympia had Nikanor in Athene de uitlevering van Harpalos geeist. 96
7 De onrust die de Harpalos-affaire veroorzaakte Supplement Wat was nu het 'schandaal'? Dat bestond uit twee dingen, zowel de verdwenen 350 talenten als de ontsnapping van Harpalos. De zaak concentreerde zich op het verdwenen geld, met de verdenking en indirecte beschuldiging van omkoping van invloedrijke personen en politici. Op voorstel van Demosthenes werd de Raad van Areiopagos met het onderzoek belast. De Areiopagos had sinds kort (vanaf ± 350 v.c.) dergelijke bevoegdheden en kon op eigen intiatiefaanklachten, bijvoorbeeld van verraad, indienen bij de volksvergadering. Hij bestond uit ex-archonten, die weliswaar door loting dat ambt hadden gekregen, maar zeker gezamenlijk meer als oudere en eerzame bestuurders dan als politici gezien werden. De Areiopagos onderzocht de ambtsvervulling van de archonten na afloop van hun ambtsperiode, en dus voordat zij er lid van konden worden, zelf en werd naast de Raad van 500 en de volksvergadering als een neutraler en steeds meer gezaghebbend instituut gezien. Het moet in Athene gegonsd hebben van geruchten. Een stukje dialoog uit de komedie Del(i)os van Timokles, die moet zijn opgevoerd bij de Lenaia, dus in de winter (februari) van 323 v.c., voordat de uitslag van het onderzoek van de Areopagos bekend was, is er de weerslag van. Zij gaat als volgt: 'Demosthenes heeft 50 talenten.' 'De gelukkige, mits hij ze met niemand deelt.' 'En Moirokles heeft ook veel goud gekregen.' 'Onnozel is degene die het hem gaf, gelukkig die het kreeg.' 'Ook Dèmoon en Kallithenes hebben gehad.' 'Dat waren armoedzaaiers, en hen vergeef ik dus.' 'De handige prater Hypereides heeft ook wat.' 'Hij gaat onze visverkopers rijk maken.'7 Hypereides was een vroegere politieke "partijgenoot" van Demosthenes. 8 Hij had een keer een visverkoper verdedigd en dat moet de achtergrond zijn van de laatste opmerking. 9 Deze komediepassage staat midden in een reeks van citaten die Hypereides als "lekkerbek" [opsophagos; de woordspeling kan in het ederlands behouden blijven] en vooral als liefhebber van vis 7 Ath. VIII 341 F- 342A. Verwijzingen naar klassieke bronnen zijn volgens OxJord Classical Dictionary3. 8 Habicht, Athens, p Sealey,Demosthenes, p. 186, met verwijzingen. 97
8 98 Van der Vliet opvoeren. Tenslotte werd Hypereides als een van de aanklagers door het volk of de Raad van 500 aangesteld, evenals een andere vroegere politieke 'partijgenoot' van Demosthenes, Deinarchos, van wie een rede over deze zaak bewaard gebleven is. IO Demosthenes had voorgesteld dat de schuldige(n) de doodstrafmoest(en) krijgen, maar uiteindelijk zou hij zelf de voornaamste aangeklaagde blijken te zijn. Hij werd door een volksrechtbank van 1500 leden veroordeeld tot een boete van 50 talenten en ging in ballingschap, samen met Demades, die pas die een belangrijke beschermer aan het hofvan Alexander verloren had. Van het 'verdwenen' geld zou men zo'n 64 DcmOSlhcnes talenten hebben kunnen traceren. 11 Demosthenes zou 20 talenten gehad hebben, Demades 6000 gouden staters. 12 De anderen werden vrijgesproken of veroordeeld zonder dat we weten of ze gestraft werden. IJ Demosthenes' proces was het eerste geweest, en hij kreeg de volle laag te verwerken. 14 Aan het einde van de processenreeks stierfalexander de Grote. Dat trok de angel uit de zaak, en de hele affaire lijkt met een sisser afgelopen te zijn. Dat zou toch een te gemakkelijke conclusie zijn. De grote angst was, dat het geld vooral door Demosthenes gebruikt was om andere politici 0111 te kopen voor een politiek die Athene in oorlog metalexander had kunnen brengen. Die vrees was verre van ongegrond en het voorbeeld van het lot dat Thebe getroffen had moet voor velen een nachtmerrie geweest zijn. Demosthenes was in ballingschap als politicus uitgeschakeld, en, al was 10 Zie noot Goldstein, Letters, 42, verwijzend naar Din. 1, Dit is een nieuwe munt, geslagen door Alexander de Grote van de schatten die hij op de Perzische koning had buitgemaakt. Een stater was doorgaans een dubbele drachme; een zilveren drachme was in deze tijd genoeg voor een dag levensonderhoud; een talent telde 6000 drachmen. 13 Sealey, Demosthenes, 214; Goldstein, LeNers, Schuldigverklaring en strafbepaling waren in dit geval twee aparte procedures. 14 Goldstein, Letters,
9 Supplement dat maar tijdelijk, het effect daarvan mag niet onderschat worden. De hele affaire lijkt vooral op een (politieke) aanval op Demosthenes uitgelopen te zijn. In de voorafgaande decennia was hij uitgegroeid tot een van de meest invloedrijke politici van Athene. Hij was bekend om zijn voortdurende waarschuwingen en drijven om op te treden tegen de groeiende macht en invloed van Philippos II van Macedonië. Na diens overwinning en onder Alexander de Grote was hij veel terughoudender en laadde hij zelfde schijn op zich van pro-macedonisch of pro-alexander te zijn. og altijd wordt door sommige moderne historici Demosthenes onbetrouwbaarheid en leugenachtigheid verweten. 15 rn Athene zelf verweten zijn politieke vijanden hem een zwenkende politiek. Opvallend is ook de hebzucht die Demosthenes tijdens het Harpalos-proces voor de voeten geworpen werd. Een paar van zijn aanklagers suggereerden dat hij - dankzij zijn politieke activiteiten - wel de rijkste van alle Atheners geworden was, maar dat hij zijn rijkdom niet in het algemeen belang gebruikte. 16 Normen en waarden van de Atheense politieke cultuur De leidende politici in Athene, de 'rhetores', traden individueel op, maar werkten ook vaak samen in kleine groepjes. De rivaliteit tu sen politieke tegenstanders was persoonlijk en kon heel fel en vijandig zijn. Ambitie, competitie en rivaliteit zijn de sleutelwoorden van de Atheense politiek. Hun forum of theater was in eerste instantie de volksvergadering, en daarna de volksrechtbanken. Minder in het zicht vond beïnvloeding van de Raad van 500 plaats. Het instrument van politieke strijd bij uitstek was de aanklacht van het doen van een onwettig voorstel, maar daarnaast waren aanklachten wegens 'verraad', 'bedrog van het volk' en verduistering van publieke gelden, die allemaal in elkaars verlengde lagen, verre van ongewoon en bevestigden een klimaat van wantrouwen en achterdocht. Veel openbare functies werden door middel van loting bezet, maar het lijkt evident dat er kon worden geruild en dat 'verkoop', ook vooraf, niet ongebruikelijk was. Van iedere burgerals spreker in Raad ofvol1-ryergadering werd verwacht dat hij ambitie voor de publieke zaak (het 'volk') toonde en goede raad gaf, op een 'rechtvaardige' manier. In de publieke eerbewijzen die men kon krijgen, bij en na de aflegging van verantwoording over zijn ambtsvervulling, staan 'deugd' (aretè) en 'rechtvaardigheid' (dikaiosul1è; dikaioos: op een 15 Onder hen meest opvallend N.G.L Haml11ond. 16 Din. I, 111, vgl. 1,70 en Hyp. 5, col
10 Van der V/iet rechtvaardige manier) voorop, later ook philotimia (ambitie). Een raadslid werd geëerd omdat hij het beste raad gegeven had (ta arista), ad6rodotèk6s: 'onomkoopbaar'. Iemands 'dikai', 'rechten' waren wat hem toekomt, en zo moet ook de betekenis van rechtvaardigheid in dit verband gezien worden: een ieder geven wat hem toekomt. Politiek was expliciet een wedstrijd om deze, openbare, eerbewijzen. Corruptie hoort daar niet bij. Een ambt 'zonder omkoping' vervuld hebben is een standaardformulering. Maar het hoeft geen probleem te zijn. Het hoort niet, maar het is niet vreemd; je zou kunnen zeggen: omkopen kan wel, omgekocht worden mag niet. Wat wel expliciet als een probleem, want als een gevaar, werd gezien was omkoping om burgers een politiek na te laten streven of te bevorderen die schadelijk was voor de polis, en dat is wat hier steeds naar voren gebracht wordt. Demosthenes' eigen ideaal (en zelfpresentatie) is dat van de 'goede' raadgever, die raad geeft die in het belang van de polis is, en niet waarmee hij populair kan zijn. Dat kenmerkt de 'goede burger'.17 Zo beschuldigde Deinarchos in het Harpalos-proces Demosthenes er van dat h ij nooit iets ondernomen had tegen de'onwettige' voorstellen van Demades. 18 Hij gaat uitvoerig in op foute politieke voorstellen die Demosthenes in de loop van zijn carrière gedaan heeft, en die, soms uit hun context gehaald, geheel verdraaid worden. Hij stelt Demosthenes voor als een politicus die het volk met valse raad bedrogen heeft, of hij gaat in op het verdorven karakter van de aangeklaagde, zoals in de rede tegen Aristogeiton, die zijn oude vader heeft laten barsten en verkommeren en daardoor ongeschikt is bevonden voor een openbaar ambt. 19 Deinarchos komt met het voorbeeld van Timotheos, wiens verdiensten veel groter waren geweest dan die van Demosthenes maar toch ook veroordeeld was tot de enorme boete van 100 talenten, omdat hij zich zou hebben laten omkopen door de Chiërs en de Rhodiërs. 20 Kortom, er is hier in de hele procedure niets ongewoons aan de hand. Dat geldt ook voor de toespelingen in de komedie door Timokles. Wat blijft er nu over van het 'schandaal'? Toch wel iets, zeker als we in aanmerking nemen hoe het hele politieke bedrijf in Athene overschaduwd - en indi Elisabetta Bianco, '11 concetto di polheia nel De corona di Demostene' in: Silvio Cataldi (ed.), Poleis e Politeiai. Esperienze politiche. tradizioni leuerarie, progelli costitllzionali (Alessandria 2004) Din 1, I. 19 Din. 1,94;2, Din. 1, 13-15;3,17.
11 Supplement rect gedomineerd - werd door de internationale verhoudingen zoals de terugkeer van de ballingen op bevel van Alexander, waardoor de Atheners hun bezittingen op Samos dreigden te verliezen. Dat was een reden voor Demosthenes om toegeeflijk te zijn jegens Alexanders eis dat hij als god vereerd werd, wat een omslag was in Demosthenes' politieke opstelling. 'Laat hij maar de zoon van Zeus en Poseidon zijn, als hij dat wil', zou hij gezegd hebben. 21 In feite konden de Atheners (en hun politieke leiders) geen kant op. In die zin was het zeker een schandaal, omdat een samenzwering tegen de belangen van het volk van Athene vermoed werd; een 'geheime kong i'. Maar wantrouwen en achterdocht jegens leidinggevende politici was ingebakken in het Atheense politieke bestel, ook al was hier wat men niet vertrouwde buiten proportioneel. Duistere activiteiten in de openbaarheid De normen die Demosthenes c.s. geschonden zouden hebben waren dat zij geoorloofde middelen gebruikt hebben voor een ongeoorloofde, want voor Athene schadelijke politiek. Als we het over de schending van publieke normen in het kjassieke Athene als bron van schandalen willen hebben, moeten we naar heel andere dingen kijken - die kant van de politiek van de polis die wij geneigd zijn te onderschatten, namelijk de religieuze en cultische. Naast aretè, dikaiosunè en philotimia werd van ambtsdragers 'vroomheid' in houding en gedrag (eusebeia) verei t. En het is in dat opzicht dat zich de echte schandalen voordeden, de verminking van de hermen en de profanatie van de Mysteriën van Eleusis. Het laatste vond bovendien in de privésfeer plaats, bij een leidende politicus in huis. Een ambtsdrager had in functie nauwelijks de mogelijkheid om goddeloosheid (asebeia) in praktijk te brengen. Dat kon hij eigenlijk alleen door zich niet aan de religieuze en cultische regels te houden en vooral door ongunstige voortekens bij offers te negeren. De affaires van de profanatie van de Mysteriën en Eleusis en de verminking van de hermen hadden zich zo'n negentig jaar eerder afgespeeld ( v.c.) en waren veel dramatischer en ingrijpender geweest. De extravagante, onconventionele, aristocratische en briljante Alkibiades, wiens politieke invloed in de ogen van somigen wellicht gevaarlijk groeide, bleek in zijn huis met vrienden de heilige Mysteriën van EJeusis te hebben nagespeeld. Op zich was dat misschien nog niet zo'n groot misdrijf, maar 2\ Hyp. 5, col. 31; vgl. Din. \,
12 Van der Vliet het schokkende was dat het voor ogen van oningewijden, een of meer slaven, was gebeurd. Hoe kwam zoiets aan het licht? Het was een andere politicus, een tegenstander van Alkibiades, die met dit verhaal en 'een stel vreemdelingen en slaven' als getuigen, dus weinig betrouwbare getuigen, kwam aanzetten en met een aanklacht ophef in de volksvergadering veroorzaakte. 22 Aanvankelijk kwam daar niet veel van, vooral omdat AJkibiades op het punt stond als leider van een grote militaire expeditie naar Sicilië te vertrekken en men die niet wilde ophouden. De zaak nam een andere wending doordat hij verbonden werd met de verminking van de hermen. 23 Dat waren stenen met een gezicht en een geëxponeerd geslachtsdeel die op de wegkruisingen stonden en de god Hermes voorstelden. In de nacht voor het vertrek van de expeditie waren die overal in Athene kapot geslagen. Wat en wie er precies achter gezeten hebben,en waarom, is nooit duidelijk geworden, maar de ophefdie het veroorzaakte was enorm. 'Men' vermoedde een samenzwering tegen 'de dèmos', dus tegen de demokratie, waarin ook AJkibiades en zijn vrienden een groot aandeel zouden hebben. Voor beide zaken zijn een aantal personen opgepakt en veroordeeld. Alkibiades is bij verstek veroordeeld. Hij achtte het raadzamer niet voor zijn proces naar Athene terug te keren. 102 Een klimaat van achterdocht en verdachtmakingen Geruchten en beschuldigingen konden gedijen in een klimaat dat gevoelig was voor achterdocht en verdachtmakingen en waarin politieke vijanden en rivalen loerden op een gelegenheid om een rivaal zwart te maken. Ongetwijfeld stonden zij open voor allerlei vertrouwelijke informatie, maar zij moesten daarookvoorzichtig mee zijn, want hetspel werd van twee kanten gespeeld. Tegelijkertijd zien we ook weer dat dit soort zaken meteen werden opgepakt door de komediedichters, die met hun stukken direct inspeelden op de actualiteit en met de opvoering van hun stukken een groot publiek bereikten. Een late bron kent zo de namen van een paar informanten van de hermakopidenzaak uit het werk van de komediedichter Phrynichos. 24 Onder de oppervlakte van de openheid van het politieke bestel, dat een 'agora demokratie' was, ging een wereld schuil van wantrouwen, verdenkingen en verdachtmakingen van allerlei amenzeringen in het verborgene. Veel zeg- 22 Plut, Ale. xix, William D. Furley, Andokides al1d the hern1s: a swdy ofcrisis in fifth-cenlury Athenial1 religion (Londen 1996). 24 Plut, Ale., xx, 4.
13 Supplement gend is de apocriefe anekdote dat Themistokles aan Ephialtes vertelde dat de Areopagos van plan was hem op te pakken, en aan zijn medeleden van de Areopagos dat hij wist wie er een coup beraamden. Door in het openbaar in de buurt van Ephialtes heel nadrukkelijk met een aantal Areopagiten te praten, verleidde hij Ephialtes tot een paniekreactie, hoewel de omstanders geen idee hadden van wat er aan de hand was. 25 Conclusie De rol van de media in onze tijd werd in de Atheense demokratie vervuld door geruchten en aanklachten. 26 Door een proces aan te spannen dwingen de aanklagers de aangeklaagde bekend te maken wat hij geheim had willen houden. 2i De hele gang van zaken rond de Harpalos-affaire en het wantrouwen waarvan zij getuigde: de beschuldiging van de verduistering van geld door een leidinggevend politicus of verantwoordelijke ambtsdrager, hetzij in het geruchtencircuit hetzij bij de periodieke (jaarlijkse) controle van de financiën, gevolgd door een proces en vrijspraak ofveroodeling, waren kenmerkend voor het Atheense politieke bedrijf van die tijd. De betrouwbaarheid van de zegslieden en getuigen die ten tonele werden gevoerd was echter niet altijd zeker en soms zelfs twijfelachtig. Met het voeren van een proces moest men echter ook voorzichtig zijn, want het lichtvaardig voeren van een proces werd afgestraft. De Atheense demokratie had geleidelijk een instrumentarium ontwikkeld om uitwassen te voorkomen. Er was echter niet zoiets als een onafhankelijke pers die als waakhond kon fungeren. Bovendien, waar het volk regeert als in het klassieke Athene, is er geen regering dan het volk. Mondeling doorgegeven berichten waren de informatie waar de burgers het bijna uitsluitend mee moesten doen voor zover het niet om harde cijfers ging. Geruchten en aanverwante vormden het communicatie netwerk van het systeem. Ik durf zelfs te stellen, dat het zonder dat niet had kunnen functioneren, en dat zij dus letterlijk van fundamenteel belang voor het democratische bestel waren. Daarbij was doorgaans niet de inhoud van de boodschap dat wat hem overtuigingskracht gaf, maar de persoonlijke reputatie en het gezag van de boodschapper. Het maakte deze echter niet minder kwetsbaar. Zijn kwetsbaarheid kwam voort uit de aard van het Atheense politieke 25 r A/h. pol.] xxv, Zie Lull en Hinerman, 'The search', Hyp. 5, col
14 Van der Vliet bedrijfdat sterk competetief was en waarin wie kaatste de bal terug mocht verwachten, en niet doordat hij de spagaat moest maken waarvan in het begin van deze bijdrage gesproken is, tussen de normen die hij geacht werd te bewaren en het gedrag dat hij moest vertonen (ofeigenlijk juist niet moest vertonen) om een leidinggevende politieke positie te verwerven. Hoewel van de aanzienlijken (en de vooraanstaande politici behoorden tot de aanzienlijken) als zodanig verwacht werd dat zij zich als goede burgers gedroegen - de wetten gehoorzaamden, het juiste respect tegenover de goden betoonden, hun maatschappelijke verplichtingen jegens hun ouders nakwamen, hun krijgsdienst dapper verrichten, hun financiële verplichtingen tegenover de gemeenschap nakwamen en in het politieke leven goede raad gaven die in het algemeen belang was -, waren zij geen voorbeeldfiguren zoals kennelijk in onze huidige tijd en cultuur van vooraanstaande en beroemde personen verwacht wordt. Daar komt bij, dat de Grieken geen cheiding tussen privé en publiek leven kenden zoals wij die kennen. Aan de andere kant is het wel zo, dat door de beschuldiging van publiek wangedrag en malversaties, ofde dreiging van dergelijke beschuldigingen, invloedrijke figuren in toom gehouden konden worden, en eventueel worden bestraft. Op die manier werd inderdaad de stabiliteit van het politieke bestel gegarandeerd. Een verschil met de situatie die ons vertrouwd is, is echter dat de Atheense leidinggevende politici niet als bekleders van een publiek ambt optraden, maar als individuele burgers, zoals iedereen. Dat men een ambt bekleedde, was maar incidenteel, op een paar uitzonderingen na. Het sterk persoonlijke en de openheid van de Atheense politieke CLlltuur beperkten, paradoxaler wijs, de betekenis van schandalen. 104
Inleiding geschiedenis Griekenland
Europa rond de Middellandse Zee rond 500 v. Chr. Sint-Janslyceum s-hertogenbosch, Theo Manders Inleiding geschiedenis Griekenland Rond 2000 v. Chr. Stedelijke centra: Op Kreta, Minoische cultuur Op Griekse
Nadere informatieInleiding geschiedenis Griekenland
Europa rond de Middellandse Zee rond 500 v. Chr. Sint-Janslyceum s-hertogenbosch, Theo Manders Inleiding geschiedenis Griekenland Rond 2000 v. Chr. Stedelijke centra: Op Kreta, Minoische cultuur Op Griekse
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp
Nadere informatieVerslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen
Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag door Lotte 1570 woorden 19 juni 2017 3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van Grieken
Nadere informatietaal reliëf > stadstaten (polis / poleis) machtstrijd poleis (Athene <> Sparta) zelfde vijand Homerus
H2 GRIEKENLAND 1. Eenheid en verdeeldheid > Waarom? taal reliëf > stadstaten (polis / poleis) religie machtstrijd poleis (Athene Sparta) zelfde vijand Homerus Polis: - Acropolis - bestuur, rechtspraak,
Nadere informatieTijdlijn van het oude Israël - 800 v.chr. tot 400 v. Chr.
Tijdlijn van het oude Israël - 800 v.chr. tot 400 v. Chr. Jesaja is de zoon van Amoz, de broer van Uzzia, koning van Juda. Uzzia werd op 16- jarige leeftijd koning, tijdens het 27 e regeringsjaar van Jerobeam
Nadere informatie1 Belangrijk in deze periode
1 Belangrijk in deze periode De Romeinen en de Grieken zijn in hun tijd twee machtige volkeren. Ze hebben beiden zaken bedacht en uitgevoerd die ook nu voor ons eigen, hedendaagse leven belangrijk zijn.
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 25 (29-06)
1 De Bijbel open 2013 25 (29-06) Vandaag bespreken we een vraag die ik kreeg over 1 Koningen 2. Daarin gaat het over de geschiedenis van Adonia, een oudere broer van Salomo, die zojuist koning was geworden.
Nadere informatieGeschiedenis Tijdvak CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/101047
Geschiedenis Tijdvak 02 01 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 10 mei 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/101047 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatieParagraaf 1: Griekse beschaving - TL 1
Paragraaf 1: Griekse beschaving - TL 1 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Floris Sieffers 07 October 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/65623 Dit
Nadere informatieWelke angst leefde bij de broers van Jozef na het overlijden van hun vader?
Wat hield Jozef zijn hele leven in Egypte voor ogen? Welke angst leefde bij de broers van Jozef na het overlijden van hun vader? Genesis 50:15, 17 15 Toen de broers van Jozef zagen dat hun vader dood was,
Nadere informatieWelk verzoek kreeg David, terwijl hij op de vlucht was en wie raadpleegde David eerst?
David op de vlucht. Welk verzoek kreeg David, terwijl hij op de vlucht was en wie raadpleegde David eerst? 1 Samuel 23:1-2 1 Men vertelde David: Zie, de Filistijnen strijden tegen Kehila en zij plunderen
Nadere informatieDit product wordt u aangeboden door ComputerBijbel (http://www.computerbijbel.com) ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6
ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6 DE VERGETEN EED VAN JACOB. Genesis 35:1-7 INTRODUCTIE. 1. We beginnen onze studie met het lezen van Genesis 35:1-7. a. We zien daar dat God tot Jacob zei naar
Nadere informatieEindexamen Grieks vwo 2005-II
4.1 Beoordelingsmodel voor de vragen Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt één punt toegekend. Tekst 1 Een Grieks gezantschap in Syracuse 1 µ µ (regel 3-4). Wanneer alleen als antwoord is
Nadere informatie1 Tessalonicenzen 1. Begin van de brief
1 Tessalonicenzen 1 Begin van de brief Paulus groet de christenen in Tessalonica 1 Dit is een brief van Paulus, Silvanus en Timoteüs, aan de christenen in de stad Tessalonica. Jullie horen bij God, de
Nadere informatieWelke opdracht gaf God aan Jozua?
De ondergang van Ai. Welke opdracht gaf God aan Jozua? Jozua 8:1-2 1 Daarna zei de HEERE tegen Jozua: Wees niet bevreesd en wees niet ontsteld. Neem al het krijgsvolk met u mee en sta op, trek op naar
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis De Grieks-Romeinse wereld
Samenvatting Geschiedenis De Grieks-Romeinse wereld Samenvatting door een scholier 2160 woorden 7 januari 2010 6,8 13 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 2, De Grieks-Romeinse
Nadere informatieVerslag Geschiedenis De Grieken
Verslag Geschiedenis De Grieken Verslag door een scholier 902 woorden 3 januari 2018 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De Grieken Annabel van der Geer H1B Voorwoord Ik ga vertellen over de cultuur, politiek
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Tijd van Grieken en Romeinen: kern, perspectief en kenmerkende aspecten
Samenvatting Geschiedenis Tijd van Grieken en Romeinen: kern, perspectief en kenmerkende aspecten Samenvatting door Lotte 2036 woorden 19 juni 2017 5,4 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks
Nadere informatieGeschiedenis van China
Geschiedenis van China Periodes: Shang dynastie 1766 1046 v.chr. Zhou dynastie 1046 256 v.chr. Han 206 v. Chr. 220 n.chr. Tang dynastie 618 907 Song dynastie 960 1279 Ming dynastie 1368 1644 Qing dynastie
Nadere informatieNEDERLANDSE TAFELTENNISBOND Tuchtcommissie Zaaknummer: a
NEDERLANDSE TAFELTENNISBOND Tuchtcommissie Zaaknummer: 14-010-a In de zaak tegen: UITSPRAAK Datum: 1 december 2014 De heer R. J. - - Bondsnummer: - De aangifte en aanklacht en het verloop van de procedure
Nadere informatie5,8. Samenvatting door een scholier 933 woorden 28 november keer beoordeeld. Geschiedenis. Begrippen:
Samenvatting door een scholier 933 woorden 28 november 2012 5,8 118 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Begrippen: Atheense democratie: een vorm waarbij het bestuur het volk (demos) via stemming
Nadere informatieWelke functies had Samuel en kon Samuel met Gods hulp de voorspoed in Israël bevorderen?
Israël verlangt een koning. Welke functies had Samuel en kon Samuel met Gods hulp de voorspoed in Israël bevorderen? Sedert de dagen van Jozua had niemand het volk met meer wijsheid en succes geleid dan
Nadere informatieExamen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage
Examen HAVO 2009 tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur tevens oud programma Nederlands Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage Dit examen bestaat uit 21 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor
Nadere informatiey02 Marcus 15.2 Rinze IJbema - Marcus 15, 2-5. Gemeente van Jezus Christus,
Rinze IJbema - Marcus 15, 2-5. Gemeente van Jezus Christus, het is al bijna 8 april, het is al bijna Pasen. Met Pasen vieren we feest, omdat Koning Jezus de dood overwint. Onze Koning is sterker dan de
Nadere informatieWelke opdracht gaf God aan Elia?
lia kreeg de opdracht naar Achab te gaan. Welke opdracht gaf God aan Elia? Zie 1 Koningen 18:1-8 Ten slotte kwam na vele dagen het woord des Heren tot Elia. Ga heen, vertoon u aan Achab, want Ik wil regen
Nadere informatieVoorbeeld brief 2de eeuw 2 Petrus)
Voorbeeld brief 2de eeuw 2 Petrus) 1 PROS GALATAS 1931 Sir Chester Beatty 1931 Sir Chester Beatty 1931 Sir Chester Beatty P A U L O C PAULUS WIE WAS DEZE MAN? Muurschildering van de apostel Paulus in een
Nadere informatieDE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?
DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In
Nadere informatieHerdenking Frans Andriessen Maart 2019
Herdenking Frans Andriessen Maart 2019 Als Frans in de Kamer komt, heeft zijn naam bij voorbaat een vertrouwde klank, zo was in 1967 te lezen in een blad van de Katholieke Volkspartij, de KVP. Het scheelde
Nadere informatieTijd van Grieken en Romeinen (3000 v.c. 500 na C.) / Oudheid * ontwikkeling van wetenschappelijk denken en denken over burgerschap en politiek in de
Tijdvakken Tijd van Grieken en Romeinen (3000 v.c. 500 na C.) / Oudheid K.A. * ontwikkeling van wetenschappelijk denken en denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat * klassieke vormentaal
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren
Nadere informatie1 Maleachi was een profeet. Hij moest een boodschap van de Heer doorgeven aan Israël. Hier volgen de woorden van Maleachi.
Maleachi 1 1 Maleachi was een profeet. Hij moest een boodschap van de Heer doorgeven aan Israël. Hier volgen de woorden van Maleachi. De liefde van de Heer 2-3 De Heer zegt: Ik houd van jullie, Israëlieten!
Nadere informatiefilosofie vwo 2016-I Opgave 1 Twijfel in de rechtbank
Opgave 1 Twijfel in de rechtbank tekst 1 De film 12 Angry Men uit 1957 wordt beschouwd als een ode aan het Amerikaanse rechtssysteem. Centraal staat een rechtszaak tegen een jongen van 18 jaar die met
Nadere informatieTekst: Gen.18:20. Gemeente van onze Heer Jezus Christus.
Tekst: Gen.18:20 Gemeente van onze Heer Jezus Christus. Van de zeven hoofdzonden is misschien de wellust wel de zonde die het meest de aandacht vraagt. Bijna zou ik zeggen: de laatste jaren, maar dat is
Nadere informatiePvdA Amsterdam, 7 mei 2012
PvdA Amsterdam, 7 mei 2012 Ten geleide Voor de Partij van de Arbeid geldt wet en regel én onze eigen moraal van soberheid en dienstbaarheid. In ons dagelijks politiek handelen laten wij ons daar door leiden.
Nadere informatieEindexamen geschiedenis havo II
Dynamiek en stagnatie in de Republiek In de late middeleeuwen waren er weinig aanwijzingen voor de economische bloei van Holland in de zestiende eeuw. 2p 1 Geef aan: dat natuurlijke omstandigheden in de
Nadere informatieGriekse beschaving hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62215 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieJEREMIA, DE MAN VAN TRANEN
Bijbel voor Kinderen presenteert JEREMIA, DE MAN VAN TRANEN Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Jonathan Hay Aangepast door: Mary-Anne S. Vertaald door: Erna van Barneveld Geproduceerd door:
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk Romeinen par 1,2,3,4,5,6,7 + begrippen
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk Romeinen par 1,2,3,4,5,6,7 + begrippen Samenvatting door een scholier 2171 woorden 14 juni 2016 7,9 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden 1 Tussen
Nadere informatieWat was de reden dat het volk van God begon te klagen en wat riepen de mensen uit?
Het volk van God gestraft. Wat was de reden dat het volk van God begon te klagen en wat riepen de mensen uit? Numeri 14:1-3 1 Toen begon heel de gemeenschap luid te weeklagen en bleef het volk in die nacht
Nadere informatieStukje van het middenpaneel van de koets.
Stukje van het middenpaneel van de koets. In de Gouden Koets hoort geen vrolijk wuivende koning. De Gouden Koets hoort in een museum als symbool voor al het leed dat Nederland in vier eeuwen overzee heeft
Nadere informatieKarel XII van Zweden: Stockholm, 17 juni 1682 Halden, 30 november 1718
Karel XII van Zweden: Stockholm, 17 juni 1682 Halden, 30 november 1718 Karel XII was van 1697 tot 1718 koning van Zweden. Hij was de derde koning uit het geslacht Wittelsbach en één der partijen in de
Nadere informatie14 februari 2019 Rotterdam
14 februari 2019 Rotterdam de vorige keren: inleiding tot de zeven brieven ekklesia's in de dag van de Heer Joods, Israëlietisch van karakter 8 En schrijf aan de boodschapper van de ekklesia in Smyrna:
Nadere informatieAPOCRIEFEN SUSANNA VAN DE KING JAMES BIJBEL Susanna
APOCRIEFEN SUSANNA VAN DE KING JAMES BIJBEL 1611 www.scriptural-truth.com Susanna De geschiedenis van Susanna [in Daniel] Onderscheiden van het begin van Daniel, omdat er niet in het Hebreeuws, als noch
Nadere informatieONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN
STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 2 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN RICHTEREN 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G RICHTEREN 2 Richteren 2 geeft eigenlijk een korte samenvatting van de inhoud van het boek. Het
Nadere informatieVan baan naar eigen baas
M200912 Van baan naar eigen baas drs. A. Bruins Zoetermeer, juli 2009 Van baan naar eigen baas Ruim driekwart van de ondernemers die in de eerste helft van 2008 een bedrijf zijn gestart, werkte voordat
Nadere informatieIs de verdeling van Kanaän onder Gods volk volgens Gods woord uitgekomen?
Vreemde berichten. Is de verdeling van Kanaän onder Gods volk volgens Gods woord uitgekomen? Jozua 23:43-45 43 Zo gaf de HEERE aan Israël heel het land dat Hij gezworen had hun vaderen te geven. Zij namen
Nadere informatieGentle agreement over de handhaving van de integriteit van de politiek
Gentle agreement over de handhaving van de integriteit van de politiek Een vrijwillige overeenkomst van raadsleden en raadsfracties over wat te doen bij vermeende integriteitschendingen. januari 2014 Dit
Nadere informatieIntegriteitscode van het Lorentz Casimir Lyceum
Integriteitscode van het Lorentz Casimir Lyceum Goedgekeurd in de MR-vergadering van 27 mei 2014 Inhoud 1 Inleiding 2 Wie vallen er onder de code? 3 Algemene uitgangspunten 4 De omgang met leerlingen,
Nadere informatieNEDERLANDSE TAFELTENNISBOND Tuchtcommissie Zaak-no: Datum: In de zaak van: 25 juni 2012
NEDERLANDSE TAFELTENNISBOND Tuchtcommissie Zaak-no: 12-004 UITSPRAAK Datum: In de zaak van: 25 juni 2012 De heer T. v.d. B. 1. Aangifte: Door de heer V. Karagantcheff, bondsscheidsrechter NTTB, is op 23
Nadere informatieVerenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten
Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten 1.2-2.3-3.3 Inleiding Deze opdracht gaat over de ontwikkeling van de burgerrechten. Hierbij staat de status van de zwarte bevolking in de Verenigde Staten
Nadere informatieWie overleed en waar was het volk toen?
Het water van Meriba. Wie overleed en waar was het volk toen? Numeri 20:1 1 De Israëlieten kwamen in de woestijn Zin, heel de gemeenschap, in de eerste maand, en het volk bleef in Kades. Daar stierf Mirjam,
Nadere informatieVerenigd en verdeeld Israël
Verenigd en verdeeld Israël We hebben het fundament van het verbond vanaf Abraham, Izak en Jakob tot aan hun fysieke nakomelingen, d.i. Israël, bevestigd. De onvoorwaardelijke verbondsbeloften waren namens
Nadere informatieWie werd door farao koning over Juda gemaakt?
Hoe koning Jojakim aan zijn einde kwam. Wie werd door farao koning over Juda gemaakt? 2 Kronieken 36:4 4 Verder maakte de koning van Egypte zijn broer Eljakim koning over Juda en Jeruzalem, en veranderde
Nadere informatieLesbrief bij Romeo is op Julia en Layla op Majnun
Lesbrief bij Romeo is op Julia en Layla op Majnun Inleiding: U gaat binnenkort naar Romeo is op Julia en Layla op Majnun met uw klas. Voordat u deze theatervoorstelling bezoekt, kunt u al het een en ander
Nadere informatie1red , NOS, Gesprek met de minister-president, Ned.2, uur
1red18248 29-06-2007, NOS, Gesprek met de minister-president, Ned.2, 22.50 uur MINISTER-PRESIDENT BALKENENDE, NA AFLOOP VAN DE MINISTERRAAD, OVER HET ONDERZOEK NAAR EVENTUELE VERLENGING VAN DE MISSIE IN
Nadere informatieVan Anton van Hooff verscheen eveneens bij uitgeverij Ambo. Nero & Seneca
Athene Van Anton van Hooff verscheen eveneens bij uitgeverij Ambo Nero & Seneca Anton van Hooff Athene Het leven van de eerste democratie Ambo Amsterdam isbn 978 90 263 2348 5 2011 Anton van Hooff Omslagontwerp
Nadere informatieVraag 1: Waar en wanneer begon en eindigde de Griekse beschaving?
Vraag 1: Waar en wanneer begon en eindigde de Griekse beschaving? In Griekenland bestond de eerste grote beschaving van Europa. Vul het juiste antwoord in. Plaats waar de Griekse beschaving begon: Tijdstip
Nadere informatieWat werd door de overwinnaars van Jeruzalem als het bewijs van hun superioriteit gezien?
Daniël en zijn vrienden. Wat werd door de overwinnaars van Jeruzalem als het bewijs van hun superioriteit gezien? Zie Daniel 1 Het feit dat deze mannen, aanbidders van Jehova, gevankelijk naar Babel waren
Nadere informatieDe steen die verhalen vertelt.
De steen die verhalen vertelt. Heel lang geleden kenden de mensen geen verhalen, er waren geen verhalenvertellers. Het leven zonder verhalen was heel moeilijk, vooral gedurende de lange winteravonden,
Nadere informatie14 God ging steeds voor hen uit, overdag in een wolk, s nachts in licht en vuur.
Psalmen Psalm 78 1 Een lied van Asaf. De lessen van het verleden Luister allemaal naar mijn woorden. Luister goed, want ik wil jullie iets leren. 2 Wijze woorden wil ik spreken, wijze woorden over het
Nadere informatieHoeveel van u geloven in Profetie?
Step up 7 Een nieuwe weg Hoeveel van u geloven in Profetie? In 1980 pleegde de leider van Suriname een coup. Het land was in rep en roer want de mensen hadden nog nooit gehoord over een coup, een militaire
Nadere informatieEn met deze twee namen vat onze vertaling het hele verhaal ook samen.
1 Preek 362, 20-08-2017 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Inleiding Vorige week heb ik verteld dat ik in de komende weken hier in de diensten met jullie de geschiedenissen van koning David wil lezen.
Nadere informatieLES 2. Invloed van je gezin. Lees. Lees. Maak Maak een voorbeeld van een dier. Leer. Bid Bid dat je een positieve invloed zal.
Invloed van je gezin De ouders van Debbie gingen scheiden toen zij 6 jaar was. Ze was haar hele leven naar de kerk gegaan-- soms met haar moeder en soms met haar vader, omdat zij een verschillend geloof
Nadere informatieCorruptie bij Nederlandse overheid
Corruptie bij Nederlandse overheid Inleiding In het NRC van 13 augustus werd aandacht besteed aan een onderzoek dat door de VU gehouden was inzake corruptie bij de overheid in Nederland. Aan topambtenaren
Nadere informatieLiturgie voor de avonddienst van 8 februari 2015
Liturgie voor de avonddienst van 8 februari 2015 Ps. 93: 1, 4 OB 1.De HEER' regeert; de hoogste Majesteit, Bekleed met sterkt', omgord met heerlijkheid, Bevestigt d' aard' en houdt door Zijne hand Dat
Nadere informatieGods soevereiniteit. Daniël
Gods soevereiniteit Daniël 2 Terugblik 1: Wanneer speelt het verhaal? 605 v.c. Jeruzalem veroverd door Nebukadnezar II (regeert tot 562v.C). Twee stammen weggevoerd 602 v.c. Daniël en vrienden hebben 3
Nadere informatieDERDE LES: DIA1: Wie is God? Volgens christenen is Hij drie-een. Dit is moeilijk te begrijpen voor ons. Daarom is het ook juist geloofwaardig: dit zou
DERDE LES: DIA1: Wie is God? Volgens christenen is Hij drie-een. Dit is moeilijk te begrijpen voor ons. Daarom is het ook juist geloofwaardig: dit zouden we zelf namelijk niet zo snel verzonnen hebben.
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 Samenvatting door Sophie 1766 woorden 27 februari 2013 6,2 24 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Romeinse Koninkrijk 753-509 (500) voor Chr.
Nadere informatieAndré Bolhuis, voorzitter NOC*NSF bij Nationale Sportherdenking. Wij zijn vandaag opnieuw bijeengekomen bij dit Olympisch Stadion waar in 1928
André Bolhuis, voorzitter NOC*NSF bij Nationale Sportherdenking Olympisch Stadion, 4 mei 2017 Beste aanwezigen, Wij zijn vandaag opnieuw bijeengekomen bij dit Olympisch Stadion waar in 1928 vele sporthelden,
Nadere informatieEtienne van Rattingen
A lie doesn t become truth, wrong doesn t become right and evil doesn t become good just because it s accepted by a majority. Rick Warren Over IQ gesproken Hoe hoog is het IQ van degenen die ons regeren
Nadere informatieEindexamen geschiedenis vwo II
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire
Nadere informatiereeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus
reeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus Toelichting Door deze ontmoeting met Heraclitus gaan we terug naar het begin van de westerse filosofie. Zo rond 600 voor Christus komen we in het KleinAziatische
Nadere informatieDe grote familie. Foto s van het materiaal
De grote familie Focus van dit verhaal De focus in dit verhaal ligt bij God en het volk van God (Genesis 12 15, 24). Dit verhaal is één van de heilige verhalen en behoort tot de Kernpresentatie. Lesdoelen
Nadere informatieHoe oud was Hizkia toen hij koning van Juda werd?
Koning Hizkia en de Assyriërs. Hoe oud was Hizkia toen hij koning van Juda werd? 2 Koningen 18:1-2, eerste deel 1 Het gebeurde nu in het derde jaar van Hosea, de zoon van Ela, de koning van Israël, dat
Nadere informatieMachtsuitbreiding en de Punische oorlogen.
Machtsuitbreiding en de Punische oorlogen. In de eeuw nadat de Galliërs vertrokken waren, begonnen de Romeinen hun macht in Italië uit te breiden. Ze kwamen in botsing met de hun naburige volken. Hun machtigste
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Ik vind het een droevig, tragisch verhaal. Mozes, de grote leider van het volk, mag het beloofde land zien, maar niet binnengaan. Achtervolgd door een
Nadere informatieWelke boom stond midden in het hof en welke plannen had satan?
Welke boom stond midden in het hof en welke plannen had satan? Genesis 2:8-10 8 Ook plantte de HEERE God een hof in Eden, in het oosten, en Hij plaatste daar de mens, die Hij gevormd had. 9 En de HEERE
Nadere informatieJongerendienst in de Ontmoetingskerk op zondag 22 maart 2015 Zo stil
Jongerendienst in de Ontmoetingskerk op zondag 22 maart 2015 Zo stil voorganger: ds. Hans van Walsum muzikale begeleiding: Dedication / m.m.v. de jongeren van de TTV-club SAMENKOMEN Welkom en mededelingen
Nadere informatiegermaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).
Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest
Nadere informatieDe Romeinse goden Divide et impera Opdrachten 8 staatsgoden pius pietas numina
De Romeinse goden In de moderne tijd bestaat een verkeerd beeld van de Romeinse goden. Er wordt vaak gedacht, dat er geen verschil is tussen de goden van de Grieken en die van de Romeinen en dat de enige
Nadere informatieDe klassieke tijdlijn
De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom
Nadere informatieWelke functie had Naäman in Syrië?
Naäman door Elisa genezen. Welke functie had Naäman in Syrië? 2 Koningen 5:1 1 Naäman, de bevelhebber van het leger van de koning van Syrië, was een aanzienlijk man in de ogen van zijn heer en van hoog
Nadere informatieDANIËL EN DE LEEUWENKUIL
Bijbel voor Kinderen presenteert DANIËL EN DE LEEUWENKUIL Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Jonathan Hay Aangepast door: Mary-Anne S. Vertaald door: Erna van Barneveld Geproduceerd door:
Nadere informatieRomeinen. Romeinen. Germanen
Romeinen Romeinen Grieken en Romeinen lijken op elkaar qua levensstijl. Het Romeinse rijk is ontstaan in Rome (753 v. Chr.). De Romeinen kwamen 50 v. Chr. naar Nederland. De Romeinen hebben het Latijns
Nadere informatiePLATOWEDSTRIJD 2016 Situering
1 PLATOWEDSTRIJD 2016 Situering In de periode dat Socrates in het Athene van de vijfde eeuw v.c. zijn filosofie met leerlingen zoals Plato deelde, was er ook een andere groep filosofische leraren actief:
Nadere informatieGods heerlijkheid buiten de legerplaats
J.N. Darby Gods heerlijkheid buiten de legerplaats Toon mij toch Uw heerlijkheid, Exodus 33:18 Falen en genade Gods volk is altijd het voorwerp van de raadsbesluiten en de gedachten van God. Zijn liefde
Nadere informatieWie is de Heilige Geest?
Wie is de Heilige Geest? De Heilige Geest is God, net als God de Vader en God de Zoon. Soms lijkt het of we over drie personen praten, maar het is allemaal dezelfde God. Hij is één. Net als water dat er
Nadere informatieWie had een wijngaard naast het paleis van koning Achab?
Koning Achab en Naboth. Wie had een wijngaard naast het paleis van koning Achab? 1 Koningen 21:1 Naboth uit Jizreël had een wijngaard die in Jizreël lag, naast het paleis van Achab, de koning van Samaria.
Nadere informatieVier Uomo Universalis uit de Renaissance
Vier Uomo Universalis uit de Renaissance De Volkskrant, 23 9 2017 Machiavellistisch (bn), volgens de beginselen van het machiavellisme: machiavellistische politiek; (fig.) op duivelse manier sluw
Nadere informatieRapport. Datum: 16 november 2006 Rapportnummer: 2006/368
Rapport Datum: 16 november 2006 Rapportnummer: 2006/368 2 Klacht Verzoeker klaagt over de wijze waarop een ambtenaar van het regionale politiekorps Gelderland-Zuid hem na zijn aanhouding op 20 mei 2005
Nadere informatieWat schrijft de Bijbel over de levenshouding en het gedrag van de zonen van de hogepriester Eli?
De zonen van Eli en Samuel geroepen. Wat schrijft de Bijbel over de levenshouding en het gedrag van de zonen van de hogepriester Eli? 1 Samuel 2:12 12 De zonen van Eli echter waren verdorven mannen; zij
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 44 (09-11)
1 De Bijbel open 2013 44 (09-11) Als ouders zondigen, dan worden hun kinderen daarvoor gestraft. Is dat zo? Dat kan toch niet waar zijn. Toch lijkt dat wel zo te staan in Deut. 5:9 en Ex. 20:5. In deze
Nadere informatieWie kreeg van God de ingeving om de Filistijnen een lesje te leren?
Jonathan verslaat met de hulp van God de Filistijnen. Wie kreeg van God de ingeving om de Filistijnen een lesje te leren? 1 Samuel 14:1, eerste deel 1 Op een dag gebeurde het dat Jonathan, de zoon van
Nadere informatie44 Daniël 8:1 45 Daniël 7:6-8:5
Hoofdstuk 6 310-349 voor Christus - schema 10 349-388 voor Christus - schema 11 388-427 voor Christus - schema 12 Alexander de Grote Met het verschijnen van Alexander de Grote op onze chronologische kaart
Nadere informatieDe drie Poorten van de Wijsheid
De drie Poorten van de Wijsheid Een koning had als enig kind een jonge, dappere, edelmoedige en intelligente zoon. Om de vorming van de Prins met betrekking tot het Leven te vervolmaken, stuurde de koning
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opgave 2 Waanzin 6 maximumscore 2 een weergave van de overeenkomst tussen Descartes benadering van emoties en de beschreven opvatting over melancholie in de Oudheid: een fysiologische benadering 1 een
Nadere informatieCHELSEA MANNING SCHRIJF VOOR CLEMENTIE
CHELSEA MANNING SCHRIJF VOOR CLEMENTIE CHELSEA MANNING (1987) uit de Verenigde Staten werd eind 2013 tot 35 jaar gevangenisstraf veroordeeld. Ze had geheime informatie gelekt naar de mensenrechten-schendingen
Nadere informatie2. De bewoners van de aarde. Degenen die dronken zijn van de valse leer van Babylon. Ze aanbidden het beest en zijn beeld.
Les 12 voor 23 maart 2019 Er zullen drie hoofdgroepen of allianties zijn in de laatste momenten van de aarde: 1. Een alliantie van religies, bekend als Babylon de grote hoer. 2. Een verbond van politieke
Nadere informatie