onderzoeksdossier CAW in beeld cijfers 2007

Transcriptie

1 onderzoeksdossier CAW in beeld cijfers 2007

2

3 CAW in beeld cijfers 2007

4 Inhoudstafel Deel 1 - Aanbod van het algemeen welzijnswerk 1 Het CAW-landschap Steekkaart CAW Opdracht en positionering 6 3 De middelen van het CAW Het algemeen welzijnswerk De autonome Centra Algemeen Welzijnswerk Regionale verdeling middelen Het personeel van het CAW Aantal VTE s per CAWV De vrijwilligers van het CAW...14 Deel 2 De cliënten van het CAW 1. Cliënteel in Het profiel van de cliënten Geslacht Leeftijd Gezinssituatie en burgerlijke staat Scholingsgraad Inkomensbron en tewerkstellingsgraad Problematiek van het cliënteel De geboden hulpverlening Duur van de begeleiding Focus op de jongvolwassenen Focus op ECM en allochtonen Welke informatie biedt de cliëntregistratie Tellus Sectoroverzicht van het bereik van etnisch culturele minderheden en allochtonen De huidige specifieke onthaalpunten voor ECM Perspectieven voor Voetnoten Bibliografie 53 2

5 Inhoudstafel 00 COLOFON Dit onderzoeksdossier kwam tot stand met de medewerking van de CAW s. Auteurs: Gerard Van Menxel, Anita Cautaers, Koen Mendonck. Foto: Jean Courtois - Brandpunt 23 Eerste druk Ontwerp: CRM Factory, Leuven Opmaak: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk Volgnummer: OD 2009/01 Depotnummer: D/2009/11734/ Steunpunt Algemeen Welzijnswerk Gehele of gedeeltelijke overneming of reproductie van de inhoud van de uitgave, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende is verboden. De foto is eigendom van Brandpunt 23 en eveneens auteursrechtelijk beschermd. 3

6 Deel 1 Aanbod van het algemeen welzijnswerk 4

7 1. Het CAW-landschap 1.1. Steekkaart CAW De 27 autonome centra voor algemeen welzijnswerk (CAW) bieden een antwoord op een veelheid aan vragen inzake persoonlijke en relationele problemen, sociale uitsluiting en problemen als dader of slachtoffer. De hulp- en dienstverlening kan gaan van informatie en advies naar partiële of integrale (op één of alle levensdomeinen) begeleiding, al dan niet gekoppeld aan een residentiële opvang. Het CAW biedt eerste hulp en opvang op maat van de hulpvrager. Het hulpaanbod van de CAW s is zeer gedifferentieerd en omvat ambulante hulpverlening, crisishulp, residentiële hulpverlening, forensisch welzijnswerk en straathoekwerk. Om maatwerk te bieden, beschikt het CAW over interdisciplinaire teams van beroepskrachten met een bagage uit diverse disciplines. Het CAW biedt professionele hulp, maar realiseert dit in een nauwe samenwerkingsrelatie tussen beroepskrachten en vrijwilligers. Vrijwilligers bieden zowel kwalitatief als kwantitatief (ca ) een wezenlijke bijdrage aan de hulpverlening. Tabel 1 - Steekkaart CAW s, 2007 Autonome centra voor algemeen welzijnswerk 27 autonome CAW s 20 werkingsgebieden of CAW-regio s 14 regio s hebben één CAW, 5 regio s beschikken over twee CAW s, 1 regio heeft drie CAW s 430 vestigingsplaatsen (deelwerkingen kunnen op meerdere adressen gevestigd zijn of er zijn antenneposten in andere gemeenten) ,20 subsidiëring CAW s ICT-middelen in ,96 VTE personeel erkend volgens erkenningsbesluit AWW ( ) 1.192,54 VTE personeel betaald met AWW-middelen (boordtabellen 2007) 384,83 VTE personeel gefinancierd met andere middelen (boordtabellen 2007) ,83 vrijwilligersuren t.o.v ,57 professionele uren (boordtabellen 2007) In Vlaanderen wordt per inwoners gemiddeld 1,68 VTE CAW-personeel gesubsidieerd ( ) Het aantal VTE per inwoners varieert sterk naargelang de (huidige) werkgebieden van de CAW s: van 2,66 VTE tot 0,53 VTE (gegevens ) De hulpverlening omvat momenteel 45 typemodules van hulpverlening cliënten op onthaal; cliënten in begeleiding (Tellus 2007) Bron: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk vzw VTE = het voltijds equivalent van één personeelslid 5

8 2. Opdracht en positionering In opvolging van de audit van het algemeen welzijnswerk door het Rekenhof waar opgemerkt werd dat de decretaal voorziene programmatie ontbreekt en van een enveloppefinanciering die gebaseerd is op objectieve parameters in plaats van op historische realiteiten geen sprake is, werd eind 2006 een gemengde commissie opgericht die haar werkzaamheden in 2007 beëindigde. De commissie was samengesteld uit vertegenwoordigers van de sector, het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, de Federatie Autonome Centra Algemeen Welzijnswerk, het Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin en het kabinet van de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. De opdracht van de commissie was om door middel van een goede omschrijving van de kerntaken en het basisaanbod van de CAW s een basis te leggen voor een programmatie. De commissie gaf een eindadvies over de opdrachten van het autonoom welzijnswerk, de positionering van het autonoom algemeen welzijnswerk, een visie omtrent de sturing door de overheid en een aanzet voor de programmatie. Dit eindadvies biedt een uitzicht voor een sterkere uitbouw van het algemeen welzijnswerk in Vlaanderen en Brussel. De opdrachten voor de sector worden in het advies nauwkeuriger omschreven door naast de drie kerntaken beleidssignalering en preventie, onthaal en begeleiding expliciet ook de drie grote probleemgebieden of vormen van kwetsbaarheid duidelijk te benoemen en af te bakenen. De drie probleemgebieden of vormen van kwetsbaarheid waar de CAW s als eerstelijnsvoorzieningen een antwoord op formuleren zijn: n De problematiek van armoede en sociale uitsluiting, meervoudige kwetsbaarheid (waaronder de thuisloosheid) n De welzijnsvragen van gezinnen en gezinsleden tengevolge van gebeurtenissen in de persoonlijke levenssfeer (relatieproblemen, scheiding, éénoudergezinnen, opvoedingsproblemen, psychische problemen, familiaal geweld, zingevingsvragen, verlieservaringen, n Welzijnsvragen in een context van criminaliteit, dader- en slachtofferschap. Bovenstaande probleemgebieden tonen duidelijk aan welke de maatschappelijke noden en behoeften zijn waarop het algemeen welzijnswerk een antwoord formuleert. Een programmatie is dus gebaseerd op zowel de drie probleemgebieden (behoeftenzijde) als op de drie kernopdrachten (aanbodzijde). De CAW s verwachten dat de programmatie in elke regio de vereiste middelen voorziet, niet alleen voor de hulpverleningscapaciteit, maar ook voor de omkadering op het vlak van management, logistieke en administratieve ondersteuning en voor algemene preventie en signalering. Het concrete hulpaanbod wordt duidelijker in beeld gebracht via de modulering en geeft een grotere transparantie en profilering van het hulpaanbod. De laagdrempelige eerstelijnsfunctie van het algemeen welzijnswerk wordt in het advies benadrukt door de stelling dat de CAW s binnen het onthaal instaan voor vormen van directe hulp die openstaan voor de gehele bevolking en voor om het even welke welzijnsvraag. De onthaalwerking zorgt, via aangepaste methodieken, dat ook de meest kwetsbare groepen worden bereikt. Het aansluitend aanbod van psychosociale begeleiding wordt prioritair aangeboden aan de meest kwetsbare groepen, de personen met een verhoogd risico op verminderde welzijnskansen. De sector stelt dat de risico s op verminderde welzijnskansen in de brede lagen van de bevolking aanwezig zijn. Daarbij wordt gedacht aan het grote aantal éénoudergezinnen met beperkte draagkracht om de problemen het hoofd te bieden. Het algemeen welzijnswerk kan maar een maatschappelijk voldoende preventieve slagkracht ontwikkelen wanneer het ook voor de middengroepen in de samenleving toegankelijk is en op die manier ook een bufferfunctie kan vervullen ten aanzien van de meer ingrijpende (en duurdere) zorg. De adviezen benadrukken ook de vangnetfunctie van het algemeen welzijnwerk. Een belangrijk aandeel van het algemeen welzijnswerk bestaat 6

9 Opdracht & positionering 02 uit de directe opvang en de begeleiding van thuislozen en personen met een sociale beperking. Met dit aanbod streven we naar een optimale maatschappelijke integratie van deze personen, maar velen onder hen hebben een langdurige tot levenslange ondersteuning nodig. De vangnetfunctie van het algemeen welzijnswerk mag echter niet gezien worden als een noodzakelijk kwaad, maar betekent een essentiële bijdrage in de vermaatschappelijking van de zorg (cfr. de de-institutionalisering van de psychiatrie, de afschaffing van de landloperskolonies, ). De sector ziet de adviezen van de gemengde commissie als een basis voor een meer doelgericht en offensief beleid met betrekking tot het algemeen welzijnswerk. Het uitgangspunt moet zijn dat aan alle burgers in elke regio een gelijkwaardig eerstelijns-hulpaanbod aangeboden wordt en dit op basis van objectieve indicatoren die de socio-economische en maatschappelijke situatie van de bevolking in beeld brengen. De implementatie van een programmatie impliceert automatisch een groeiperspectief: de Vlaamse overheid zal op basis van een programmatie duidelijk moeten aangeven hoeveel algemeen welzijnswerk zij bereid is in elke regio te voorzien, dit is een politieke beslissing. 7

10 3. De middelen van het CAW 3.1 Het algemeen welzijnswerk In uitvoering van het decreet algemeen welzijnswerk van 1997 worden de Centra Algemeen Welzijnswerk gefinancierd via een globale enveloppe voor het algemeen welzijnswerk. Het algemeen welzijnswerk bestaat uit de autonome CAW s (CAW), de ingebouwde CAW s van de ziekenfondsen (icaw) en de Centra Tele-Onthaal. De subsidie-enveloppe van het totale algemeen welzijnswerk (CAW, icaw en Tele-Onthaal) is geëvolueerd van euro in 1999 naar ,77 euro in 2006 en euro in 2007 (zonder strategisch plan). De komende decreetswijziging zal hierin verandering brengen. De ingebouwde CAW s worden overgeheveld naar het decreet thuiszorg. 3.2 De autonome Centra Algemeen Welzijnswerk De actuele enveloppe van de autonome CAW s is samengesteld uit een historisch gedeelte 1 en een gedeelte uitbreidingen 2. De anciënniteitsevolutie wordt sedert 1998 enkel op basis van het sectorgemiddelde in de enveloppe doorgerekend. Na de normaliseringen in de periode evolueerde de enveloppe van het autonoom algemeen welzijnswerk van euro in 1999 naar ,30 euro in 2006 (zonder strategisch plan) en tot ,20 euro in 2007 waarbij vanaf 1 juni 2007 de inzet van middelen voor het strategisch plan mee in de subsidie-enveloppe genomen worden. Tabel 2 geeft een overzicht van de jaarlijkse begrotingstoename voor het autonoom algemeen welzijnswerk. Sinds 1997 is de enveloppe verhoogd ingevolge allerhande regulariseringen, toepassing van sociale akkoorden en regularisering van bijzondere tewerkstellingsstatuten (IBF en DAC) maar ook ter financiering van nieuwe initiatieven voor bijzondere noden en doelgroepen. Een aanzienlijk deel van de toename van de middelen van de voorbije jaren is gekoppeld aan bijkomende opdrachten inzake het forensisch welzijnswerk maar ook aan specifieke zorgfuncties ten aanzien van thuislozen. De begrotingstoename 2007 voor de sector is grotendeels toe te schrijven aan de integratie van het strategisch plan binnen de reguliere subsidie-enveloppe en dit vanaf 1 juni In de praktijk betekent dit geen Tabel 2 - Evolutie van de enveloppe voor het autonoom algemeen welzijnswerk, Jaar Maatregel Aard Bedrag 1995 Wegwerken tekorten , Opvulling blinde vlekken , Wegwerken tekorten , Justitieel welzijnswerk en slachtofferhulp , JWW en slachtofferhulp, thuislozenzorg , Achtergestelde regio s , Brussel: overname VGC-middelen , Regularisering projectsubsidies , Hulpverlening seksuele delinquenten , Administratieve krachten (VESOC) , Aanpassing subsidie werkdrukverlichters , Regularisering projectsubsidies , Gelijkschakeling barema s , Crisishulpverlening aan minderjarigen ,57 8

11 Middelen Opvang vrouwen en kinderen , Laagdrempelige jeugdhulpverlening , Justitieel welzijnswerk , Slachtofferhulp , Onderbezette regio s , Managementsondersteuning , Uitvoering VIA - arbeidsduurvermindering (ADV) residentiële ,29 settings en managementsondersteuning 2001 Regularisatie IBF-personeel , Regularisatie DAC-personeel , Zorgwonen thuislozen , Uitvoering VIA, arbeidsduurvermindering, conventioneel ,34 verlof, managementsondersteuning en vorming 2002 Regularisatie DAC-personeel , Begeleid wonen thuislozen , Begeleid wonen thuislozen (VIA-middelen) , Ervaringsdeskundigen , Regularisatie project DAC , VIA - ADV residentiële settings en ,35 managementsondersteuning 2004 Inbedding specifieke werking in CAW , VIA- ADV residentiële settings en ,70 managementsondersteuning 2004 DAC , Slachtofferhulp , Neutrale bezoekruimten , VIA maatregel conventioneel verlof , VIA EJP - management - werkdrukvermindering , DAC , IFG , Neutrale bezoekruimten , Strategisch plan gedetineerden Hasselt , Onderbezette regio s , VIA - EJP - management - werkdrukvermindering , Vermindering crz , Uitbreiding ouderenmisbehandeling , Uitbreiding i.k.v. strategisch plan hulp- en dienstverlening ,60 aan gedetineerden 2007 Uitbreiding netwerken crisisjeugdhulpverlening , Uitbreiding begeleid wonen ,21 Bron: Vlaamse Overheid, Departement WVG, Afdeling welzijn en samenleving, Team algemeen en forensisch welzijnswerk (2006) en CAW-Witboek 2004 (Serrien, 2004). Bewerking: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. Legende aard van de verhogingen: 1 Wegwerken van tekorten en anomalieën 2 Overheveling andere kredieten 3 Toepassing sociale akkoorden 4 Regularisaties tewerkstellingsstatuten 5 Nieuwe initiatieven - 6 Achtergestelde en Blinde vlekken 7 Ondersteuning Management en administratie 8 overheveling naar andere sector 9 overheveling strategisch planmiddelen naar reguliere enveloppe 9

12 Middelen 03 extra bijkomende tewerkstelling maar wel een financieel stabielere situatie om een gezond personeelsbeleid te voeren. De begrotingspost met de middelen van het strategisch plan kwam niet in aanmerking voor een anciënniteittoelage. Door de opname van deze middelen in de reguliere subsidie-enveloppe betekent dit dat ook voor de medewerkers binnen het strategisch plan een iets comfortabeler personeelsbeleid kan gevoerd worden. De CAW s hadden ook de verplichting om de sociale akkoorden qua loon- en arbeidsvoorwaarden ten aanzien van hun medewerkers - die instonden voor de uitvoering van het strategisch plan - toe te passen maar kregen hiervoor niet de nodige middelen wat jaar na jaar een extra meerkost betekende die niet langer houdbaar was. De uitbreidingen begeleid wonen zijn volledig toe te schrijven aan de twee Limburgse CAW s. De uitbreidingen netwerken crisisjeugdhulpverlening kaderen binnen de integrale jeugdhulp en de rol die de CAW s daarin opnemen. Zoals in punt 2 aangehaald is 2007 een jaar geweest van bezinning en werden vanuit de overheid (nog) geen concrete initiatieven genomen om de knelpunten qua ongelijke financiering en ongelijke spreiding recht te trekken. In 2007 heeft de overheid wel een éénmalige input gerealiseerd van 1 miljoen euro als financiële tegemoetkoming voor de ICT-investeringen die de CAW s uitvoeren in het werkjaar 2007 en De bedoeling van deze investering is om de kwaliteit van de registratiegegevens te verbeteren en het verhogen van de kwaliteit van de hulp- en dienstverlening, o.m. inzake onthaal. Verder heeft de Vlaamse overheid in opvolging van de Staten-Generaal voor een betere opvang en begeleiding van verkeersslachtoffers een budget voorzien van ,84 euro op jaarbasis voor de diensten slachtofferhulp en meer bepaald voor de uitbouw van hulp- en dienstverlening aan verkeersslachtoffers. Daarnaast werden nog eens ,80 euro voorzien voor de integratie van de provinciale coördinatie van de opvang van kinderen slachtoffer van een schokkende gebeurtenis binnen de diensten slachtofferhulp van de CAW s. Dit laatste is een bestaand project dat geïntegreerd was binnen het Steunpunt, van extra of nieuwe middelen kunnen we hier dus niet spreken. Tenslotte voorziet de Vlaamse overheid vanaf 2007 voor het eerst een extra stimulans voor de uitbouw van de vrijwilligerswerking in het kader van slachtofferhulp. Een budget van euro op jaarbasis moet dienen om de kosten voor rekrutering, vorming, verplaatsing, verzekering, waardering, te betalen die de vrijwilligerswerking met zich meebrengt. Concreet betekent dit dat per gepresteerd vrijwilligersuur een richtbedrag van 2,5 euro wordt voorzien. 3.3 Regionale verdeling middelen De ongelijke spreiding van het aanbod blijkt uit het overzicht van het aantal gesubsidieerde personeelsleden in verhouding tot de bevolking van iedere CAW-regio (tabel 3). Het aantal VTE varieert van 0,53 per inwoners (Halle-Overijse) tot 2,66 per inwoners (Kortrijk-Menen). Gemiddeld investeert de Vlaamse Overheid 9,26 euro per inwoner zowel in Vlaanderen als in het Brussels hoofdstedelijk gewest. De hoeveelheid euro s die per inwoner wordt geïnvesteerd varieert van 2,70 euro (regio Halle-Overijse) tot 14,51 euro (regio Brugge). Het aantal euro s per inwoner stijgt lichtjes ten aanzien van vorig jaar maar de standaardafwijking tussen de regio die de minste subsidies ontvangt per inwoner en deze die de hoogste subsidie per inwoner ontvangt, blijft nagenoeg stabiel. Dit wijst er op dat de ongelijke spreiding behouden blijft. 10

13 Middelen 03 Tabel 3 - Investering van de Vlaamse overheid per inwoner en per regio en VTE per inwoners en per regio op Regio Brussel Bevolking op 01/01/2007 (NIS) (= 1/3de van ) per inwoner Totaal erkende vte op 31/12/2007 zonder strat. Plan VTE/ inwoners 13,29 74,75 2,42 Lennik-Dilbeek-Ninove ,63 31,00 1,14 Halle-Overijse ,70 8,00 0,53 Vilvoorde ,95 12,00 0,56 Leuven ,71 72,25 2,54 Aarschot-Diest-Tienen ,16 22,25 1,12 Antwerpen ,77 186,30 2,00 Turnhout-Mol-Geel-Herentals ,05 71,25 1,72 Mechelen ,50 47,50 1,33 Limburg ,79 120,41 1,47 Kortrijk-Menen ,97 74,00 2,66 Brugge ,51 80,75 2,62 Oostende ,51 27,75 2,06 Roeselare-Tielt-Izegem ,08 21,75 0,94 Ieper-Veurne-Diksmuide ,29 22,75 1,18 Gent-Eeklo ,52 113,75 1,92 Aalst ,68 24,50 1,49 Waasland ,22 34,25 1,48 Dendermonde ,35 30,00 1,58 Geraardsbergen-Ronse-Oudenaarde ,61 29,75 2,00 Totaal Vlaanderen + Brussel , ,96 1,72 Totaal Vlaams Gewest , ,21 1,68 Bron: Boordtabellen 2007 autonome Centra Algemeen Welzijnswerk. Verwerking Anita Cautaers, FACAW,

14 4. Het personeel van het CAW 4.1 Aantal VTE s per CAW Tabel 4 geeft een overzicht van het aantal personeelsleden (VTE) in Het totaal aantal VTE volgens het erkenningsbesluit bedraagt eind ,96 VTE (kolom 2). Dat is net 10 VTE meer dan vorig jaar. Kolommen 3 en 4 zijn gebaseerd op de boordtabellen 2007 en bevatten het reëel aantal VTE dat met de enveloppe AWW betaald werd (1.192,54 VTE) en het totale aantal VTE dat binnen het CAW in 2007 tewerkgesteld werd (1.577,37 VTE) betaald met zowel de subsidie-enveloppe als met andere middelen. Van de 1.577,37 VTE die er binnen de CAW s tewerkgesteld worden, worden er dus 384,83 VTE (24 %) betaald met niet-reguliere subsidiemiddelen. Tabel 4 Aantal VTE per CAW volgens erkenningsbesluit , VTE betaald met AWW-middelen en met andere middelen CAW VTE erkenningbesluit inclusief strategisch plan VTE betaald met AWW-middelen 2007 totaal VTE tewerkgesteld in CAW en betaald met alle middelen 2007 VTE erkenningsbesluit zonder Strategisch plan Gedetineerden 2007 Archipel 49,75 48,78 71,68 49,75 Mozaïek 25,00 25,37 43,66 25,00 Delta 31,00 30,38 35,70 31,00 Zenne en Zoniën 8,00 8,01 10,20 8,00 Regio Vilvoorde 12,00 12,29 14,73 12,00 Leuven 72,25 73,38 84,79 72,25 Hageland 22,25 24,58 31,95 22,25 Metropool 88,25 95,83 185,13 81,25 De Mare 40,00 40,52 46,95 40,00 De Terp 65,05 70,67 86,34 65,05 De Kempen 86,25 89,29 103,59 71,25 Het Welzijnshuis 47,50 48,57 56,37 47,50 Sonar 65,13 64,37 82,47 63,13 t Verschil 57,28 65,45 92,84 57,28 Stimulans 49,00 51,82 68,02 49,00 Piramide 25,00 26,20 28,99 25,00 De Viersprong 44,00 50,08 62,12 44,00 De Poort 45,75 47,17 53,72 36,75 Middenkust 27,75 30,38 45,31 27,75 M-W-Vlaanderen 21,75 22,68 27,25 21,75 De Papaver 22,75 22,93 24,76 22,75 Visserij 40,50 41,91 54,31 40,50 Artevelde 73,25 73,96 103,07 73,25 Regio Aalst 24,50 25,90 34,61 24,50 Waasland 34,25 37,32 44,09 34,25 Regio Dendermonde 30,00 35,00 44,32 30,00 Z-O-Vlaanderen 29,75 29,70 40,40 29,75 Totaal 27 CAW s 1.137, , , ,96 12

15 Personeel 04 In vergelijking met vorig jaar worden er meer VTE s tewerkgesteld maar stellen we vast dat er minder VTE s betaald worden met andere middelen dan de subsidie-enveloppe Dit is één procent minder dan in het jaar Dit verschil heeft zeker niet te maken met het feit dat er minder personeel tewerkgesteld werd, integendeel. Een voorzichtige hypothese kan hier geformuleerd worden door te stellen dat er door een globale verjonging van het personeelsbestand ruimte binnen de enveloppen is vrijgekomen waardoor er meer mensen konden betaald worden met de subsidie-enveloppen en er bijgevolg elders minder bijkomende middelen moesten gezocht worden. Anderzijds is het ook mogelijk dat er in 2007 minder andere (tijdelijke, projectmatige) subsidies verkregen werden. Tabel 5 Aantal VTE per CAW in 2006 ten opzichte van 2007 Aantal VTE Verschil Erkende 1.127, , ,01 Betaald met AWW-middelen 1.155, , ,23 Totaal tewerkgesteld binnen CAW 1.547, , ,00 Totaal erkende zonder strategisch plan 1.093, , ,51 Betaald met andere middelen dan AWW-subsidies 392,06 384,83-7,23 Bron: Boordtabellen autonome Centra Algemeen Welzijnswerk, Verwerking Anita Cautaers, FCAW,

16 Personeel De vrijwilligers van het CAW Het vrijwilligerswerk in de CAW s staat voor 7,83 % van het totaal aantal prestatie-uren ( ,83 vrijwilligersuren t.o.v ,57 professionele uren, boordtabellen 2007). We stellen vast dat er een daling is van het aantal vrijwilligersuren met 4.356,94. Het overgrote deel van het vrijwilligerswerk gebeurt in het kader van de hulpverlening aan cliënten (86,55 %), vooral in de ambulante werkingen en het forensisch welzijnswerk met name binnen slachtofferhulp. Vrijwilligerswerk binnen de eigen CAW- administratie staat voor 6,55 % en 6,90% van het vrijwilligerswerk gebeurt in het onderhoud en de logistieke ondersteuning. Uitgedrukt in VTE à rato van 1.732,8 jaarlijkse prestatie-uren gaat het om 110,50 eenheden. Het aantal personen dat vrijwilligerswerk doet in de CAW wordt geraamd op personen. Figuur 1 /Tabel 6 hieronder geeft een overzicht van het aantal vrijwilligers per CAW. Hierbij dient opgemerkt te worden dat 8 CAW s geen gegevens hebben vermeld in verband met de inzet van vrijwilligers. Dit betekent geenszins dat er geen vrijwilligers werden tewerkgesteld. Tabel 6 Aantal VTE per CAW in 2006 ten opzichte van Verschil Aantal vrijwilligersuren , , ,94 Aantal professionele uren , , ,13 % VW-uren t.o.v. prof. uren 8,10 7, Artevelde 't Verschil 't Dak - Teledienst De Viersprong Archipel De Kempen De Mare Leuven Sonar Piramide De Poort Stimulans Visserij Metropool Waasland Het Welzijnshuis Hageland De Papaver Delta Bron: Prestaties volgens opgaven in boordtabel Bewerking: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 14

17 Deel 2 De cliënten van het CAW 15

18 1. Cliënteel in 2007 Wie was de cliënt van het CAW in 2007? We bekijken het totaal aantal cliënten, de verdeling over werksoortelijke clusters, het socio-economisch profiel van de cliënt, de problematieken en de geboden hulpverlening. Voor meer gedetailleerde analyses verwijzen we naar de website en naar het intranet voor de registratieverantwoordelijken waar alle werksoortelijke rapporten beschikbaar zijn 3. Hulpverlening op onthaal en in begeleiding Voor de interpretatie van het aantal cliënten is het onderscheid tussen de kerntaken onthaal en begeleiding belangrijk. Het onthaal omvat het eerste en de eventueel daarop volgende directe contacten tussen cliënt en hulpverlener en ook alle vormen van eerste, onmiddellijke en meestal kortdurende hulpverlening 4. Deze eerste kerntaak omvat informatieve vragen, adviezen, directe opvang, vraagverduidelijking en onmiddellijke hulp. Als een verdere begeleiding wordt overwogen behoort een instapgesprek eveneens tot de onthaalactiviteiten. Bij het instapgesprek wordt een verdere begeleiding overwogen. Het kan leiden tot een hulpverleningsvoorstel. Indien dit aanvaard wordt door de cliënt start een begeleiding. We spreken van een begeleiding van zodra cliënt en hulpverlener akkoord zijn over een hulpverleningsvoorstel. Het hulpverleningsvoorstel voorziet een systematisch en gefaseerd proces met een wederzijds engagement en met onderling afgesproken doelstellingen. Het scharniermoment tussen het onthaal en de begeleiding is het instapgesprek. Het onderscheid tussen onthaal en begeleiding ligt in de overstap naar een meer systematische en doelgerichte hulpverlening op basis van een wederzijds engagement. Dit staat los van de duur van de hulpverlening en van het aantal gesprekken met de cliënt. Voor de ene cliënt kan het onthaal kort zijn en wordt al vlug een begeleiding opgestart. Voor anderen is een fase van vraagverheldering nodig alvorens een verdere begeleiding te overwegen. Lang niet alle onthaalde cliënten hebben begeleiding nodig. De geboden hulp in de onthaalfase volstaat voor vele cliënten. Uiteraard kan voor hulp ook verwezen worden naar andere diensten en voorzieningen. Een onthaalregistratie hoeft bijgevolg niet gevolgd te worden door een begeleidingsregistratie indien een voldoende antwoord of eerste hulpverlening geboden werd in de onthaalfase. Een begeleidingsregistratie moet echter wel altijd voorafgegaan worden door een onthaalregistratie. De registratie in begeleiding wordt opgestart na een intakeprocedure en instapgesprek waarbij besloten wordt tot een specifieke (psychosociale) begeleiding. Totaal aantal cliënten in 2007 In de onthaalwerkingen van de CAW s zijn in cliënten geregistreerd. Onder hen nieuwe cliënten en overgedragen cliënten waarvan het onthaal reeds startte in 2006 of eerder. Het aantal begeleidingen in 2007 bedraagt Voor cliënten of 39% werd de begeleiding reeds in 2006 of eerder opgestart. Voor tweederde of cliënten startte de begeleiding in de loop van Het hoger aandeel van de overgedragen begeleidingen wordt verklaard door een langere gemiddelde duur van de hulpverlening dan in het onthaal. 16

19 Cliënteel 01 Tabel 7 Nieuwe en overgedragen cliënten in onthaal en in begeleiding, autonome CAW, 2007 Cliënten Overgedragen uit 2006 Nieuwe cliënten 2007 Totaal Hulpverleningsfase Aantal % Aantal % Aantal % Onthaal % % % Begeleiding % % % Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Dubbeltellingen? De eenheid van registratie is de cliënt. Zodra meerdere leden van een cliëntsysteem, bijvoorbeeld de partner en de kinderen van de oorspronkelijke cliënt, betrokken worden in de hulpverlening, gebeurt voor ieder van hen een afzonderlijke registratie. Het aantal cliënten kan niet zomaar gelijkgesteld worden met het aantal fysieke personen. Ten eerste, een persoon kan in de loop van het jaar geholpen worden door meerdere CAW s. Voor residentiële hulpverlening is het mogelijk dat iemand in de loop van het registratiejaar opgenomen wordt in meerdere opvangcentra verspreid over Vlaanderen. De identificatie van personen die zich achtereenvolgens aanbieden in meerdere opvangcentra kan enkel gebeuren door een volgsysteem waarbij een registratie zou gebeuren van het rijksregisternummer. Omwille van praktische maar vooral deontologische redenen ligt dit echter helemaal niet voor de hand. De Werkgroep Registratie heeft ook beslist om dit spoor niet te volgen. Een tweede reden voor dubbeltellingen kan zijn als een persoon na de onthaalfase een begeleiding krijgt in meerdere afdelingen van het CAW naargelang de aard van de hulpverlening. Momenteel zal deze persoon in elk van deze afdelingen geregistreerd worden als cliënt. Zo kan bijvoorbeeld een relatiebegeleiding in de ene deelwerking gepaard gaan met een schuldbemiddeling door een andere deelwerking. In de nieuwe versie van Tellus zal dit soort dubbeltellingen wel vermeden worden door de geboden hulpverlening voor iedere cliënt te koppelen aan typemodules van hulp. Zo zal de hulpverlening voor iedere cliënt in beeld komen zonder dat er telkens een afzonderlijke begeleidingsfiche wordt aangemaakt. Evolutie Tellus leverde in 2007 gegevens die vergelijkbaar zijn met de drie voorgaande jaren 5. De periode van vier jaar is nog te kort om echt evoluties te zien maar trends kunnen waargenomen worden. Over de vier beschouwde jaren heen lijkt het aantal onthaalde cliënten te schommelen rond Na een daling van het aantal onthaalde cliënten in 2005 ( ) volgt in 2006 immers weer een kleine stijging tot onthaalcliënten die zich doorzet in 2007 tot cliënten. Als we echter kijken naar het aantal nieuwe cliënten op onthaal dan blijft (met uitzondering van 2004) het aantal onthaalcliënt eerder stabiel: in 2004, in 2005, in 2006 en in De verschillen in het totaal aantal onthaalcliënten zitten dus eerder in het aantal cliënten dat overgedragen wordt naar een nieuw kalenderjaar. 17

20 Cliënteel 01 Tabel 8 Cliënten geholpen op onthaal en in begeleiding, autonome CAW, Jaar Onthaal en directe hulp Begeleiding Bron: TELLUS 2006 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Figuur Onthaal Begeleiding Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Het aantal cliënten in begeleiding vertoont eerder een dalende trend over de drie werkingsjaren. Het aantal begeleidingen daalt in 2007 voor het derde jaar op rij. In vergelijking met 2004 werden in 2007 zo n begeleidingen minder geregistreerd: begeleidingen in 2004; begeleidingen in 2005; begeleidingen in 2006; in Hoe valt deze daling te verklaren? Gaat het om een reële daling van het aantal begeleidingen of is er eerder een verklaring te geven vanuit de manier van registreren zelf? Vanuit de opvolging in de Werkgroep registratie, de opleidingen, het collecteren van de gegevens ter plaatse in de CAW s en de analyses die we doen op de cijfers hebben we eerder reden om de hypothese aan te houden dat vooral een grotere vertrouwdheid met het registratiemodel aan de basis ligt van de daling. We achten het waarschijnlijk dat de dalende trend van het aantal begeleidingen in de periode eerder het gevolg is van de registratiewijze dan van een wijziging in het bereikte cliënteel. Meer bepaald merken we dat de definitie van begeleiding beter bekend is geworden op de werkvloer. Het onderscheid tussen hulpverlening op onthaal (inbegrepen kortdurende hulp zonder instapgesprek) en hulpverlening in psychosociale begeleiding (al dan niet gekoppeld aan een residentieel verblijf) volgt nu eenmaal een (inhoudelijke) logica die niet als vanzelfsprekend 18

21 Cliënteel 01 in een registratie valt om te zetten. Het kan tegenstrijdig lijken maar we hebben stevig de indruk dat juist de Tellusregistratie heel wat duidelijkheid gebracht heeft in het hanteren van de begrippen onthaal en begeleiding in de hulpverleningspraktijk. Het gevolg is dat een aantal cliënten die vroeger als begeleidingen geregistreerd werden geleidelijk aan meer als onthaalcliënt geregistreerd worden wat ook in overeenstemming is met de definities van onthaal en begeleiding. Bij de start van Tellus bestond immers de neiging om te vlug over te gaan tot een begeleidingsregistratie. Dit is meteen een (gedeeltelijke) verklaring voor de stijging van het aantal onthaalde cliënten. Aantal cliënten in de werksoortelijke cluster Tabel 9 geeft een verdeling van het cliënteel over clusters van werksoorten. Het is geen vanzelfsprekende zaak om het aanbod van de CAW s onder te brengen in clusters. Het gaat immers om een groepering van 35 werksoorten. Vele van die werksoorten vallen onder de noemer Ambulante hulp. In zijn huidige vorm is de ambulante hulpverlening een container die heel diverse werksoorten groepeert. De overige clusters zijn eerder specialistisch : Thuislozenzorg en jongerenadvies laten zich vanuit historische realiteiten makkelijker identificeren maar ook hier is een grote verscheidenheid in de geboden hulp. Deze zal beter in beeld gebracht worden eenmaal de hulpverlening geregistreerd wordt op basis van typemodules van geboden hulp (vanaf het registratiejaar 2008). Verder zijn er de Diensten voor justitieel welzijnswerk, de Diensten slachtofferhulp en de Hulpverlening aan seksueel delinquenten. Het prentje van de bijzondere opdrachten van het algemeen welzijnswerk is iets ingewikkelder dan we hier weergeven maar voor details verwijzen we naar specifieke rapporten die in de loop van dit jaar werden opgemaakt en besproken werden op diverse overlegfora met de sector. Tabel 9 Cliënten in het algemeen welzijnswerk op onthaal en in begeleiding naar clusters van werksoorten, 2007 Cluster Onthaal Begeleiding Ambulant % % Thuislozenzorg % % JAC % 619 2% Justitieel welzijnswerk % % Slachtofferhulp % % Hulpverlening Seksueel Delinquenten 439 0% 451 1% Totaal % % Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

22 Cliënteel 01 Evolutie in de werksoortelijke clusters Als we kijken naar de evolutie van de werksoortelijke cijfers voor het onthaal vallen twee zaken op (tabel 10). Ten eerste, een aanzienlijke daling van het aantal cliënten op onthaal in de thuislozenzorg van in 2004 naar in Ten tweede, een stijging van het aantal onthaalcliënten op de diensten slachtofferhulp van in 2004 tot in De evolutie van het aantal onthaalde thuislozen is deels te verklaren vanuit reorganisaties binnen de CAW s naar centrale onthaalpunten. Een aantal cliënten die zich vroeger rechtstreeks aanmeldden en onthaald werden in de residentiële setting zelf worden nu onthaald in het centraal onthaalpunt (bijvoorbeeld in Antwerpen, Oostende, Aalst). Het centraal onthaalpunt wordt verwerkt in de cluster ambulant onthaal. De onthalen in de residentiële centra nemen dan uiteraard af. Een tweede verklaring specifiek voor de thuislozenzorg is de toename van het aantal inloopcentra, die als een onthaalpunt fungeren voor thuislozen. Ook de inloopcentra worden geclusterd als ambulante werking. Tabel 10 Evolutie aantal cliënten in het algemeen welzijnswerk op onthaal naar clusters van werksoorten, Cluster Onthaal N % N % N % N % Ambulant* % % % % Thuislozenzorg % % % % JAC % % % % Justitieel welzijnswerk % % % % Slachtofferhulp % % % % Totaal % % % % Bron: TELLUS 2006 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Het aantal onthaalcliënten per cluster stijgt voor ambulant (tabel 10). Dit is deels te verklaren door de daling die zich voordoet bij de JAC s. De reden is dat steeds meer JAC-werkingen geïntegreerd worden in het algemeen onthaal en niet meer afzonderlijk in beeld komen. De stijging van het aantal cliënten op onthaal in slachtofferhulp kan te wijten zijn aan een betere interpretatie van de definitie van begeleiding, waardoor een aantal begeleidingen nu als onthaal geregistreerd zijn. Bij de evolutie van de cliënten in begeleiding blijft de relatieve verdeling van de clusters ongeveer gelijk (tabel 11). Er is een lichte stijging voor de ambulante hulp en een wat sterkere daling van het relatief aandeel van justitieel welzijnswerk van 10% naar 6%. In absolute aantallen zijn er globaal 4676 begeleidingen minder in 2007 in vergelijking met Het aantal begeleidingen daalt in justitieel welzijnswerk (min 1.903) en in de cluster slachtofferhulp (min 1.885). Een correctere interpretatie van de definitie van begeleiding speelt hier ook mee. Voor thuislozenzorg is dit niet het geval: de start van een begeleiding is het moment van opname en is eenvoudiger te registreren. 20

23 Cliënteel 01 Tabel 11 Evolutie aantal cliënten in het algemeen welzijnswerk in begeleiding naar clusters van werksoorten, Cluster Begeleiding N % N % N % N % Ambulant* % % % % Thuislozenzorg % % % % JAC 823 2% 862 2% 728 2% 619 2% Justitieel welzijnswerk % % % % Slachtofferhulp % % % % Totaal % % % % Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Typemodulering als nieuw indelingscriterium Het proces, dat inmiddels al meer dan 15 jaar aan de gang is, om allerhande vormen van hulpverlening die vroeger in gescheiden circuits georganiseerd werden, te integreren in de CAW s maakt het ook vandaag nog allerminst evident om een doorzichtig, gedifferentieerd beeld op te hangen van doelgroepen, problemen en geboden hulp. Het integratieproces mag dan ver gevorderd zijn in reglementering, profilering en methodieken maar het blijft moeilijk om de realiteit van het algemeen welzijnswerk registratiegewijs goed in beeld te brengen. Bij de verwerking van de cliëntgegevens speelt nog altijd de gegevenheid dat de historisch bepaalde werksoorten niet meer overeenstemmen met de huidige hulpverleningsrealiteit in een CAW. We verwijzen hiervoor naar de profilering van het algemeen welzijnswerk 6. Om dit te verhelpen zal de registratie van de begeleidingen vanaf 2008 gebeuren op basis van een sectorale lijst van typemodules i.p.v. de werksoorten. Die lijst is opgesteld door het Steunpunt algemeen welzijnswerk en het Team algemeen en forensisch welzijnswerk van de Vlaamse overheid. In 2009 zullen we beschikken over de registratiecijfers gebaseerd op type-modules, en zou kunnen blijken dat door de overstap van werksoorten naar typemodules andere aantallen en verhoudingen tussen onthalen en begeleidingen zullen blijken uit de cliëntregistratie dan nu het geval is. 21

24 2. Het profiel van de cliënten 2.1. Geslacht Voor het geheel van het CAW-cliënteel geldt een lichte oververtegenwoordiging van vrouwen (52%) ten opzichte van mannen (48 %). Binnen ieder werksoortelijk cluster verschillen de kenmerken van het cliënteel. Er is een duidelijk overwicht van mannen in de residentiële sector en in het justitieel welzijnswerk terwijl vrouwen binnen de ambulante diensten en vooral in de diensten slachtofferhulp het overwicht halen. Eerder onderzoek wees uit dat het aandeel van de vrouwen in de residentiële opvang in de laatste decennia sterk gestegen is 7. Voor de diensten justitieel welzijnswerk ligt dit anders gezien het aandeel vrouwen in de gevangenispopulatie met 6% zeer beperkt en stabiel is. Het aandeel vrouwen wordt in JWW wel opgetrokken door de begeleiding van naastbestaanden (indien de naastbestaanden niet meegerekend worden komen we aan een percentage van 89 % mannen in JWW). Tabel 12 Cliënten op onthaal naar geslacht en werksoorten, 2007 Jongeren Justitieel Advies Welzijns Centrum werk Geslacht Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Slachtofferhulp Hulpverlening Tot. seksueel del. Man 46% 65% 39% 71% 28% 62% 48% Vrouw 54% 35% 61% 29% 72% 38% 52% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

25 Profiel 02 Figuur 2 - Cliënteel op onthaal naar geslacht, % 90% 80% 70% 60% % 40% 30% 20% 10% Vrouw Man 0% AMB TLZ JAC JWW SH HSD Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Leeftijd De leeftijdsverdeling wordt weergegeven voor het onthaal en voor cliënten in begeleiding (tabellen 13 en 14). De figuren 3 en 4 geven eveneens de leeftijdsverdeling binnen de clusters van werksoorten. Het algemeen welzijnswerk bereikt vooral personen op actieve leeftijd. Bovendien is het cliënteel eerder jong: het aandeel van kinderen en minderjarigen is ongeveer even groot in onthaal (12%) als in begeleiding (13%). Het aandeel jongvolwassenen (18-25 jaar) bedraagt 21% op het onthaal en 15% in begeleiding. Het groter aandeel jongvolwassenen op onthaal is voornamelijk te wijten aan de onthaalactiviteiten van de JAC s. Minderjarige cliënten zijn voor een deel zelfstandige cliënten. In de opvangcentra voor thuislozen en vooral de vluchthuizen en vrouwenopvangcentra gaat het om kinderen die samen met (meestal) hun moeder worden opgevangen en begeleid. Het aantal kinderen is het grootst in slachtofferhulp. In deze werkvorm vormen kinderen en minderjarigen ook een specifieke doelgroep. Bezoekruimten en jongerenadviescentra richten zich eveneens op jonge kinderen en adolescenten. Zestigplussers worden slechts in zeer beperkte mate bereikt. Enkel de diensten slachtofferhulp bereiken een groter aandeel ouderen dan gemiddeld maar ook hun bereik van ouderen blijft relatief laag (10% op onthaal en 10% in begeleiding) in vergelijking met de totale Vlaamse bevolking waarin meer dan een op vijf inwoners ouder is dan 60 jaar. Het lage bereik van 60-plussers heeft mogelijk te maken met het feit dat deze groep in ruimere mate bereikt wordt door de ingebouwde centra van de mutualiteiten en de OCMW s. 23

26 Profiel 02 Tabel 13 Cliënten op onthaal naar leeftijd en werksoorten, 2007 Leeftijd Ambulante Opvangcentra Jongeren Justitieel Slachtoffer Hulpverlening Tot. hulpverlening thuislozen Advies Centrum Welzijnswerk -hulp seksueel delinquenten 0-17 jaar 6% 10% 37% 2% 14% 10% 12% jaar 13% 31% 45% 23% 12% 13% 21% jaar 76% 55% 14% 72% 64% 74% 63% + 60 jaar 5% 4% 0% 4% 10% 2% 4% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

27 Profiel 02 Figuur 3 - Cliënteel op onthaal naar leeftijd, % 90% % 70% 55 60% 50% 40% jaar jaar jaar 0-17 jaar 30% 20% 10% 0% AMB TLZ JAC JWW SH HSD Br o n: TELLUS 2007 Cl i ë n t r e g i s t r at i e au t o n o m e CAW, St e u n p u n t Al g e m e e n We l z i j n s w e r k, 2008 Tabel 14 Cliënten in begeleiding naar leeftijd en werksoorten, 2007 Leeftijd Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Jongeren Justitieel Slachtofferhulp Advies Welzijns Centrum werk Hulpverlening Tot. seksueel del. b) 0-11 jaar 6% 12% 5% 1% 11% 0% 8% c) jaar 5% 4% 45% 0% 10% 9% 5% d) jaar 3% 9% 26% 2% 4% 7% 5% e) jaar 7% 15% 18% 13% 6% 7% 10% g) jaar 10% 12% 2% 17% 8% 10% 11% h) jaar 28% 18% 3% 29% 21% 26% 24% i) jaar 25% 16% 1% 21% 21% 22% 21% j) jaar 12% 9% 0% 6% 10% 12% 10% k) + 60 jaar 5% 5% 0% 10% 10% 6% 4% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2006 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

28 Profiel 02 Figuur 4 - Cliënteel in begeleiding naar leeftijd, % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% k) + 60 jaar j) jaar i) jaar h) jaar g) jaar e) jaar d) jaar c) jaar b) 0-11 jaar 10% 0% AMB TLZ JAC JWW SH HSD Bron: TELLUS Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Gezinssituatie en burgerlijke staat De verdeling naar burgerlijke staat in tabel 15 heeft enkel betrekking op de volwassen cliënten in begeleiding. Globaal gezien is bijna de helft (42%) van het cliënteel ongehuwd, één op vier is gehuwd en evenveel zijn gescheiden. Tabel 15 Volwassen cliënten (18+) in begeleiding naar burgerlijke staat en werksoorten, 2007 Burgerlijke staat Ambulante thuislozen Jongeren Advies Centrum Justitieel Welzijns werk Gehuwd 37% 15% 7% 21% 34% 28% Ongehuwd 30% 60% 91% 61% 27% 42% Gescheiden 31% 22% 2% 15% 28% 27% Verweduwd 3% 2% 0% 2% 10% 3% Andere 0% 0% 0% 0% 0% 0% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 hulpverlening Opvangcentra Slachtofferhulp Tot. 26

29 Profiel 02 Als we de JAC s even buiten beschouwing laten, is het aandeel ongehuwde cliënten het hoogst in de residentiële sector en in het justitieel welzijnswerk. Het aantal gescheiden cliënten maar ook het aantal gehuwden ligt hoger in de ambulante werkingen. De ambulante hulpverlening en de diensten voor slachtofferhulp hebben het grootste aandeel gehuwden. De diensten slachtofferhulp bereiken een relatief groot aandeel verweduwden (10%). Dit heeft te maken met de naastbestaanden die meestal ouder zijn dan de slachtoffers en ook met het aanzienlijke aandeel hulp bij dodelijke verkeersongelukken en hulp bij zelfdoding. Tabel 16 vergelijkt de burgerlijke staat voor de leeftijdsgroepen jongvolwassenen (18-25) en de leeftijdsgroep volwassenen (ouder dan 25). Zo wordt duidelijk dat het grote aandeel ongehuwden vooral door de jongvolwassenen wordt bepaald. Tabel 16 Cliënten in begeleiding naar burgerlijke staat, opgesplitst naar leeftijdsgroep (18-25 en 26 + ) 2007 Burgerlijke staat en + Tot. Gehuwd 9% 33% 28% Ongehuwd 89% 31% 42% Gescheiden 3% 32% 27% Verweduwd 0% 4% 3% Andere 0% 0% 0% Totaal 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Interessanter dan de formele burgerlijke staat is de feitelijke gezinssituatie (tabel 17 en 18). Traditioneel is het grootste aandeel alleenstaanden terug te vinden in de residentiële opvang voor thuislozen. De gezinssituatie is wel sterk verschillend naar geslacht. Thuisloze mannen zijn overwegend alleenstaand (61 %). Dit ligt helemaal anders voor vrouwen die geholpen worden in een residentiële setting. De aansluiting bij een gezinsleven, maar tevens de breuk ermee, is voor hen meest voorkomend: 49 % leefde samen met een partner (tegenover 12 % bij de mannen). Meestal zijn er kinderen. Het relatief grote aandeel thuiswonenden kan in verband gebracht worden met het aandeel jongeren en jongvolwassenen onder het cliënteel. Bij de jarigen is het aandeel alleenwonend en thuiswonenden het grootst. Bij de volwassenen is de groep alleenwonenden en partners met kinderen het grootst. Onderstaande tabel 18 toont aan dat de alleenwonenden het meest voorkomen bij thuislozenzorg en, in iets mindere mate, bij justitieel welzijnswerk. Eén op drie woonde alleen voor hun opsluiting. De groep partners met kinderen is hoog in de ambulante diensten en slachtofferhulp. Partners zonder kinderen komen in ongeveer dezelfde mate voor in alle werksoorten. 27

30 Profiel 02 Tabel 17 Cliënten in begeleiding naar gezinssituatie, opgesplitst naar leeftijdsgroep (18-25 en 26+) 2007 Gezinssituatie en + Tot. Alleenwonend 31% 32% 32% Partners met kinderen 11% 33% 29% Partners zonder kinderen 9% 11% 11% Eén oudergezin 6% 13% 12% Grootfamilie 2% 1% 1% Thuiswonend 25% 3% 7% Inwonend bij derden 9% 3% 4% Collectieve woonvorm 7% 4% 4% Andere 1% 0% 1% Subtotaal 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Tabel 18 Cliënten in begeleiding (enkel volwassenen) naar gezinssituatie en werksoort, 2007 Gezinssituatie Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Jongeren Advies Centrum Justitieel Welzijnswerk Slachtofferhulp Alleenwonend 25% 46% 23% 35% 22% 32% Partners met kinderen 36% 16% 6% 28% 30% 29% Partners zonder kinderen Tot. 12% 9% 8% 12% 13% 11% Eénoudergezin 16% 5% 9% 3% 23% 12% Grootfamilie 1% 1% 0% 1% 1% 1% Thuiswonend 6% 6% 46% 12% 8% 7% Inwonend bij derden 2% 7% 4% 3% 3% 4% Collectieve woonvorm 2% 8% 5% 5% 1% 4% Andere 0% 1% 0% 0% 0% 1% Subtotaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

31 Profiel Scholingsgraad Het CAW-cliënteel heeft algemeen een laag onderwijsniveau: 72% heeft een diploma secundair onderwijs of lager (tabel 19). Dat is uitgesproken het geval voor de thuislozen en de (ex)gedetineerden met respectievelijk 84% en 74% dat hoogstens secundair onderwijs voltooide. Aangezien het hoger secundair onderwijs inbegrepen is in deze percentages moeten we spreken van middengeschooldheid 8. De scholingsgraad is het hoogst bij de cliënten van slachtofferhulp (40% hoger onderwijs) en in de ambulante hulpverlening (30% hoger onderwijs). Tabel 19 Cliënten in begeleiding naar scholingsgraad en werksoorten, volwassenen ( jaar) 2007 Scholingsgraad Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Jongeren Advies Centrum Justitieel Welzijnswerk Slachtofferhulp Geen diploma behaald 3% 9% 2% 30% 4% 6% Lager onderwijs 11% 16% 3% 18% 9% 13% Secundair onderwijs 51% 59% 55% 26% 42% 53% Hoger onderwijs 30% 7% 29% 9% 40% 21% Leercontract/deeltijds 3% 7% 8% 12% 2% 5% Nog niet schoolgaand 0% 0% 0% 0% 0% 0% Andere 1% 2% 2% 5% 3% 2% Subtotaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Tot. Als we het onderscheid maken naar de detailcategorieën binnen Secundair onderwijs, valt op dat een groot aandeel van het cliënteel een diploma heeft van Beroepsonderwijs (35 %), Technisch onderwijs (34 %) of Buitengewoon BSO (13 %). Slechts 17 % van het cliënteel volgt of volgde Algemeen Secundair Onderwijs. In de volgende tabel zijn ook de -18-jarigen opgenomen aangezien scholingsgraad gaat over de richting die momenteel gevolgd wordt (voor het schoolgaand cliënteel), of over het hoogst behaalde diploma voor de werkenden. Er zijn geen grote verschillen te zien tussen jongeren of volwassenen. 29

32 Profiel 02 Tabel 20 Cliënten in begeleiding (alle leeftijden) naar scholingsgraad, detail Secundair, 2007 ASO TSO BSO KSO 44 1 Buitengewoon BSO Totaal Secundair niet gespecifieerd 4090 Totaal Secundair 9894 Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Inkomensbron en tewerkstellingsgraad Het CAW-cliënteel heeft een zeer lage tewerkstellingsgraad 9 (tabel 21). Gemiddeld heeft 38% van het cliënteel een arbeidsinkomen, 34% heeft een sociale zekerheidsuitkering, meestal een werkloosheidsuitkering of een ziekte- of invaliditeitsvergoeding. Eén op tien ontvangt een leefloon en 12% heeft helemaal geen inkomen 10. Eén op drie cliënten in begeleiding met een sociale zekerheidsuitkering of leefloon is langdurig werkloos 11. Het aandeel werkenden is logischerwijze het hoogst bij de oudere volwassenen (plus 26 jaar) (tabel 21). Opvallend is het hoge aandeel OCMW inkomens bij de jongvolwassenen (22 %) in vergelijking met de +26-jarigen (8 %). Deze hoge score wordt vooral bepaald door de cliënten uit de thuislozensector waar algemeen het aantal bijstandstrekkers het hoogst ligt. De groep zonder inkomen, globaal 12%, is bij de jongvolwassenen met 27% het hoogst. 30

33 Profiel 02 Tabel 21 Cliënten in begeleiding naar inkomensbron, opgesplitst naar leeftijdsgroep (18-25 en 26+), 2007 Inkomensbron Tot. Inkomen uit arbeid 23% 42% 38% Inkomen uit sociale zekerheid 21% 37% 34% Tegemoetkoming aan gehandicapten 1% 1% 1% Inkomensgarantie voor Ouderen 0% 0% 0% OCMW 22% 8% 11% Hoofdinkomen uit kapitaal 0% 0% 0% Hulp van derden 2% 1% 1% Informeel inkomen (zwart geld) 0% 0% 0% Ivm echtscheiding 0% 0% 0% Studiebeurs 1% 0% 0% Gevangenis 1% 1% 1% Zak en leefgeld 2% 0% 1% Geen inkomen 27% 9% 12% Andere 1% 1% 1% Subtotaal 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

34 3. Problematiek van het cliënteel Tabel 22 geeft een overzicht van de aard van de problemen tijdens het onthaal en in begeleiding. Voor één cliënt kan de hulpverlener tot vijf probleemgebieden aanduiden per cliënt. De scores in de tabel zijn daarom gemiddelden van de aangeduide probleemdomeinen. In de fase van het onthaal zijn er vier probleemgroepen die hoog en ongeveer in dezelfde mate scoren: materiële en financiële problemen, administratieve en juridische problemen, psychische-persoonlijke problemen en relationele problemen. In geval van begeleiding wordt het aandeel van de psychische en/of persoonlijke problemen en relationele problemen relatief belangrijker dan de materiële en financiële problemen en de administratief-juridische problemen. Dit is niet onlogisch, wellicht worden materiële en administratieve/juridische problemen eerder aangepakt in het kader van het onthaal. Tabel 22 Aard van de problemen op onthaal en in begeleiding, 2007 Probleem Onthaal Begeleiding Materiële / financiële problemen 22% 22% Gezondheidsproblemen 2% 3% Psychische / persoonlijke problemen 21% 29% Seksualiteit en geboorte 3% 1% Relationele problemen 22% 26% Administratieve / juridische problemen 24% 16% Tijdsbesteding 1% 1% Signalen, onvrede, klachten 0% 0% Informatie 3% 0% Andere 1% 1% Totaal 100% 100% Onbekend Totaal Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,2008 In tabel 23 ziet men dat de thuislozenzorg voornamelijk materiële en financiële problematieken domineren, terwijl dat in de ambulante sector (inclusief Jongeren advies centra) eerder de relationele, administratief juridische en psychische-persoonlijke zijn. De cliënten van de diensten justitieel welzijnswerk hebben een groot aandeel administratief-juridische problemen, terwijl de cliënten van de diensten slachtofferhulp voornamelijk psychische en persoonlijke problemen hebben. 32

35 Problematiek 03 Tabel 23 - Problematiek naar werksoort op onthaal (alle cliënten), 2007 Probleem onthaal Materiële / financiële problemen Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Jongeren Advies Centrum Justitieel Welzijnswerk Slachtofferhulp Tot. 19% 51% 9% 17% 2% 22% Gezondheidsproblemen 2% 3% 2% 3% 1% 2% Psychische / persoonlijke problemen 17% 15% 20% 22% 62% 21% Seksualiteit en geboorte 2% 0% 11% 0% 0% 3% Relationele problemen 28% 19% 19% 11% 13% 22% Administratieve / juridische problemen 28% 10% 22% 39% 19% 24% Tijdsbestelding 1% 1% 2% 3% 0% 1% Signalen, onvrede, klachten 0% 0% 0% 1% 0% 0% Informatie 1% 0% 12% 1% 0% 3% Andere 1% 1% 2% 2% 2% 1% Subtotaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% Aantal geregistreerde problematieken Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

36 4. De geboden hulpverlening De gegevens in tabel 24 hebben betrekking op de hulp die geboden werd tijdens het onthaal en tijdens de begeleidingen. De hulpverlening wordt omschreven in zgn. functies, waarbij aan één cliënt verschillende functies kunnen aangeboden worden. Ook hier worden er meer functies aangeboden dan er cliënten zijn. Tijdens het onthaal zijn de belangrijkste functies in rangorde: informeren, vraagverduidelijken, ondersteunen, adviseren, verwijzen en praktische dienstverlening (vervoer, voeding, invullen formulier, kledij). Alhoewel vraagverduidelijken en ondersteunen veel voorkomen, worden deze functies binnen de registratie wellicht nog onderschat. Vanuit de praktijk wordt dikwijls gesignaleerd dat deze functies zo evident zijn dat zij niet meer vermeld worden ( we doen dit altijd ). Opvallend bij de opvangcentra zijn de directe opnames op onthaal zonder voorafgaande intake (11% van de geboden hulp). Tijdens begeleidingen zijn de belangrijkste functies in rangorde: begeleiden, ondersteunen en informeren. Tabel 24 Aard van de geboden hulp op onthaal naar werksoort, 2007 Geboden hulp Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Jongeren Advies Centrum Justitieel Welzijns werk Slachtofferhulp Individueel informeren 28% 21% 36% 30% 36% 29% Oriënterend adviseren 9% 8% 15% 5% 6% 9% Praktische dienstverlening Tot. 10% 6% 10% 12% 1% 8% Verwijzen 8% 9% 8% 6% 6% 8% Toeleiden 2% 3% 2% 5% 2% 2% Bemiddelen 2% 0% 0% 2% 0% 1% Belangenbehartigen 1% 0% 0% 2% 0% 1% Verzorgen 0% 0% 0% 0% 0% 0% Residentiële opvangen 0% 11% 0% 0% 0% 2% Nazorg 0% 1% 0% 0% 0% 0% Dagbesteding aanbieden 0% 0% 0% 0% 0% 0% Specifieke taken 1% 0% 0% 0% 0% 0% Crisisinterventie 0% 6% 0% 0% 0% 1% Ondersteunen 14% 9% 12% 20% 26% 14% Vraagverduidelijken 23% 25% 16% 18% 22% 22% Consult bieden 0 % 0% 0% 0% 0% 0% Andere 1% 0% 0% 0% 0% 1% Subtotaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend Totaal Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

37 5. Duur van de begeleiding Globaal genomen duren 70% van de begeleidingen minder dan 12 maanden. 20% is binnen de maand afgerond. 7% loopt negen tot 12 maand; 14% tussen 1 en 2 jaar en 16% duurt langer dan 2 jaar. De modale duur ligt tussen 4 en 12 maand (tabel 25). In de residentiële begeleidingen valt vooral het hoge aandeel op dat binnen de week wordt afgesloten (22%). Het betreft in hoofdzaak crisisopnames. Een ander vijfde (21%) duurt tussen 1 week en 1 maand en ongeveer evenveel (19%) loopt van 1 tot 3 maanden. De opnames op middellange termijn (3 maanden tot 1 jaar) bedragen 23%. De langdurige verblijven omvatten 15%, waarvan 7% tussen 1 en 2 jaar en 9% duurt langer dan 2 jaar. In de ambulante hulpverlening loopt 54% van de begeleidingen tussen een maand en een jaar. Het aantal begeleidingen dat binnen de maand wordt afgerond is klein (10%). Opvallend is dat 36% van de begeleidingen langer dan een jaar lijkt te lopen. Dit wordt voor een deel verklaard door de registratiewijze van de hulpverleners: vele begeleidingen worden niet afgesloten omdat de hulpverlener verwacht dat de cliënt nog wel eens zal terugkomen. Over de intensiteit van de begeleiding zeggen deze gegevens evenmin iets. In het justitieel welzijnswerk lopen bijna de helft van de begeleidingen (45 %) langer dan 1 jaar. Er zijn slechts 5% kortdurende begeleidingen van minder dan 1 maand. De meeste begeleidingen duren tussen 1 maand en 1 jaar (50%). De begeleidingen in de diensten slachtofferhulp duren meestal tussen één en drie maanden (24%) en 16% is binnen de maand afgerond. 32% duurt tussen drie en twaalf maanden. Eén op vijf begeleidingen loopt langer dan een jaar (27%). Tabel 25 - Begeleidingsduur naar werksoortelijk cluster, 2007 Duur begeleiding Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Jongeren Advies Centrum Justitieel Welzijns werk Slachtofferhulp 1 dag 3% 2% 1% 0% 4% 3% 2 dagen 1 week 1% 20% 2% 1% 3% 6% 1 week - 1 maand 6% 21% 10% 4% 10% 11% 1-3 maand 17% 19% 24% 14% 24% 18% 4-12 maand 37% 23% 44% 36% 32% 32% meer dan 1 jaar 36% 16% 19% 45% 27% 30% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Tot. 35

38 Begeleiding 05 figuur 5 - Begeleidingsduur naar werksoortelijk cluster, % 80% 60% 40% meer dan 1 jaar 4-12 maand 1-3 maand 1 week - 1 maand 2 dagen 1 week 1 dag 20% 0% AMB TLZ JAC JWW SH TOTAAL Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

39 6. Focus op de jongvolwassenen Zie ook Stas, K., Van Menxel, G., Serrien, L., Jongvolwassenen: tussen wal en schip?, 2008, Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk en Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Jongvolwassenen lopen een groot risico op sociale uitsluiting. Beleidssignaal februari In dit hoofdstuk worden de gegevens van dit dossier geactualiseerd voor Evolutie en voorkomen van jongvolwassenen in de sector Als we de laatste 5 registratiejaren vergelijken, blijkt dat het aantal jongvolwassenen procentueel weliswaar daalt, maar in aantallen stabiel blijft. De daling in procenten is een gevolg van de stijging in het aantal volwassenen. Het aantal jongvolwassenen in de sector bedraagt al 5 jaar ongewijzigd eenheden. Tabel 26 - evolutie van leeftijd cliënteel op onthaal, Leeftijd N % N % N % N % N % 0-17 jaar , , , , , jaar , , , , , jaar , , , , , jaar , , , , ,2 Andere 164 0, , , , , , , , , ,0 Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Figuur 6 - Evolutie leeftijd cliënteel op onthaal, in absolute aantallen, jaar jaar jaar 0-17 jaar Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

40 Jongvolwassenen 06 Jongvolwassenen in onthaal De jongvolwassenen (18-25 jaar) vinden we op onthaal voornamelijk terug in de jongerenadviescentra en in de thuislozencentra (met name in de jongerenopvangcentra en residentiele crisisopvang, en mannenopvangcentra). Tabel 27 Cliënten op onthaal naar leeftijd en werksoorten, 2007 Leeftijd Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Jongeren Advies Centrum Justitieel Welzijnswerk Slachtofferhulp Hulpverlening seksueel delinquenten Tot jaar 6% 10% 37% 2% 14% 10 % 12% jaar 13% 31% 45% 23% 12% 13 % 21% jaar 76% 55% 14% 72% 64% 74% 63% + 60 jaar 5% 4% 0% 4% 10% 2 % 4% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend N clienten Missings Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Figuur 7 - Cliënteel op onthaal naar leeftijd, % 90% % 70% 55 60% 50% 40% jaar jaar jaar 0-17 jaar 30% 31 20% 10% 0% Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

41 Jongvolwassenen 06 In het registratiejaar 2007 kwamen jongvolwassenen vooral voor in de werksoorten jongeren advies centrum, algemeen ambulant, opvangcentra jongeren, justitieel welzijnswerk, en crisisopvang residentieel. Onderstaande figuur geeft de tien meest voorkomende werksoorten weer. Tabel 28 - Aantal jongvolwassenen op onthaal naar werksoort, 2007 Werksoort N % Jongeren Advies Centrum Algemeen ambulant Opvangcentrum jongeren Justitieel welzijnswerk Crisisopvang residentieel Slachtofferhulp Gezins en relatiebegeleiding Opvangcentrum voor mannen Asielzoekers (ambulant) Crisishulpverlening ambulant Begeleid Zelfstandig wonen voor jongeren Opvangcentrum voor vrouwen Mobiele hulpverlening Begeleid Wonen Ambulant (niet gespecifieerd) Opvangcentrum gemengd Vluchthuis Schuldbemiddeling Andere Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Figuur 8 Top 10 van jongvolwassenen op onthaal per werksoort, Jongeren Advies Centrum Algemeen ambulant Opvangcentrum jongeren Justitieel welzijnswerk Crisisopvang residentieel Slachtofferhulp Gezins en relatiebegeleiding Opvangcentrum voor mannen Asielzoekers (ambulant) Crisishulpverlening ambulant 4172 Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

42 Jongvolwassenen 06 Voorkomen in begeleiding In totaal bedraagt het aandeel jongvolwassenen in begeleiding 15 % van het cliënteel. In absolute aantallen gaat het over 4461 jongvolwassenen. Let wel dat er hier 21 % missings zijn in deze tabel. Als deze missings zich evenredig verdelen over de categorieën zou dat willen zeggen dat er in de sector zo n 5400 jongvolwassenen begeleid worden. Jongvolwassenen maken in begeleiding 15 % van het cliënteel uit ten opzichte van 21 % in onthaal. Een belangrijke verklaring voor dit verschil ligt in het feit dat jongeren advies centra een belangrijk deel van de onthaaljongvolwassenen voor hun rekening nemen. Het grote aantal is hier bepalend. Tabel 29 - Algemene leeftijdsverdeling cliënten in begeleiding, 2007 Leeftijd N % b) 0-11 jaar c) jaar d) jaar e) jaar g) jaar h) jaar i) jaar j) jaar k) + 60 jaar Subtotaal a) niet ingevuld 448 Totaal N clienten Missings 7940 Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Als we naar de verschillen tussen de clusters kijken, zien we ook in de begeleidingen dat het aandeel jongvolwassenen hoog scoort bij de jongerenadviescentra en in de thuislozencentra. 40

43 Jongvolwassenen 06 Tabel 30 Cliënten in begeleiding naar leeftijd en werksoorten, 2007 Leeftijd Ambulante hulpverlening Opvangcentra thuislozen Jongeren Advies Centrum Justitieel Welzijns werk Slachtofferhulverlening Hulp- sexueel del. b) 0-11 jaar 6% 12% 5% 1% 11% 0% 8% c) jaar 5% 4% 45% 0% 10% 9% 5% d) jaar 3% 9% 26% 2% 4% 7% 5% e) jaar 7% 15% 18% 13% 6% 7% 10% g) jaar 10% 12% 2% 17% 8% 10% 11% h) jaar 28% 18% 3% 29% 21% 26% 24% i) jaar 25% 16% 1% 21% 21% 22% 21% j) jaar 12% 9% 0% 6% 10% 12% 10% k) + 60 jaar 5% 5% 0% 10% 10% 6% 4% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Onbekend Tot. N clienten Missings Bron: TELLUS 2006 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Figuur 9 - Cliënteel in begeleiding naar leeftijd, % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% k) + 60 jaar j) jaar i) jaar h) jaar g) jaar e) jaar d) jaar c) jaar b) 0-11 jaar 10% 0% AMB TLZ JAC JWW SH HSD Bron: TELLUS Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

44 Jongvolwassenen 06 In de tabel naar werksoort wordt duidelijk dat jongvolwassenen vooral begeleid worden in crisisopvangcentra, algemeen ambulant, gezins- en relatiebegeleiding, BZW, opvangcentra jongeren en mannenopvangcentra aangetroffen. Onderstaande tabel toont ook het verschil in voorkomen tussen jarigen en jarigen. Vooral de diensten BZW, jongerenadviescentra, en jongerenopvang scoren hoger in de eerste categorie. Gezien de doelgroep van deze werksoorten is dit niet verwonderlijk. Tabel 31 Jongvolwassenen in begeleidingen naar werksoort, 2007 Werksoort jaar jaar Tot. % Crisisopvang residentieel Algemeen ambulant Gezins en relatiebegeleiding Begeleid Zelfstandig wonen voor jongeren Opvangcentrum jongeren Opvangcentrum voor mannen Justitieel welzijnswerk Begeleid Wonen Jongeren Advies Centrum Slachtofferhulp Opvangcentrum voor vrouwen Schuldbemiddeling Vluchthuis Opvangcentrum gemengd Bezoekruimte Crisishulpverlening ambulant Andere Totaal Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Figuur 10 Top 10 van jongvolwassenen in begeleiding naar werksoort, Crisisopvang residentieel Algemeen ambulant 271 Gezins en relatiebegeleiding Begeleid Zelfstandig wonen voor jongeren Opvangcentrum jongeren Opvangcentrum voor mannen Justitieel welzijnswerk Begeleid Wonen Jongeren Advies Centrum 358 Slachtofferhulp

45 Jongvolwassenen 06 Jongvolwassenen bekeken vertrekkend van de werksoorten Als we kijken binnen de werksoorten naar het aandeel jongvolwassenen in verhouding tot de totale populatie van een werksoort zien we de volgende werksoorten die het meest met jongvolwassenen werken: Tabel 32 - Percentage jarigen van het totaal aantal cliënten per werksoort, 2007 Onthaal Begeleiding Opvangcentrum jongeren 89% 88% Begeleid Zelfstandig wonen voor jongeren 76% 88% Jongeren Advies Centrum 39% 44% Nachtopvangcentrum 32% 33% Crisisopvang residentieel 27% 27% Crisishulpverlening ambulant 27% 22% Justitieel welzijnswerk 22% 15% Begeleid Wonen 21% 13% 43

46 7. Focus op ECM en allochtonen 7.1 Welke informatie biedt de cliëntregistratie Tellus? Tellus levert ons sinds 2004 een gegevens m.b.t.: Deze variabele wordt geregistreerd op ONTHAAL: n etnisch culturele minderheden (ECM): basisgegeven voor cliënten geholpen op onthaal. Deze variabelen worden geregistreerd in BEGELEIDING: n origine: basisgegeven voor cliënten in begeleiding ter bepaling van aandeel allochtonen. n n n land van herkomst: detailgegeven voor cliënten in begeleiding om onder de allochtonen groepen aan te duiden (bv. Turken en Marokkanen) of om EU-onderdanen (bv. Nederlanders) uit de allochtonen te halen. nationaliteit: geregistreerd voor cliënten in begeleiding met beperkte geldigheid (vele allochtonen zijn Belg). verblijfsstatuut: geregistreerd in begeleiding ter bepaling van a) het aantal erkende vluchtelingen en volgmigranten, b) asielzoekers in procedure of personen met tijdelijk verblijf en c) mensen zonder papieren of personen zonder verblijfsrecht. Op basis van deze items verkrijgen we een benaderend overzicht van: n Het bereik van ECM in de onthaalfase van de hulpverlening en de verdeling hiervan over de CAW s en hun afdelingen. Op sectorniveau blijkt het bereik van ECM van iedere werksoort 13. n Het bereik van allochtonen in de begeleidingsfase met gelijkaardige analyses. Het aandeel allochtonen is een afgeleid gegeven van de variabele origine. n Het bereik van asielzoekers en mensen zonder papieren in de begeleidingsfase. Het zicht dat we hierop krijgen is beperkt. De variabele verblijfsstatuut geeft een zekere aanduiding van erkende vluchtelingen (permanent verblijfsstatuut), asielzoekers (tijdelijke verblijfsvergunning) en mensen zonder papieren (geen verblijfsvergunning). De indeling van de categorieën, de beschikbaarheid van de informatie en foutieve registraties belasten echter sterk de waarde van deze informatie. Voor etnisch culturele minderheden wordt een beleidsdefinitie gebruikt die zeer moeilijk om te zetten is in objectieve en meetbare indicatoren. Het Vlaams Minderhedendecreet definieert ECM als: n Allochtonen: personen die zich legaal in België bevinden, ongeacht of zij de Belgische nationaliteit hebben, en die tegelijkertijd aan de volgende voorwaarden voldoen: a) minstens één van hun ouders of grootouders is geboren buiten België; b) zij bevinden zich in een achterstandspositie vanwege hun etnische afkomst of hun zwakke sociaal-economische situatie. n Vluchtelingen: personen die zich in België bevinden en die aan één van de volgende voorwaarden voldoen: a) zij zijn door België als vluchteling erkend op basis van het Internationaal Verdrag betreffende de status van vluchtelingen, ondertekend in Genève op 28 juli 1951; b) zij hebben in België asiel aangevraagd en hun aanvraag werd niet definitief afgewezen. n Woonwagenbewoners: personen met een nomadische cultuur, die zich legaal in België bevinden en die traditioneel in een woonwagen wonen of gewoond hebben, in het bijzonder de autochtone voyageurs en de zigeuners, en degenen die met deze personen samenleven of er in de eerste graad van afstammen. Het is voornamelijk de notie kwetsbaarheid die problemen stelt voor een cliëntregistratie omdat het zeer moeilijk is objectieve indicatoren te verbinden aan deze kwetsbare positie. Voor allochtonen ligt een operationele definitie evenmin voor de hand. De literatuur hierover is uitvoerig maar een echt goede operationele definitie is er niet

47 ECM en allochtonen 07 In Tellus hebben we gekozen voor de meest gangbare (en ook in Nederland door het SCP gehanteerde) indicator van een persoon die zich legaal in België bevindt, ongeacht hij of zij de Belgische nationaliteit heeft en van wie minstens één van beide ouders of grootouders buiten België geboren is. Deze definitie van allochtoon was reeds voorzien in de Intersectorale Module van Gewis (2002) maar met toevoeging van een tweede voorwaarde, m.n. dat hij of zijn zich in een achterstandpositie bevindt vanwege de etnische afkomst of een zwakke sociaal-economische positie. Toch kan een cliëntregistratie niet blind blijven voor vragen over het bereik van ECM en allochtonen. Daarom werd in Tellus op basis van grondig overleg met de CAW s gekozen voor een pragmatische aanpak. De definities van Tellus vind je in bijlage. Het verkrijgen van betrouwbare gegevens is maar mogelijk indien de registratie in de praktijk de definities en de richtlijnen die eraan worden verbonden respecteert Sectoroverzicht van het bereik van etnisch culturele minderheden en allochtonen Allochtonen: één op vijf cliënten Het CAW-cliënteel is duidelijk multicultureel samengesteld. Eén op vijf cliënten van het algemeen welzijnswerk is van vreemde origine volgens de meting van ECM op het onthaal. Het aandeel van allochtonen, gemeten in de begeleidingsfase, is met 23% iets hoger. Tabel 33 Evolutie van het aandeel ECM op onthaal, Onthaal ECM % % % % N clienten Missings % % % % Bron: TELLUS Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Merk op dat het aantal missings gevoelig gedaald is in de loop van de drie registratiejaren: van 21% naar 8%. Het aandeel ECM blijft over de beschouwde periode ongeveer constant. Tabel 34 Evolutie van het aandeel allochtonen in begeleiding, Begeleiding Origine Niet-Belg % % % N clienten Missings % % % Bron: TELLUS Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

48 ECM en allochtonen 07 Voor de meting van allochtonen of beter gezegd personen met een niet-belgische origine 15 moeten we het jaar 2004 buiten beschouwing laten (tabel 2) omdat men toen een andere definitie hanteerde. Meerbepaald werd vanaf 2005 de variabele allochtoon vervangen door origine. Op die basis wordt het aandeel allochtonen (benaderend) gemeten op 23 à 24%. Benaderend omdat deze categorie nog inwoners bevat uit de Europese lidstaten (EU-15). Bij de interpretatie van het gegeven allochtoon moeten we ermee rekening houden dat het reële aandeel iets lager ligt en eerder de 20% zal benaderen (zie ook de landenlijst verder). Sindsdien zien we een afname van het aantal missings tot 26% in 2005 en 17% in Dit betekent dat de betrouwbaarheid van het gegeven sterk gestegen is Verdeling ECM en allochtonen over de clusters van werkvormen Tabel 35 geeft het aandeel ECM op het onthaal en allochtonen in begeleiding volgens de clusters van werkvormen. Tabel 35 Cliënten naar etnisch-culturele minderheden (onthaal) en vreemde origine (begeleiding) naar werksoort, gegevens onthaal, 2007 ECM/ Vreemde origine Opvangcentra thuislozen Ambulante hulpverlening Justitieel Welzijnswerk Slacht-offerhulp ECM 18% 28% 22% 8% 23% Vreemde origine 27% 23% 31% 16% 24% Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Het aandeel ECM onder de cliënten op onthaal bedraagt 23%. Ondanks alle voorbehoud, ligt dit bereik hoger dan totnogtoe werd aangenomen. Verrassend is dat het bereik in de ambulante hulpverlening op onthaal veel hoger ligt dan in de opvang van thuislozen. Bij de cliënten in begeleiding is het aandeel allochtonen in de diensten JWW het grootst met 31%. In verhouding tot het grote aandeel vreemdelingen in de Vlaamse gevangenispopulatie is dit relatief laag te noemen. Uit cijfers van de KBS (2004) blijkt immers dat 44% van de gedetineerden in Vlaamse gevangenissen niet de Belgische nationaliteit heeft. In het Brusselse loopt dit zelfs op tot 68%. Ook de residentiële opvang scoort hoog (27 %) wat betreft cliënten van vreemde origine. Vooral de vluchthuizen en de vrouwenopvangcentra, de gemengde opvangcentra bereiken veel allochtonen. Enkele werkingen zijn integraal gericht op slachtoffers van mensenhandel en asielzoekers (zie verder). In de ambulante sector is één op vijf cliënten van allochtone afkomst en in de diensten slachtofferhulp één op tien. Het lage bereik van allochtonen in Slachtofferhulp is niet zo verrassend. Samen met de overige cliëntkenmerken lijkt het profiel van de gemiddelde cliënt van slachtofferhulp dichter aan te leunen bij het profiel van de gemiddelde Vlaamse burger Specifiek naar werksoort Het bereik naar werksoort is uiteraard erg verschillend. Met uitzondering van de specifieke vreemdelingenwerkingen is het aandeel allochtonen het hoogst in het begeleid wonen, de vluchthuizen, de vrouwenopvangcentra, het JWW en het cluster algemeen ambulant. Laag scoren HSD, slachtofferhulp, scheidingsbemiddeling, schuldbemiddeling, JAC s en algemene opvangcentra voor mannen. Aan de werksoorten met een zeer beperkt aantal werkingen of cliënten moeten we niet te veel belang hechten. Een belangrijk voorbehoud voor deze gegevens zijn de grote aantallen onbekenden en niet ingevulde velden. Tot. 46

49 ECM en allochtonen Allochtonen naar land van herkomst Tabel 36 geeft de verdeling van de allochtone cliënten naar het land van herkomst en weerhoudt de 30 meest geregistreerde landen. Ofwel gaat het om personen met de Belgische nationaliteit maar wiens ouder en/of grootouders een niet-belgische nationaliteit hadden, ofwel gaat het om personen die zelf ook nog een niet-belgische nationaliteit hebben. Het aantal allochtonen beantwoordt meer aan een sociologische realiteit als de personen afkomstig uit de Europese lidstaten niet in aanmerking worden genomen. We opteren voor de EU-15 aangezien de EU-25 een reeks Oost- Europese staten omvat waarvan het gerechtvaardigd is de inwoners als kansarm te beschouwen. Tabel 36 Allochtonen naar land van herkomst ; 25 meest geregistreerde landen (zonder de EU 15 landen), 2007 Land van herkomst Aantal registraties Marokko 1487 Turkije 697 Kongo 160 Rusland 156 Roemenië 135 Iran 122 Algerije 117 Guinea 117 Nigeria 112 Tunesië 105 Joegoslavië 100 Pakistan 96 India 93 Belarus 86 Polen 85 Ghana 84 Kameroen 69 Rwanda 68 China 67 Afghanistan 61 Angola 59 Bulgarije 57 Irak 56 Filippijnen 50 Albanië 50 Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

50 ECM en allochtonen De huidige specifieke onthaalpunten voor ECM Momenteel zijn er binnen de CAW s 7 specifieke onthaalpunten die zich specifiek op vreemdelingen richten. Hierbij een overzichtstabel met vermelding van het aantal cliënten dat op het onthaal bereikt wordt. Tabel 37 Personen met precair verblijfsstatuut in gespecialiseerde werkingen, 2007 Naam deelwerking in CAW Absoluut aantal mensen op onthaal (2007) Percentage 1. De Mutsaard, CAW de Mare, Antwerpen ,0% 2. PSC, CAW de Terp, Antwerpen ,1% 3. Vluchtelingenonthaal, CAW Leuven 433 6,1% 4. Welkom, CAW Archipel, Brussel ,1% 5. Transithuis, CAW Artevelde, Gent ,5% 6. Onthaal allochtonen, CAW de Viersprong, Brugge 242 3,4% 7. Adviescentrum voor allochtonen, CAW-JZ Middenkust, Oostende ,0% Totaal % Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 Deze eerste tabel geeft enkel het aantal cliënten weer. Relevanter is de vraag in welke mate het hier gaat om vreemdelingen met een precair statuut. De aard van het verblijfstatuut is in Tellus binnen onthaal geen verplichte variabele (enkel verplicht in te vullen voor cliënten in begeleiding). Bij nader toezien hebben echter 6 van de 7 diensten deze variabele toch ingevuld, gezien de relevantie ervan voor deze diensten. De variabele verblijfsstatuut is ontwikkeld om een zicht te krijgen op: n geregulariseerde erkende vluchtelingen ( permanent verblijfsrecht ) n asielzoekers ( tijdelijk verblijfsrecht ) n mensen zonder papieren ( onwettig verblijf ) n niet van toepassing (voor niet-allochtone Belgen en EU-15 onderdanen) 48

51 Tabel 38 - Verblijfsstatuut naar de 7 specifieke onthaalpunten ECM, 2007 Permanent verblijfsrecht Tijdelijk verblijfsrecht Onwettig verblijf Niet van toepassing Totaal Mutsaard, PSC Transit, Welkom, Regio Viersprong Middenkust De Mare De Terp Artevelde Archipel Leuven Totaal Onbekend Niet ingevuld Totaal Bron: TELLUS 2007 Cliëntregistratie autonome CAW, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008 De meerderheid van het cliënteel heeft een tijdelijk (een vijfde) of onwettig (een derde) verblijf. 40% heeft een permanent verblijfsrecht. Enkele opvallende vaststellingen: bij Welkom bestaat de helft van het cliënteel uit mensen met een permanent verblijfsrecht (genaturaliseerde Belgen, Marokkanen..). Bij de Viersprong beschikt de overgrote meerderheid over een permanent verblijfsrecht. Bij al de andere diensten heeft de grote meerderheid geen permanent verblijfsrecht. Naast deze 7 volledig specifieke onthaalpunten zijn er natuurlijk heel wat CAW s die ook bijzondere inspanningen doen om vreemdelingen met precair statuut te bereiken in hun algemeen onthaal en in allerlei begeleidingsvormen. We denken hierbij aan vluchthuizen, opvangcentra voor vrouwen, justitieel welzijnswerk, inloopcentra 49

52 8. Perspectieven voor 2009 Van meet af aan is er gekozen om de registratie zo nauw mogelijk te laten aansluiten bij het hulpverleningsproces. De cliëntregistratie start minimaal vanaf het onthaal, namelijk vanaf wanneer men een persoonlijk hulpverlenend contact heeft met de cliënt. De registratie van de aanmelding en de nazorg zijn optioneel. De registratie in begeleiding is op niveau van de type modules. Figuur 11 - Hulpverleningsproces en registratie In vergelijking met vroegere registratieconcept (onthaal en begeleiding beide werksoortelijk geïdentificeerd) is in de nieuwe begeleidingsfiche de werksoort en de functies weggevallen en vervangen door de typemodules. De problematiekenlijst is wel behouden. Er blijft ook de mogelijkheid om, indien nodig, binnen een typemodule het belangrijkste behandeld probleem aan te duiden. De begeleidingen zullen dus éénduidig gekoppeld worden aan een type module, terwijl voor de onthaalregistraties de werksoort niet meer geregistreerd wordt. Van de onthaalcliënten zullen we alleen weten of het een specifiek onthaal betreft (justitieel welzijnswerk, slachtofferhulp, bezoekruimte, hulpverlening seksueel delinquenten). Typemodules zijn een soort type begeleidingen of type dossiers, die als samenhangend zelfstandig pakket kunnen aangeboden of kunnen gecombineerd worden, synchroon of gelijktijdig, achtereenvolgend of overlappend. Aan één cliënt kunnen dus meerdere typemodules worden gekoppeld, elk met een eigen begin- en einddatum. 50

53 Perspectieven 08 Volgend schema kan één en ander verduidelijken: Figuur 12 Registratie van typemodules van hulpverlening in begeleiding Keuze tussen 45 typemodules Uiteindelijk werden voor de volledige sector 45 typemodules omschreven. Aanvankelijk werd aan de CAW s de mogelijkheid gelaten om typemodules verder te detailleren in modules, met nog nadere specificering van acties, thema of doelgroep. Zij konden hiertoe voorstellen indienen bij het ministerie. In de praktijk werden over geheel Vlaanderen slechts enkele concrete voorstellen uitgewerkt, vandaar de keuze om in 2008 enkel te werken met de voorziene typemodules. De lijst van de typemodules is ondertussen ook zo uitgebreid dat wij niet verwachten dat er nog leemtes zullen zijn. Eind 2008 is in ieder geval een evaluatie voorzien. De lijst van typemodules slaat op het volledige aanbod van het CAW, dus niet alleen het aanbod dat gefinancierd is via de AWW enveloppe. Alleen het aanbod dat CAW s als sociale onderneming organiseren binnen andere decreten (zoals bijzondere jeugdbijstand of Kind & Gezin) valt buiten de lijst. De lijst doet ook geen enkele uitspraak over het belang van een typemodules voor de profilering en de kerntaken van het CAW. Registratiecijfers 2008 In het voorjaar van 2009 zullen de registratiecijfers van 2008 beschikbaar zijn. We zullen dan een nieuwe indeling hebben van onthaal en begeleiding. In onthaal zullen we geen onderscheid meer kunnen maken tussen de cliënten naar werksoort maar zullen alle cliënten hetzelfde etiket hebben. In begeleiding zullen de typemodules een beeld moeten geven over de geboden hulp. Er zullen waarschijnlijk meer type modules ingezet worden dan er vroeger begeleidingen waren omdat sommige werksoorten een combinatie van enkele type modules inhielden. We zijn ten zeerste benieuwd naar de aantallen ingezette typemodules, de link met cliëntkenmerken en combinaties die daar voorkomen. 51

54 9. Voetnoten 1 Samenvoeging van de subsidies van de werkingen die in de fusie betrokken waren op basis van het jaar Bijkomende subsidies die vanaf 1998 worden uitgedrukt in een vast forfaitair bedrag per VTE. 3 Iedereen die geïnteresseerd is in specifieke analyses kan hiervoor een vraag richten aan het SAW (koen.mendonck@steunpunt.be). Het verstrekken van gegevens aan derden gebeurt dan met inachtname van de vastgelegde gebruiksvoorwaarden. 4 Tot het onthaal behoren niet de aanmeldingen. 5 De resultaten voor 2002 (proefjaar) en 2003 (algemeen opstartjaar) weerhouden we niet voor vergelijking. 6 Zie hiervoor L. Serrien (red.) (2006), Werken aan verbinding. Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. 7 Van Menxel, G. e.a. (2003), Verbinding verbroken. Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. 8 Laaggeschoolden definiëren we als lager onderwijs, lager secundair onderwijs of geen onderwijs (definitie FOD Economie, SEIN e.a.). 9 De werkzaamheidsgraad van de Vlaamse bevolking is 64,9% (FOD, 2005), de werkloosheidsgraad van de actieve bevolking is 7,6% (RVA, 2006 & Vranken e.a., 2006); 8,6% Vlamingen zijn langdurig werkloos (RVA, 2006). 10 Geen inkomen kan betekenen dat een cliënt of cliëntsysteem daadwerkelijk geen inkomen heeft ofwel dat de cliënt ten laste is van ouders of een partner maar op het moment van de hulpverlening geen toegang heeft tot dat inkomen. 11 Onderzoek meervoudige kwetsbaarheid CAW-Cliënteel, enquête mei 2006, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk (voorlopige resultaten, rapport te verschijnen in 2009). 12 Zie ook Stas, K., Van Menxel, G., Serrien, L., Jongvolwassenen: tussen wal en schip?, 2008, Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk Jongvolwassenen lopen een groot risico op sociale uitsluiting. Beleidssignaal februari In dit hoofdstuk worden de gegevens van dit dossier geactualiseerd voor De werksoorten worden vanaf 2008 vervangen door typemodules van geboden hulp). 14 Jacobs, D., Abts, K., Phalet, K., Swyngedouw, M. (2001). De Verklaringen voor etnocentrisme. De rol van sociaal kapitaal, sociaal-economische onzekerheid, sociale intergratie en gevoelens van discriminatie. Een verkenning; Timmerman, C., Lodewijckx, I., Vermeule, D., Wets, J. (2004) Wanneer wordt vreemd, vreemd? De vreemde in beeldvorming, registratie en beleid, Acco, Leuven, 289 p. 15 De betrokken persoon kan uiteraard wel de Belgische nationaliteit hebben maar gescoord worden als niet-belgische orgine omwille van de vreemde herkomst van één van beide ouders of grootouders. 52

55 10. Bibliografie 10.1 Literatuur n Beck,Ulrich (1992), Risk Society. Towards a new modernity. London, Sage publications, 260 p. n Breedveld, K., van den Broek, A. (2004), De veeleisende samenleving. De sociaal-culturele context van psychische vermoeidheid, Werkdocument nr. 104, Tweede, herziene druk Sociaal en Cultureel Planbureau/nwo, Den Haag, maart 2004 n Carpentier, S., Cantillon, B., Van den Bosch, K., Verbist, G. (2006), Een analyse van de noodzakelijke voorwaarden om indicatoren beleidsanalytisch te gebruiken in het kader van de Belgische nationale actieplannen sociale uitsluiting. In: Tijdschrift voor Sociologie, vol. 48, nr. 3, p n Dewilde, C., Vranken, J. (2005), De multidimensionele meting van armoede in de Europese Unie: een categorische benadering, Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 47 (1): Driessens, K. (2003). Armoede en hulpverlening. Omgaan met isolement en afhankelijkheid. Gent, Academia Press. n Driessens, K. en Van Regenmortel, T. (2006). Bind-kracht in armoede. Leefwereld en hulpverlening. Leuven, Lannoo. n Geldof, D. (2001). Onthaasting. Op zoek naar tijd in een risicomaatschappij. Antwerpen/Baarn: Houtekiet/ De Prom. n Giddens, A. (1990) The Consequences of Modernity. Cambridge: Polity Press n Giddens, A. (1991) Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age. Cambridge: Polity Press n Giddens, A. (1999), Risk and Responsibility. In: Modern Law Review 62(1): n Dekkers, G. J. M. (2003). Multidimensionele armoede in België. Tijdschrift voor sociologie. Vol 24: 31, p n Goris, P., Walgrave, L. (Eds.) (2002), Van kattenkwaad en erger. Actuele thema¹s uit de jeugdcriminologie. Leuven: Garant n Heyndrickx, P., Barbier, Y., Driesen, H., Van Ongevalle, M., Van Sevenant, K. (2005) Meervoudig gekwetsten. Contextuele hulpverlening aan maatschappelijk kwetsbare mensen, Tielt, Lannoo Campus, 220 p. n Jacobs, D., Abts, K., Phalet, K., Swyngedouw, M. (2001). De Verklaringen voor etnocentrusme. De rol van sociaal kapitaal, sociaal-economische onzekerheid, sociale intergratie en gevoelens van discriminatie. Een verkenning; Timmerman, C., Lodewijckx, I., Vermeule, D., Wets, J. (2004) Wanneer wordt vreemd, vreemd? De vreemde in beeldvorming, registratie en beleid, Acco, Leuven, 289 p. n Jehoel-Gijsbers, G. (2004) Sociale uitsluiting in Nederland. scp-publicatie 17. Den Haag: scp Rotmans, J. (1998), Geïntegreerd denken en handelen: een noodzakelijk goed, ICIS, Maastricht (oratie) n Rotmans, J., e.a. (2001), Duurzame ontwikkeling: van concept naar uitvoering, ICIS, Maastricht 53

56 Bibliografie 10 n Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Welzijn en Gezondheid (s.d.) Sectorprotocol met betrekking tot de taken en de werkingsprincipes van de autonome centra algemeen welzijnswerk, zoals omschreven in het decreet van 19 december 1997 betreffende het algemeen welzijnswerk en het besluit van de Vlaamse regering van 12 oktober 2001 ter uitvoering van voormeld decreet en de minimale kwaliteitseisen die voortvloeien uit het decreet betreffende de kwaliteitszorg in welzijnsvoorzieningen van 29 april 1997, gewijzigd bij het decreet van 22 december 1999 ( htm#sectorprotocol) n Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Welzijn en Gezondheid, Afdeling Welzijn en Samenleving, Eindadvies van de Gemengde Commissie Kerntaken autonoom algemeen welzijnswerk, 11 februari 2008 (niet gepubliceerd document). n Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Welzijn en Gezondheid, Afdeling Welzijn en Samenleving Boordtabellen van de autonome Centra Algemeen Welzijnswerk Schnabel, 2000 cit in van de Lindt, 2002 p. 9 n M.C., v. d. Lindt ism J. Rotmans, N. Rijkens, W. Rennen, D. Loorbach (2002). Kwetsbaarheid en maatschappelijke dynamiek. Een integrale studie naar de ontwikkeling van kwetsbare groepen in de samenleving. Tussen souterrain en dakterras: Wonen als motor voor maatschappelijke kansen, ICIS BV, Universiteit Maastricht, Nederland. (Website: n Schout, G. (2007) Zorgvermijding en zorgverlamming. Een onderzoek naar competentieontwikkeling in de ogz. Amsterdam: swp n Schout, G. (2008). Zorgvermijding en zorgverlamming. Naar een praktijktheorie voor de openbare geestelijke gezondheidszorg. Tijdschrift Sociale Interventie. 17: n Spicker, P. (2007). The idea of poverty. London, The Policy Press, 175 p. n Serrien, L. (ed), (2006), Werken aan verbinding, Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk n Serrien, L., (2004), CAW-Witboek 2004, Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk n Steunpunt Algemeen Welzijnswerk (2007), Jongvolwassenen lopen een groot risico op sociale uitsluiting. Beleidssignaal februari 2007, Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk n Stas, K., Van Menxel, G., Serrien, L. (2008), Jongvolwassenen: tussen wal en schip?, Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk n Vansevenant, K. (2006). De bril maakt het verschil. In: Alert. 32: n Vansevenant, K., K. Driessens, et al. (2008). Bind-Kracht in armoede. Krachtgerichte hulpverlening in dialoog. Boek 2. Lannoo Campus n Van Menxel, G., Lescrauwaet, D., Van Parys, I. (2003), Verbinding verbroken, Berchem, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk n Van Menxel, G. e.a., CAW Monitor 2006, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Berchem n Van Menxel, G. (2006), Voorstel voor meting van Meervoudige kwetsbaarheid in het algemeen welzijnswerk, Nota voor CAW Overleg , niet-gepubliceerde nota. 54

57 Bibliografie 10 n Van Regenmortel, T. (2002), Empowerment en maatzorg. Een krachtgerichte psychologische kijk op armoede. Leuven/Leusden: Acco, 216 p. n Vettenburg, N., Walgrave, L, Van Welzenis, I. (2002) Maatschappelijke kwetsbaarheid: een theorie over systematische delinkwentie bij jongeren. In: Goris, P., Walgrave, L. (eds), Van kwattekwaad tot erger. Actuele thema s uit de Jeugdcriminologie, Garant, Antwerpen/Apeldoorn, p n Vranken, J. e.a. ( ), Jaarboeken Armoede en Sociale Uitsluiting. Acco Leuven/Amersfoort, Reeks n Vranken, J., Geldof, D, Van Menxel, G. (Eds.) (1996), Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting. Jaarboek 1996, Acco, Leuven/Amersfoort, 360 p. n Vranken, J., Geldof, D.,Van Menxel, G (Eds.) (1999). Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek Leuven/ Amersfoort, Acco, 430 p. n Vranken, J., De Boyser, K, Geldof, D., Van Menxel, G. (Eds.) (2002). Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek Leuven, Acco, 399 p. n Wolf, J. (2002) Een kwestie van uitburgering. Amsterdam: swp 55

58 Steunpunt Algemeen Welzijnswerk vzw Diksmuidelaan 36a 2600 Berchem tel fax