De grote vuurvlinder in Friesland. Bezoek en advies 2004

Transcriptie

1 De grote vuurvlinder in Friesland Bezoek en advies 2004

2 Grote vuurvlinder in Friesland. Bezoek en advies 2004 Tekst: Henk de Vries Met medewerking van: Isabel Silva, Sicco Ens, Henk Arends, Hester Soomers, Henk-Jan van der Veen (SBB), Henk Ruiter en Alfred van den Burgh Rapportnummer: VS Productie: De Vlinderstichting Postbus AM Wageningen telefoon: fax: homepage: Opdrachtgever: Provincie Friesland Deze publicatie kan worden geciteerd als: De Vries, H.H., S. Ens, H. Arens & I. Silva (2004). Grote vuurvlinder in Friesland. Bezoek en advies Rapport VS , De Vlinderstichting, Wageningen. Trefwoorden: Grote vuurvlinder, Rottige Meente, Lindevallei, beheer, waterzuring, laagveen Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Vlinderstichting en de opdrachtgever. Januari 2005 DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

3 Inhoud Inhoud...2 Samenvatting...3 Hoofdstuk 1 / Inleiding...4 Hoofdstuk 2 / Resultaten Monitoring Veldgegevens onderzoeksproject Resultaten modelstudies Beheeradviezen...8 Hoofdstuk 3 / Evaluatie soortbeschermingsplan...10 Literatuur...13 DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

4 Samenvatting De grote vuurvlinder is een ernstig bedreigde vlindersoort die in Friesland alleen nog in de Rottige Meente wordt aangetroffen. Verschillende maatregelen zijn in 2004 en in voorgaande jaren genomen om het behoud van deze soort veilig te stellen. Dit rapport geeft aandacht aan de resultaten van onderzoek, monitoring en beheeradviezen van 2004 en geeft een overzicht van de resultaten van het soortbeschermingsplan De telresultaten in de monitoringplots van het jaar 2004 bleken in de Rottige Meente tussen die van 2002 en 2003 in te liggen. Het blijkt dat de populatie haar aantallen in Friesland de laatste twee jaren weet te handhaven. Twee modelstudies zijn in 2004 verricht: een ecohydrologisch studie (Alterra) en een populatiedynamische studie (student WUR). De ecohydrologische studie heeft voor het beheer geen direct bruikbare adviezen opgeleverd, uit de tweede studie bleek dat soortgericht beheer binnen de gebieden belangrijker is dan gebiedsvergroting of het aanleggen van corridors. Een nieuwe veldstudie naar de ecologie van de grote vuurvlinder werd in 2004 gestart en zal vooral in 2005 en 2006 resultaten opleveren. Met betrekking tot beheer blijkt bosverwijdering in de Rottige Meente effectief geweest te zijn. De aanpak voor de bestrijding van de verzuring in enkele percelen is wel besproken met de beheerder, maar blijft een moeilijk op te lossen probleem. In dit rapport wordt tot slot het soortbeschermingsplan geëvalueerd. De meeste genoemde onderdelen zijn uitgevoerd. De grootschalige aanpak in het beheer is deels wel uitgevoerd (in de Wieden en De Weerribben), maar werd niet specifiek gericht op de grote vuurvlinder. Helaas lijkt, ondanks de uitvoering van het soortbeschermingsplan, een van onze Nederlandse populaties nu te verdwijnen: in de Wieden worden in de monitoringplots geen eitjes meer waargenomen. Aandacht voor de grote vuurvlinder blijft ook na het aflopen van het soortbeschermingsplan noodzakelijk. Het blijft belangrijk dat een kennisinstituut, bij voorkeur De Vlinderstichting, de nationale taak krijgt om structurele aandacht te geven aan een zo goed mogelijke uitvoering van de bescherming van de grote vuurvlinder. DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

5 Hoofdstuk 1 / Inleiding De grote vuurvlinder is een ernstig bedreigde vlindersoort die in Friesland alleen nog in de Rottige Meente wordt aangetroffen. Verschillende maatregelen zijn in 2004 en in voorgaande jaren genomen om het behoud van deze soort veilig te stellen. Onderzoek, monitoring en beheeradviezen vormen tezamen een belangrijk pakket aan projecten dat nodig is om de grote vuurvlinder te behouden voor Friesland. Dit rapport geeft aandacht aan deze onderdelen en geeft een overzicht van de resultaten van het soortbeschermingsplan. De grote vuurvlinder (Lycaena dispar batava) is de meest karakteristieke vlindersoort van Nederland. Hij komt vooral voor in uitgestrekte laagveenmoerassen, een landschapstype dat van oudsher kenmerkend is voor lager gelegen delen van ons land. De grote vuurvlinder beperkt zich in haar verspreiding tot drie natuurgebieden in Noordwest-Overijssel en Zuidoost-Friesland. Het gaat hierbij om locaties in laagveenmoerassen waar riet en waterzuring, de waardplant, voorkomen naast andere planten, waaronder nectarplanten. Voor de bescherming van de grote vuurvlinder is het Beschermingsplan grote vuurvlinder opgesteld (Van Swaay, 2000). Dit plan bevat activiteiten die deels de provincie Friesland en deels de provincie Overijssel betreffen. Het jaar 2004 was het laatste jaar waarvoor dit plan was opgesteld. Als onderdeel van de uitvoering van het beschermingsplan bezoekt De Vlinderstichting jaarlijks veldsituaties die van belang zijn voor de grote vuurvlinder. Ook onderhoudt zij contacten met de beheerders om bij te dragen aan een zo goed mogelijk beheer van de leefgebieden van de grote vuurvlinder. Overdracht van de bij De Vlinderstichting aanwezig kennis en uitwisseling van kennis tussen de verschillende beheerders is een belangrijk doel hierbij. Het voorliggende rapport doet verslag van de uitgevoerde activiteiten betreffende de grote vuurvlinder welke van belang zijn voor de bescherming van de grote vuurvlinder in Friesland. Hierbij zal aandacht worden besteed aan de volgende onderwerpen: Monitoring Onderzoek (veldgegevens) Onderzoek (modelleren) Beheersadviezen Evaluatie soortbeschermingsplan DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

6 Hoofdstuk 2 / Resultaten 2004 is geen slecht jaar geweest voor de grote-vuurvlinderpopulatie in de Rottige Meente. Ondanks een wat natte augustusmaand zijn er veel eitjes afgezet, zij het minder dan in het warme jaar De uitvoering van het bosverwijderingsproject bleek een enorme verbetering van het leefgebied van de grote vuurvlinder op te leveren. De bestrijding van de verzuring blijkt een moeilijk op te lossen probleem. 2.1 Monitoring Vanaf 1999 wordt de grote vuurvlinder gemonitord in de Rottige Meente en vanaf 2001 in de Gorterspolder in de Lindevallei. Voor deze monitoring wordt elk jaar een ingemeten plot bezocht door vrijwilligers, waarbij gedurende ongeveer een half uur het aantal waterzuringplanten en het aantal eitjes en rupsen van de grote vuurvlinder wordt geteld. In 2004 werden 12 eitelplots in de Rottige Meente bezocht en één in de Lindevallei. Helaas zijn er in de Lindevallei tot nu toe nog geen eitjes waargenomen. Dit gebied bevat sinds 1971 geen populatie grote vuurvlinder meer (Oostermeijer, 1996). Eitje van de grote vuurvlinder. De gemiddelde aantallen eitjes en waterzuringplanten die in 2004 werden gevonden in de verschillende eitelplots in de Rottige Meente zijn weergegeven in tabel 2.1. Er werden minder eitjes waargenomen in 2004 dan in 2003, maar ten opzichte van 2002 ging het hier toch nog om een verdubbeling. De tellingen van de eitjes en waterzuringplanten per plot zijn weergegeven in de figuren 2.1 en 2.2. Uit figuur 2.1 blijkt dat niet alle plots minder eitjes bevatten in vergelijking tot 2003, Plot D en H vertonen een toename. Ook bij de tellingen van de waterzuringplanten blijkt dat er verschillen in trends van afzonderlijke plots zijn, maar gemiddeld blijkt er weinig verschil tussen 2003 en Tabel 2.1. Gemiddeld aantal eitjes en waterzuringplanten op de eitelplots in de Rottige Meente in de periode Jaar Gemiddeld aantal eitjes Gemiddeld aantal waterzuringplanten DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

7 Aantal A B C D E F G H I J K L M Figuur 2.1. Resultaten van de monitoring van de grote vuurvlinder in de Rottige Meente met behulp van eitelplots A tot en met M, voor de periode Aantal A B C D E F G H I J K L M Figuur 2.2. Resultaten van de monitoring van de waterzuringplanten in de Rottige Meente met behulp van telplots A tot en met M, voor de periode DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

8 In figuur 2.3 staat het aantal eitjes afgebeeld in relatie tot het aantal planten dat werd waargenomen in de verschillende plots. Hoe meer planten aanwezig zijn in een plot, des te groter blijkt de kans dat de grote vuurvlinder het plot weet te vinden en er eitjes op afzet. Ook zijn er uitzonderingen waarbij een of enkele planten toch een groot aantal eitjes bevatten Aantal eitjes Aantal planten Figuur 2.3. Het aantal waargenomen eitjes in relatie tot het waargenomen aantal planten per eitelplot voor de jaren Veldgegevens onderzoeksproject De Vlinderstichting is gestart met een onderzoek naar de effecten van microklimaat en natuurlijke vijanden op de grote vuurvlinder. Hiertoe worden in de Rottige Meente en in de Weerribben plots met grotevuurvlindereitjes gevolgd gedurende de groeitijd van de rupsen. In het jaar 2004 is vooral de uitgangssituatie vastgesteld van de verschillende onderzoeksplots. Er is een aanvang gemaakt met het meten van de overleving van de rupsen, maar veel van de sterfte wordt gedurende het winterseizoen verwacht. Wel blijkt al dat de locatie een significant effect had op de lengte van de rups, zoals deze werd gemeten begin september (zie figuur 2.4). Rups grote vuurvlinder met markering van vermoedelijk een parasiet mm n = 52 n = n=24 0 Ribbe Veldje Slootkant Figuur 2.4. Rupsenlengte (± std) 1-3 september 2004 in de Weerribben op drie verschillende locaties. Anova-toets: F=4,68, p=0,01. DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

9 2.3 Resultaten modelstudies Populatie-dynamisch model Een student van de WUR te Wageningen, Hester Soomers, heeft een populatiedynamisch model gebouwd voor de effecten van verschillende beheer- en inrichtingmaatregelen op de grote vuurvlinderpopulatie in Nederland (Soomers, 2004). Het onderzoek werd uitgevoerd bij De Vlinderstichting in samenwerking met de WUR. Met behulp van dit stochastische model zijn de effecten van verschillende scenario s voor beheer en inrichting berekend. Het blijkt dat er geen grote verschillen zijn waar te nemen bij vergroting van oppervlakte leefgebied en bij vergroting van de kwaliteit van het leefgebied. Een duidelijk merkbaar effect werd gevonden bij het verlagen van de mortaliteit van de eitjes en rupsen. De uitkomsten van deze studie wijzen erop dat de bescherming van afgezette eitjes een belangrijke rol kan spelen bij het behouden van de grote vuurvlinder. Dit betekent dat de huidige methode van het plaatsen van stokken bij planten met afgezette eitjes, waardoor deze niet weggemaaid worden, mogelijkerwijs de beste manier is om de situatie voor de grote vuurvlinder te verbeteren. Toch is er helaas nog maar weinig bekend over de effecten van aangepast beheer op de overleving van eitjes en rupsen. Ecohydrologisch effectvoorspellingsmodel In opdracht van het ministerie van LNV heeft Alterra een ecohydrologisch model opgesteld, bedoeld voor voorspellingen betreffende de verspreiding van grote vuurvlinder en leefgebied van de grote vuurvlinder (Sanders et al., 2004). De Vlinderstichting was bij dit project betrokken als probleemhouder. Het model was gebaseerd op het relateren van leefgebied van de grote vuurvlinder aan het optreden van hydrologisch gradiënten door menging van basen- en voedselrijk oppervlaktewater en het zure voedselarme regenwater. Helaas bleek dat de voorspellende waarde van dit model onvoldoende was om het resultaat te kunnen gebruiken voor beheervraagstukken. Vermoedelijk wordt dit veroorzaakt doordat standplaatscondities van de waardplant van de grote vuurvlinder na ontkieming vaak sterk wijzigen, waardoor de huidige condities geen sterke relatie hebben met het voorkomen van waterzuring. Door de auteurs wordt geconcludeerd dat er vooral aandacht besteed moet worden aan de afstemming tussen maaibeheer en de activiteiten van de rupsen. Hierbij is het van belang om te weten wanneer de rups actief is en wanneer deze zich hoog en wanneer laag in de vegetatie bevindt. 2.4 Beheeradviezen Trekker met kraan en ketting om boompjes mee te trekken. Voor het beheer van de Rottige Meente is gekeken naar de effecten van bosverwijdering op de groei van de waterzuringplanten. De verwijdering van opslag uit enkele verruigde percelen waar de grote vuurvlinder voorkomt bleek effectief. Door deze ingrepen wordt de verruiging in de behandelde percelen teruggedrongen en is er voorlopig zicht op behoud van de grote vuurvlinder in deze percelen. De verspreiding van grote vuurvlinder en waterzuring is niet opnieuw onderzocht. De laatste keer dat dit geïnventariseerd werd was in 2001 (De Vries, 2001). De indruk is dat de in 2001 gevonden percelen nog steeds de belangrijkste zijn voor de grote vuurvlinder. Met de beheerder is besproken in hoeverre veenmosrietlanden in goede conditie kunnen worden gehouden zonder dat er verzuring optreedt. Opvallend is dat de waterzuringplant zich in een deel van de percelen voor een groot deel beperkt tot de slootrand en DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

10 inmiddels is verdwenen uit het midden van percelen, waarschijnlijk als gevolg van verzuring. De basenrijke omstandigheden beperken zich steeds meer tot de zone die direct aan de sloten grenst. Voor behoud van de waterzuringplanten zou begreppeling een uitkomst kunnen geven, maar ook bevloeien of besproeien met basenrijk water is een optie. Aangezien eenduidig advies hier lastig is en maatwerk vereist, blijft dit een belangrijk punt van aandacht voor de toekomst. DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

11 Hoofdstuk 3 / Evaluatie soortbeschermingsplan Het soortbeschermingsplan is effectief gebleken in het mobiliseren van mensen en organisaties voor het beschermen van de grote vuurvlinder. Helaas is de situatie voor de grote vuurvlinder in een van zijn drie huidige leefgebieden, De Wieden, dramatisch verslechterd. Ondanks het aflopen van het soortbeschermingsplan in 2004, blijft het belangrijk dat een kennisinstituut, bij voorkeur De Vlinderstichting, de nationale taak krijgt om structurele aandacht te geven aan de uitvoering van de bescherming van de grote vuurvlinder. Het 'Beschermingsplan grote vuurvlinder ' (Van Swaay, 2000) bevat een uitvoeringsplan, conform de onderdelen in tabel 3.1. Terugkijkend kan gesteld worden dat veel onderdelen geheel of deels zijn uitgevoerd. Een uitzondering vormen de herstelprojecten van de Bancopolder, de Wieden en De Weerribben. In de Wieden en De Weerribben zijn wel herstelprojecten uitgevoerd in het kader van LIFEprojecten, maar soortspecifieke doelen gericht op de grote vuurvlinder zijn hierbij, voor zover bekend gemaakt, niet expliciet gesteld. Wel zijn in alle drie de leefgebieden nieuwe petgaten gegraven, waar op de lange termijn nieuw leefgebied moet ontstaan. Naar verwachting zullen deze maatregelen wel bijdragen aan de overleving van de drie resterende populaties van de grote vuurvlinder op de langere termijn. Helaas is de situatie van de grote vuurvlinder niet sterk verbeterd sinds het jaar Toch kan worden gesteld dat de situatie in de Rottige Meente wel is verbeterd en dat hier nu een belangrijke en waarschijnlijk zelfstandige populatie grote vuurvlinder voorkomt. Deze populatie is sterk afhankelijk van de wijze waarop het beheer in deze gebieden wordt uitgevoerd. Tabel 3.1. Actiepunten van het soortbeschermingsplan grote vuurvlinder. Actiepunt Gepland uitvoeringsjaar Bezoek vindplaatsen 2000 t/m 2004 Ja Inventarisatie gebieden 2000 Ja Opzetten monitoring 2000 Ja Uitgevoerd Tentoonstelling 2000 Ja, in 2001 Herstel Bancopolder - Nee Hydroecologisch herstelproject Weerribben en Wieden - Deels, maar niet gericht op de grote vuurvlinder Hydroecologisch model Vervolg monitoring 2000 Ja Brochure 2000 Ja DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

12 Sterke punten van het soortbeschermingsplan De aandacht en inzet voor aangepast beheer is in alle drie de gebieden waar de grote vuurvlinder voorkomt toegenomen gedurende de looptijd van het plan. De inzet van vrijwilligers heeft hierbij een cruciale rol gespeeld; deels was deze ook al voor de start van dit plan aanwezig. Een extra project voor bosverwijdering in de Rottige Meente in percelen van de grote vuurvlinder is van grote waarde gebleken voor de kwaliteit van het leefgebied. Het draagvlak voor het nemen van maatregelen voor de grote vuurvlinder lijkt ook te zijn toegenomen, hoewel hier geen direct bewijs voor kan worden geleverd. Coördinatie van de Nederlandse activiteiten gericht op de grote vuurvlinder werd mogelijk. Kennis werd hierdoor gebundeld en kwam sneller en gerichter beschikbaar voor de beheerders. Door het opzetten van een monitoringprogramma is er nu sinds enkele jaren een schatting van hoe het met de aantalsfluctuaties van de verschillende populaties gaat. Dit betekent dat er meer bekend wordt over wanneer de populaties toenemen en wanneer ze afnemen. Doordat er een tentoonstelling gepland was over de grote vuurvlinder heeft een groot aantal mensen via bezoekerscentra informatie tot zich kunnen nemen over de bescherming van deze vlindersoort. De populatie in de Rottige Meente lijkt te zijn toegenomen en is nu groter dan de populatie in De Wieden. Zwakke punten van het soortbeschermingsplan Het gaat hier om een soort die zijn keuze van reproductiegebieden nogal eens wijzigt of moest wijzigen door veranderende omgeving als gevolg van verzuring, verdroging en verbossing. Het plan is slecht in staat gebleken hierop te anticiperen. Meer onderzoek bleek nodig, waarvoor aanvullende fondsen moesten worden gezocht. De beoogde populatiegroei van de grote vuurvlinder als resultaat van het soortbeschermingsplan is niet gerealiseerd. De populatie in de Wieden is sterk afgenomen en staat helaas op het punt om te verdwijnen. Verzuring van de percelen wordt hierbij als belangrijkste probleem gezien, zonder dat hierop een pasklaar antwoord te geven is. Ambities van het soortbeschermingsplan Tijdens de looptijd van dit soortbeschermingsplan zijn de ambities voor de provincie Friesland wat teruggeschroefd. Het was eerst de wens om in verschillende regio s grote-vuurvlinderpopulaties te realiseren, waaronder in de Deelen en de Bancopolder. Nu lijkt het realistischer om op de korte termijn effectieve bescherming van de huidige populaties en hun directe omgeving na te streven. Het realiseren van een samenhangend moerassysteem, dat De Wieden, De Weerribben, de Rottige Meente, Brandemeer en bijvoorkeur ook de Lindevallei omvat, lijkt ambitieus genoeg om de inzet voor de komende tien jaar toe te beperken. Dit gebied wordt weergegeven met de rode zone in figuur 3.1. Voor de langere termijn is het uiteraard de wens om weer meer gebieden geschikt te krijgen. Omvorming van ongeschikt gebied in geschikt gebied is sowieso vaak een kwestie van lange termijn. Het aflopen van het soortbeschermingsplan betekent helaas dat er nu geen plannen zijn bij het ministerie van LNV om de coördinerende DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

13 werkzaamheden van de Vlinderstichting te continueren. Toch blijft het belangrijk om ook in de toekomst ervoor te zorgen dat een kennisinstituut, bij voorkeur De Vlinderstichting, de nationale taak heeft om structurele aandacht te geven aan de uitvoering van de bescherming van deze zeer bijzondere soort. Figuur 3.1. Overzicht van de langetermijnambities voor een duurzame populatie van de grote vuurvlinder in Nederland. De rode zone geeft het kerngebied aan met daarin de huidige leefgebieden. Gele cirkels geven voormalige leefgebieden aan, wit potentieel leefgebied. DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies

14 Literatuur De Vries, H.H. (2001). Inventarisatie grote vuurvlinder in de Rottige Meenthe Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Oostermeijer, J.G.B. (1996). Actieplan Grote vuurvlinder, maatregelen voor behoud en uitbreiding. Rapport VS 96.27, De Vlinderstichting, Wageningen. Sanders, M.E., A.H. Prins, E.P.A.G. Schouwenberg & R.M.A. Wegman (2004). Identificatie van geschikt leefgebied voor de Grote vuurvlinder; Een ecohydrologisch effectvoorspellingsmodel. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport Soomers, H. (2004). Modelling the viability of a population of the Large Copper (Lycaena dispar batava) in the Netherlands. Report SV Dutch Butterfly Conservation, Wageningen. Van Swaay, C.A.M. (2000). Beschermingsplan grote vuurvlinder Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. s-gravenhage. DE VLINDERSTICHTING 2005 De grote vuurvlinder in Friesland bezoek en advies