De Tweede Kamerverkiezingen in vijftig stappen

Transcriptie

1 404 BOEKEN Niels van Driel en Ron de Jong De Tweede Kamerverkiezingen in vijftig stappen Amsterdam: Boom 2014, 287 p., ISBN N. EFTHYMIOU* Verkiezingen vormen een essentieel onderdeel van de constitutionele democratie die Nederland beoogt te zijn. Ze hebben een uitgebreide regeling gevonden in de Kieswet en onder die wet hangende regelingen als het Kiesbesluit. Wie wel eens in de Kieswet heeft gekeken, zal al snel gemerkt hebben dat het verkiezingsproces ingewikkeld is, dat misschien een gevolg van die ingewikkeldheid veel artikelen uit de wet lang, moeilijk te lezen en moeilijk te begrijpen zijn, en dat misschien het opvallendst over politieke partijen niet wordt gesproken in de Kieswet. Het is met andere woorden niet gemakkelijk om het verkiezingsproces te begrijpen door wettelijke regelingen te lezen. Dat is minder problematisch dan het op het eerste gezicht misschien lijkt. Ten eerste is het belangrijk dat een essentieel onderdeel van de constitutionele democratie zo nauwgezet mogelijk wordt geregeld, ook als dat ertoe leidt dat het verkiezingsproces voor buitenstaanders moeilijk(er) te doorgronden wordt. Ten tweede kan het verkiezingsproces heel goed begrepen worden door er literatuur op na te slaan. Dat kan juridisch-technische literatuur zijn, die echter soms niet veel gemakkelijker te lezen en begrijpen is dan de wettelijke regelingen zelf. Die literatuur kan ook, in elk geval waar het gaat om de Tweede Kamerverkiezingen, de vorm aannemen van een helder geschreven, toegankelijk en overzichtelijk boek, zoals het boek van Van Driel en De Jong dat hier wordt besproken. 1 Mr. dr. Nick Efthymiou is universitair docent staatsrecht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. De Tweede Kamerverkiezingen in vijftig stappen is niet alleen maar een boek over het huidige verkiezingsproces. De vorm waarin De Tweede Kamerverkiezingen in vijftig stappen is gegoten, is ontleend aan een boek uit 2012 van Carla van Baalen en Alexander van Kessel. Dat boek heet De kabinetsformatie in vijftig stappen en beoogde de kabinetsformatie overzichtelijk en helder te beschrijven door haar op te knippen in het genoemde aantal chronologische stappen. Daarnaast behandelde het boek over de kabinetsformatie ook de totstandkomingsgeschiedenis van elk van de 50

2 TVCR OKTOBER 2015 BOEKEN 405 onderscheiden stappen in de kabinetsformatie. Het werd daarmee ook een historisch overzicht, een kwaliteit die is versterkt doordat het boek in mei 2012 is verschenen. De schrijvers van het boek over de Tweede Kamerverkiezingen hebben dezelfde twee oogmerken: het in heldere taal beschrijven van (de chronologie van) het verkiezingsproces van de Tweede Kamer, en het verduidelijken van de geschiedenis van dat proces. Dat laatste gebeurt via een historisch overzicht bij elk van de onderscheiden stappen. Bij de behandeling van de geschiedenis gaan Van Driel en De Jong vrij ver terug in de tijd. Ze behandelen niet alleen het verkiezingsproces sinds de invoering van de evenredige vertegenwoordiging in 1917, maar ook het verkiezingsproces ten tijde van het meerderheidsstelsel (Van Driel en De Jong hebben het overigens over het districtenstelsel). Hun beginpunt is het jaar 1848, toen een grondwetsherziening rechtstreekse Tweede Kamerverkiezingen mogelijk maakte. Van Driel en De Jong doorbreken op plaatsen hun chronologische stapsgewijze overzicht door een aantal thematische onderdelen van het verkiezingsproces van de Tweede Kamerverkiezingen uit te diepen. Het boek kent tien van dergelijke uitdiepingen, die variëren van een bespreking van een politiek steekspel rond de kiezerslijst van Harmelen, via een behandeling van zaken als het gordijntje en het rode potlood, tot een weergave van de slag om de kiesdrempel: een fundamenteel debat uit Ten slotte sluiten ze hun boek af met een paragraaf waarin de aandacht wordt gevestigd op een aantal onderwerpen dat door de stapsgewijze bespreking van het verkiezingsproces slechts versnipperd is behandeld. De hoofdmoot van het boek wordt natuurlijk uitgemaakt door de behandeling van het huidige proces van Tweede Kamerverkiezingen en zijn voorgeschiedenis. Uit de behandeling blijkt dat opknippen in kleine, behapbare stukjes grote voordelen heeft. Zeer veel details van het proces kunnen aan de orde komen, en de chronologische behandeling maakt dat je niet verdrinkt in die details. De grotere lijn hoeft echter niet uit het oog verloren te worden, omdat de stappen worden gegroepeerd onder overkoepelende noemers. Zo gaan bijvoorbeeld de stappen zes tot en met twaalf over de kandidaatstelling, gaan de stappen 31 tot en met 36 over de verkiezingsdag en gaan de stappen 37 tot en met 43 over de verkiezingsuitslag. Er wordt dus alle mogelijke moeite gedaan om het de lezer zo gemakkelijk mogelijk te maken. Daarbij helpt dat Van Driel en De Jong een plezierige schrijfstijl hebben, en vrijwel niet op fouten te betrappen zijn. Op twee kleinigheden meer dan dat zijn het niet wordt hier gewezen. Ten eerste kan het niet zo zijn dat de Afdeling bestuursrechtspraak in 1982 de colleges van gedeputeerde staten verving als beroepscollege (pagina 16 van het boek). In dat jaar bestond de Afdeling namelijk nog niet. Ten boeken

3 406 BOEKEN tweede kun je je afvragen of het klopt dat onder het meerderheidsstelsel in elk district de kandidaat met de meeste stemmen won (pagina 222 van het boek). Om in het Nederlandse stelsel gekozen te worden, moest een kandidaat de absolute meerderheid van de uitgebrachte stemmen hebben behaald en dat lijkt mij iets anders dan de meeste stemmen. Op pagina 243 van het boek wordt overigens wel melding gemaakt van de noodzaak om een absolute meerderheid te halen. Het gaat op pagina 222 daarom eerder om een slip of the computer dan om een fout. Misschien is het iets om te corrigeren in een eventuele volgende druk. Hoe goed, nuttig en belangrijk de behandeling van het huidige proces van Tweede Kamerverkiezingen en zijn voorgeschiedenis ook is, deze lezer heeft misschien wel het meeste plezier beleefd aan de uitdiepingen van een aantal thematische onderdelen. Het aardige van die uitdiepingen is dat niet alleen feiten, maar ook opvattingen uit verleden en heden over het kiesproces aan de orde komen. Zo laten de schrijvers zien waar men zich in verleden en heden druk over maakte als het ging om verkiezingen. Soms gaat het om ogenschijnlijk triviale zaken. Hebben er bijvoorbeeld ooit in stemlokalen gordijntjes voor de stemhokjes gehangen? Antwoord: hoogstwaarschijnlijk niet, al valt niet uit te sluiten dat sommige gemeenten ze in het verleden hebben opgehangen. Zouden ze er moeten hangen? Op deze vraag valt geen eenduidig antwoord te geven. Van Driel en De Jong merken op dat discussies over de vraag van tijd tot tijd opduiken het laatst in 2010 en tonen dat de discussies zich steeds weer afspelen rond dezelfde afwegingen. Voorstanders van gordijntjes menen dat het stemgeheim wordt geschonden door het ontbreken van gordijntjes, tegenstanders van gordijntjes wijzen op de kostenpost van het ophangen, die zwaarder zou moeten wegen dan het kleine risico op schending van het stemgeheim. Zo leer je dat het verloop van sommige opnieuw aangezwengelde staatsrechtelijke discussies valt te voorspellen. De mogelijkheid tot voorspelling hoeft overigens niet te gelden voor de afloop. Tot nu toe hebben de tegenstanders het steeds gewonnen, maar niet valt uit te sluiten dat dit in de toekomst anders zal zijn. En soms gaat het over ook al op het eerste gezicht fundamentele kwesties. Zou er bijvoorbeeld in Nederland een kiesdrempel ingevoerd moeten worden? Van Driel en De Jong bespreken deze kwestie via een behandeling van debatten in de jaren dertig van de vorige eeuw. En ook bij die behandeling komen we argumenten tegen die ons vandaag de dag bekend in de oren klinken. Moeten we versplintering tegengaan en dus een kiesdrempel volgens een voorstel uit 1935 een kiesdrempel van 3% invoeren, of is invoering ervan ongrondwettig?

4 TVCR OKTOBER 2015 BOEKEN 407 Wie wil weten wat er in Harmelen is gebeurd, en hoe het zit met het rode potlood kwesties waaraan eerder in deze recensie is gerefereerd zal het boek moeten lezen. Het is niet de bedoeling om hier alles te verklappen. Van Driel en De Jong sluiten af met enkele algemene beschouwingen over het Nederlandse kiesstelsel. In hun afsluiting wijzen ze bijvoorbeeld op het steeds grotere belang dat wordt gehecht aan privacy bij het uitoefenen van het kiesrecht (pagina 254 van het boek). In het wat verdere verleden werd meer waarde gehecht aan controleerbaarheid. Kiezerslijsten werden op grond van de Kieswetten van 1850 en 1896 aangeplakt aan het gemeentehuis, en op die lijsten was allerlei persoonsgevoelige informatie te vinden, waaronder bijvoorbeeld de aanslag in de directe belastingen. Men zag kiesrecht namelijk als een publiek recht, en iedereen moest kunnen controleren of burgers ten onrechte op de kiezerslijst waren geplaatst. Vanaf de laatste decennia van de twintigste eeuw is privacy veel belangrijker geworden dan controleerbaarheid, en allerlei wetswijzigingen getuigen daarvan. Zo kan sinds 1989 geen informatie meer worden opgevraagd over de kiesgerechtigdheid van anderen, en zijn sinds 2013 adresgegevens van kandidaten niet meer openbaar. Ook stellen Van Driel en De Jong dat de Kieswet gemoderniseerd zou mogen worden. Hun belangrijkste aanbeveling is om politieke partijen een plaats te geven in de Kieswet (pagina 255 van het boek). Het lijkt me een zeer juiste aanbeveling: het is niet goed te begrijpen dat van deze centrale actoren in het verkiezingsproces geen melding wordt gemaakt in de huidige Kieswet. Het boek van Van Driel en De Jong is een welkome aanvulling op de literatuur over het kiesrecht. Het is helder en goed geschreven, toegankelijk en overzichtelijk, en biedt alle informatie die een in Tweede Kamerverkiezingen geïnteresseerde zich kan wensen. De vorm van het boek die is gebaseerd op een boek over de kabinetsformatie, zoals eerder opgemerkt is bij uitstek geschikt voor een behandeling van het onderwerp. De lichte tragiek die kleeft aan het boek over de kabinetsformatie, kleeft niet aan dit boek. Er staan, in ieder geval bij mijn weten, in het Nederlandse kiesstelsel geen zeer ingrijpende wijzigingen op stapel. Dat neemt niet weg dat het verkiezingsproces voortdurend aan wijzigingen onderhevig is en dat dit boek dus verouderd zal raken. De kwaliteiten van De Tweede Kamerverkiezingen in vijftig stappen zijn te groot om zich daar zonder meer bij neer te leggen. Mijn verzoek aan de schrijvers een verzoek waarop eerder in deze recensie een voorschot is genomen zou daarom zijn om in de toekomst van tijd tot tijd een nieuwe druk van het

5 408 BOEKEN boek het licht te doen zien, waarin de inmiddels aangebrachte wijzigingen in het verkiezingsproces zijn verwerkt. Het onderwerp en de kwaliteiten van het boek zijn het waard.