Administratieve entiteit KORTRIJK Stad KORTRIJK Begijnhofkerk Sint-Mattheus in het Sint-Elisabethbegijnhof (Begijnhofstraat, z.nr.

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Kortrijk Administratieve entiteit KORTRIJK Stad KORTRIJK Begijnhofkerk Sint-Mattheus in het Sint-Elisabethbegijnhof (Begijnhofstraat, z.nr.) KERK Kapel ingewijd 1464, hersteld begin 17de e en in Het begijnhof uit 1238, een combinatie van straat- en pleinbegijnhof, dateert in zijn huidige vorm uit de 17de e. en telt zowat 40 barokke huisjes. Het werd in de loop van zijn geschiedenis meermaals beschadigd of vernield: tijdens de Guldensporenslag, in 1382 door Engelse troepen en in 1684 door Franse. In WO I & II slechts geringe schade. Het heeft drie kapellen waarvan de gotische door verbouwingen in de jaren 1760 een barok karakter kreeg. (UNESCO-Werelderfgoed) In 1640 werd de Sint-Mattheuskapel inwendig omgebouwd (was te klein geworden); de huidige interieurvorm kwam tot stand ts 1764 en Zie ook Het begijnhof (incl. kerk) is beschermd als monument, KB 19.IV.1937 ORGEL Auteur oorspronkelijk orgel : onbekend Door orgelhistoricus A. Deschrevel werd het instrument toegeschreven aan de orgelmakers Medaert uit Roeselare; hoewel er geen bewijzen voorhanden zijn, dient deze hypothese niet a priori uitgesloten te worden. Bouwjaar : 1678 (jaartal op de orgelkast) Renovatie : , toe te schrijven aan de orgelmakers De Rijckere (Kortrijk) Restauratie : ontwerp : Gabr. Loncke (Overmere) - uitvoering : Pels-D'Hondt Orgelbouw (Herselt)

2 INSTRUMENT Toestand na de restauratie van : Technische gegevens : Cromhoorn bas Fourniture Tierce Flute bas Bourdon 8v Ventile Cromhoorn 8 sup Larigot Flute sup Sexquialter Prestant 2v Tremblant doux kleine hefboom rechts van Prest. 2 (in te haken) : Nachtegael manuaalomvang : C.D - c 3 deling bas/sup. = c 1 /c# 1 Sexquialter = alleen discant Fourniture = 3 koren toonhoogte : a = 403 Hz bij 20,5 C stemming : naar Rameau, met 3 reine tertsen winddruk : 74 mm Wk Uit het restauratie-ontwerp : [tekst : OCMW Kortrijk & Bestuur Monumenten & Landschappen (Brussel), 1995] HET ORGEL IN HET KORTRIJKSE BEGIJNHOF De (vermoedelijke) geschiedenis van het orgel De Vlaamse orgelbouwtraditie van de tweede helft van de XVIIe eeuw bouwt voort op de traditie van Matthijs Langhedul, het hoogtepunt van de Renaissance-orgelbouw. Het vermoeden lijkt gewettigd dat het orgel in de Begijnhofkerk gebouwd werd door Pieter Medaert, van de derde generatie van het orgelbouwersgeslacht uit Rumbeke en Roeselare. Hij werkte in elk geval rond 1680 aan de orgels zowel van de O.L.Vrouw- als van de St-Maartenskerk in Kortrijk. Zijn grootvader Geeraert werkte al in 1617 aan het orgel van deze laatste kerk, zodat de familie hier bekend was. Het enige Medaert-orgel waarvan elementen (delen orgelkast, een weinig pijpwerk) bewaard gebleven zijn is dat van Westkapelle bij Knokke. Het werd vermoedelijk in 1648 gebouwd door Arnout Medaert, zoon van de stamvader Geeraert en oom van Pieter. Ook hier is de versiering opvallend sober en heeft de middenbundel een loshangend kraagstuk in dezelfde vorm als dat van Kortrijk. Tussen ruwweg 1740 en 1770 werden aan het Begijnhoforgel

3 enkele aanpassingen uitgevoerd. Aldus verkreeg het orgel een vernieuwde windlade met nieuwe toets- en registertractuur. De tessituur werd uitgebreid van 45 naar 48 tonen. Een vergroting van de windlade en kleine verbouwingen aan de orgelkast waren daarvoor nodig. Deze aanpassing zou het werk kunnen zijn van de orgelmakers De Rijckere uit Kortrijk. In elk geval zou bronnenonderzoek in het archief van het Begijnhof bijkomende gegevens kunnen opleveren. Huidige toestand Het instrument bestaat nog bijna volledig, ook in zijn onderdelen, maar is zwaar in verval en onbespeelbaar. Bepaalde documenten tonen aan dat het orgel al in 1867 onbruikbaar was. Waarschijnlijk werd de blaasbalg reeds ten tijde van de Franse Revolutie verwijderd. De orgelkast draagt het opschrift Anno en 1678, verdeeld over twee cartouches. Het meubel is een typisch voorbeeld van Vlaamse laat-renaissance bouwstijl. De kast is uitgevoerd in gekwartierde eik. De frontzijde heeft aan weerszijden van de halfrond vooruitspringende middenbundel (7 pijpen) een vlak van 11 pijpen telkens in V-vorm. De frontpijpen zijn in "orgelstoffe" (bijna zuiver lood) en met bladgoud belegd. Onder de midddenbundel hangt een sierstuk omgeven door voluten, duidelijk een Franse invloed. Oorspronkelijk stond het orgel opgesteld in de borstwering van het doksaal; na een verbouwing van deze borstwering kwam het orgel achter de balustrade te staan. De twee cartouches, in origine op de onderbouw aangebracht, werden daarom hoger geplaatst en staan aldus te dicht bij de pijpenverdieping. Het instrument zelf vertoont de typische kenmerken van de Westvlaamse orgelbouwstijl uit de XVIIe eeuw, een stijl die aanleunt bij de Noordfranse orgelbouwtraditie. Het meubel heeft de volgende afmetingen: hoogte 4,45 m, diepte 0,65 m., breedte 1,45 m. Zoals gezegd is zowel het pijpwerk als het klavier van 48 toetsen (C.D - c 3, zijnde 4 oktaven zonder grootste Do#) bewaard. Slechts enkele pijpen zijn verdwenen, alsook enkele plaatjes toetsbeleg. De pijpen zijn overwegend gemaakt in een legering met hoog loodgehalte. Uit onderzoek van het instrument en zijn onderdelen, vooral het pijpwerk, bleek dat het orgel lange tijd niet meer ordelijk werd gestemd. Uiteraard zullen wij hier, na restauratie, geconfronteerd worden met een merkwaardige getuigenis uit het verleden. Een herstelling kan ons belangrijke muziekhistorische en documentaire gegevens opleveren, zodat een in essentie XVIIde-eeuws klankbeeld - in een aankleding van de XVIIIde eeuw - vrij onaangetast tot onze tijd overkomt. Het is duidelijk dat de herstelling met de grootst mogelijke omzichtigheid en vakmanschap zal moeten gebeuren. Zij zal dan ook plaatshebben in nauwe samenwerking met het terzake bevoegde Bestuur Monumenten en Landschappen (van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap). De voorziene duur van

4 de herstelling bedraagt achttien maanden en wordt hierna gedetailleerd beschreven. Overzicht van de herstellingswerken Geschiedkundig onderzoek. Archiefonderzoek in relatie tot het technisch onderzoek van de materiële instrumentale gegevens. Opmeting en wetenschappelijke beschrijving. Opmeting van alle materiaal, vnl. het pijpwerk. Conclusies en voorstel van de te volgen werkwijze. Afspraken tussen alle betrokken instanties. Ontmanteling en demontage. Met documentering door middel van notities, fotografische en desgewenst zelfs video-opnames. Klavier en toetstractuur. Herstelling en waar nodig aanvulling in beenbeleg of ebbenhout. Vernieuwen van de abstracthaakjes en bevoering. Nazicht en herstel van de wellen. Registertractuur. Nazicht op speling en spanning. Herstel en nazicht van de registerwalsen, eikenhouten registerstokken en registerknoppen. Pijpwerk. Alle pijpen dienen te worden uitgenomen, geanalyseerd, opgemeten, ontstoft, ontbuild, gerecht en gesoldeerd waar nodig; de pijpen worden op hun oorspronkelijke toonhoogte gebracht, en worden daartoe uitgelengd waar nodig. De houten pijpen (bassen van de Bourdon 8') worden uitgelijmd en herbelederd. Bij de tongwerken: lepels, tongen, stemkrukken, spieën reinigen en op punt stellen. Ontbrekende pijpen worden gecopiëeerd naar model van de bestaande. De frontpijpen worden gereinigd en met nieuwe tinfolie en bladgoud bekleed. Windlade. De doorzakking (wegens het gewicht van de pijpen) wordt geneutraliseerd. Dichten van de cancellen en de beledering onderaan. Dichten of herlijmen van de fundamenttafel. Slepen afstellen; pijpstokken indien nodig bijschaven en terugplaatsen met de originele of gecopiëerde gesmede spijkers. De reglage-manier van de pijpstokken dient besproken te worden in functie van het verwarmingssysteem in de kerk. Kleppen, veren en pulpeten herstellen en zo nodig vervangen. Windvoorziening. Reconstructie van twee schepbalgen met handpompbediening; daarnaast wordt een windlevering voorzien met een electro-ventilator, voor het dagelijks gebruik. Speelsupplementen. Een Tremblant is nog aanwezig, maar dient hersteld en geregeld te worden. Er zijn sterke aanwijzingen van de vroegere aanwezigheid van een Rossignol, die kan gereconstrueerd worden. Montage, intonatie en egalisatie, stemming. Het orgel dient op de oude tonhoogte te worden hersteld. Een oude stemming ("temperatuur") dient te worden aangebracht; wellicht met enkele reine tersten (analyse van het pijpwerk dient dit uit te wijzen). Orgelkast en front. Algehele reiniging van het meubel en wegnemen van oude verf- of vernislagen. Paneel-, stijl- en

5 regelwerk worden hersteld op beschadigingen. De oorspronkelijke afwerking opnieuw aanbrengen. Onderzoek naar en herstelling van de originele kleur(en), vooral waar sporen van polychromie werden aangetroffen. Reconstructie van de pupiterplank, boekensteun, orgelbank en kaarsenhouders. KOSTENRAMING 1995 Aanvatten studie: F werkuren en klein materiaal F werkuren F materiaal F werkuren TOTAAL: Bfr. ARCHIVALIA reparatie orgel en kast (bron: rekeningen) rekeningen , onderhoud P.J. De Rijckere (bron: rekeningen) BIBLIOGRAFIE 1) A. Deschrevel : Het orgel in de Kortrijkse begijnhofkapel, in De Leiegouw, jg. XV, afl. 1-2, 1973, blz : Als we een afzondelijke bijdrage wijden aan het orgel in het Begijnhof, dan is het omdat het een merkwaardig, zoniet uniek, instrument betreft. De kapel van het Begijnhof zal evenals de kapittelkerk en de parochiekerk, waartussen het gelegen was, geplunderd zijn tijdens de godsdienstberoerten van Van de vroegere uitrusting is niets meer overgebleven, behalve een zilveren schotel. Uit het einde van de 16 de eeuw dateren de drie albasten beelden van de HH. Elisabeth, Begga en Margaretha, waarschijnlijk herkomstig van het renaissancealtaar, dat de kapel gesierd zal hebben. Uit het eerste kwart van de 17 de eeuw dateert de beste kelk en het duurt tot 1656 vooraleer men een nieuwe monstrans kan aanschaffen. (1) (1) Zie hierover : P. DEBRABANDERE, Het kunstbezit van het Kortrijkse begijnhof, De Leiegouw, XV (1973, zie boven. Waarschijnlijk beschikte de kapel toen al over een klein orgel. (2) (2) Een nauwkeurig onderzoek van de rekeningen van het Begijnhof zou ons wellicht meer gegevens hebben verschaft over het orgel door de eeuwen, maar het was ons onmogelijk dit speurwerk te verrichten. Van een nieuw orgel kon voorlopig geen spraak zijn, zolang de Franse koning zijn veroveringstochten op Vlaanderen richtte (Turenne 1667). Door de (eerste) vrede van Aken (1668) werd een heel deel van het huidige West-Vlaanderen, o.m. Kortrijk, aan Frankrijk toegewezen. Toen op 10 augustus 1678 de vrede van Nijmegen werd gesloten, had Lodewijk XIV het toppunt van zijn macht bereikt; men hoopt dat de oorlog nu voor goed voorbij is. In dit jaar wordt voor de kapel van het Begijnhof een nieuw orgel besteld. Jammer dat de rekeningen over de jaren verloren zijn

6 gegaan. We kunnen dus enkel steunen op wat voorhanden is. Op het doksaal staat een klein orgel, waarvan de kast van eikehout is vervaardigd. Deze heeft een hoogte van ongeveer 4,45 m. en een diepte van 65 cm.; de breedte bedraagt 1,45 m. De frontzijde heeft aan weerskanten van de halfrond vooruitstaande middenbundel (7 pijpen) een pijpenvlak van 11 pijpen, dat hier uitzonderlijk in V-vorm vooruitstaat en waar onderaan een siermotief neerhangt. Deze frontpijpen zijn verguld : dit is eerder zeldzaam, tenzij in Brugge, waar dit een soort traditie vormde. Onder aan de middenbundel komt een neerhangend sierstuk voor, omgeven door voluten. Dit soort kraagstuk treffen we uiterst zelden in Vlaanderen aan en schijnt op Franse invloed te wijzen. [ingevoegde afbeelding : foto van K.I.K.] We kennen enkel twee gevallen : het oude orgelfront in Harelbeke (get. 1654), gemaakt door een ingeweken Franse orgelmaker uit Gent, en het orgel in het Begijnhof. Ook in de onderbouw, die uitzonderlijk naar onder toe niet versmalt, vertonen de orgelkasten van Harelbeke en Kortrijk gelijkenis. Verder is het orgelmeubel slechts sober versierd : een meervoudige sierband loopt onder en boven aan de pijpenverdieping door tot over de zijwanden heen, die gevormd zijn uit paneelwerk. De steunen tussen de pijpenbundels en onderaan in de stoel komen gekanneleerd voor. Oorspronkelijk stond het orgel opgesteld in de borstwering van het doksaal. Op de onderbouw (of stoel) kwamen twee cartouches voor met «ANNO» en «1678». Door een latere verbouwing van de borstwering kwam het orgel achter de balustrade te staan, en moesten de cartouches hoger aangebracht zodat ze nu te dicht bij de pijpenverdieping voorkomen. Als we het orgelmeubel vergelijken met wat ons overblijft aan orgelkasten uit die tijd, dan valt de strenge soberheid onmiddellijk op. Het orgel van Gits (1667 nu in de H. Joh. Boscokerk in Eindhoven) en dat van de abdijkerk van Zonnebeke (1680 nu in Desselgem) staan al helemaal in het teken van de Barok. De sobere laat-renaissancevormgeving in Kortrijk wekt bij ons het vermoeden van zuidelijke invloed. Het instrument heeft niet enkel zijn oud pijpwerk weten te bewaren, maar ook het oorspronkelijke klavier (C,D tot c'''), dat 48 toetsen telt, belegd met been. Als spelen noteren we : Prestant 4', waarvan de drie laagste pijpen van hout zijn gebouwd, Bourdon 8', waarvan de houten pijpen onder aan de windlade ophangen, Flûte 4', gedekt en gesneden, Doublette 2', Sifflet 1', Tierce 1 3/5', Larigot 1 1/3', Fourniture 3 r., Cromorne 8' gesneden,

7 Tremblant. We geven deze spelensamenstelling met het nodige voorbehoud, omdat het instrument onbespeelbaar is en niet grondig onderzocht kon worden. Het orgel bezit al tientallen jaren geen blaasbalg meer; pijpen zijn scheefgezakt en omvergevallen, zelfs zijn er jammer genoeg enkele verdwenen. Nu er in de laatste jaren meer interesse is ontstaan voor het oude orgel, zijn heel wat orgelliefhebbers het begijnhofinstrument gaan exploreren. Dit gebeurde niet altijd met de nodige vakkennis en eerbied. Om verdere aftakeling van het instrument te voorkomen, blijft het doksaal zorgvuldig gesloten, werden enkele deuren van de orgelkast dichtgeplakt en houdt Zuster-Begijn waakzaam toezicht bij elk toegestaan bezoek. Op de vraag wie dit orgel gebouwd heeft, blijven we (voorlopig?) het antwoord schuldig. Als ons gevraagd werd een naam voorop te zetten, dan zouden we die van Pieter Medaert uit Meulebeke noemen. We doen dit omdat deze orgelbouwersfamilie al jaren de orgels onderhield in de O.-L.-Vrouwe- en St.-Maartenskerk, en dus in Kortrijk een zekere bekendheid genoot. (3) (3) A. DESCHREVEL, Het orgelbouwersgeslacht Medaert (alias Middaert), Rollariensa (Jaarboek van het geschied- en oudheidkundig genootschap van Roeselare en Ommeland), V (1969), In deze bijdrage werd rekening gehouden met de mogelijkheid dat de stamvader van het orgelbedrijf, Geeraard Medaert, niet uit Leuven stamde, maar uit Lorreinen. In elk geval kwam de naam Médard aldaar voor in het begin van de 17 de eeuw. Zie : A. JACQUOT, Les Médard luthiers lorrains, Parijs, Het enige bewaard gebleven (maar uitgebreide) Medaertorgelmeubel is dat van Westkapelle (ca. 1648). Ook hier is de versiering uiterst sober gehouden en heeft de middenbundel een loshangend kraagstuk in de vorm van dat in Kortrijk. Een Medaertinstrument of pijpwerk is ons niet bekend, zodat geen vergelijkingsmogelijkheid bestaat om uit te maken of het Begijnhoforgel door Medaert gebouwd werd. Laten we hopen, dat een of ander inschrift op de pijpen of in de windlade alle vraagtekens oplost. Voorlopig kunnen we enkel stellen dat het Kortrijkse Begijnhof, voor zover ons bekend, het oudste oorspronkelijk bewaarde orgelinstrument van ons land bezit. Het moge door een verantwoorde herstelling weldra zijn stem terugkrijgen. 2) G. Pels : Begijnhoforgel in Kortrijk gerestaureerd, in De Leiegouw, jg. XXXXVI, afl. 1, 2004, blz : Op 2 september 2003 werd het gerestaureerde orgeltje in de Sint-Matteuskapel van het begijnhof in Kortrijk opgeleverd. Een aantal dagen later, tijdens Open Monumentendag (14 september), kwam zuster Marcella (83), het laatste begijntje, in haar rolstoel over de hobbelige straatkeien naar de kapel

8 gereden. Het orgel had zij zelfs nog nooit gehoord, al woont zij al sinds 1960 in het begijnhof en was zij er organiste. Er wordt aangenomen dat dit orgel sinds de Franse Revolutie niet meer geklonken heeft. Als dat zo is, dan is dat een unicum in Vlaanderen: het is niet bekend dat een ander orgel zo lang gezwegen heeft. Nu hangen er rond dit orgel wel meer anekdotes, die telkens weer opkomen als er in Kortrijk over dit orgel gepraat wordt. Een hardnekkig verhaal is dat van het leer van de blaasbalgen. Tijdens de Franse omwenteling zou dat er afgehaald zijn om er schoenen mee te lappen. Dat lijkt twijfelachtig: dergelijk soepel schaapsleer is moeilijk te verwijderen van het hout, en veel te zacht om er schoenen van te maken. Er bestaan ook verhaaltjes over leer geplakt op de frontpijpen om het lood te camoufleren, zodat de bezetter ze niet zou opeisen om er kogels van te maken. Dat er in de negentiende eeuw niet meer op gespeeld werd, lijkt moeilijk te geloven: een aantal zaken in het orgel werden vastgeschroefd met industrieel vervaardigde schroeven. Dit orgel is in ieder geval een merkwaardig instrument, klein maar fijn. Het is zowat het enige instrument in het Vlaamse orgellandschap waarvan de frontpijpen maar op tweevoetslengte klinken, dit is slechts de helft of een vierde van wat gebruikelijk is Op de kast staat in sierlijke letters het jaartal 1678 gebeiteld. Dit jaartal, samen met de stijlkenmerken van de kast, wijzen er duidelijk op dat dit orgel uit de zeventiende eeuw stamt. Dat is oud voor een orgel in Vlaanderen, omdat orgels, net zoals huizen en andere gebouwen, in de loop der eeuwen vaak aan de eisen van het dagelijks gebruik werden aangepast, tot er van het oorspronkelijke concept zo weinig overschiet, dat het gewoon verdwijnt. Het conservatisme en de zuinigheid van de begijntjes ligt er wellicht ten grondslag aan dat dit orgel er nog gewoon staat na meer dan drie eeuwen. Ogenschijnlijk, want aan de binnenkant is er wel een en ander veranderd. Overigens, in vroegere eeuwen werd de orgelkast meestal niet door de orgelbouwer zelf gemaakt. Toen in 1678 dit orgel in de begijnhofkapel werd geplaatst, was de begijntjesgemeenschap blijkbaar in goeden doen. De meeste huisjes die er nu nog staan, stammen uit de 17e eeuw, en vlak na de bouw van het orgel werd de ruime Sint-Annazaal (een verpleegzaal uit 1682) neergezet. Meer dan het gebeitelde jaartal is er niet over de oorsprong van het instrument bekend. Het waren natuurlijk turbulente tijden. Lodewijk XIV was op het toppunt van zijn macht en roerde zich danig in Vlaanderen. De vrede van Nijmegen (1678) bracht wat rust in de contreien, en toen werd het nieuwe orgel geplaatst - of er voordien een ander orgel heeft gestaan is niet bekend. Jammer genoeg zijn de rekeningen uit die periode niet bewaard

9 gebleven. Overigens werd er niet zo bijster veel gedocumenteerd in het begijnhof, dit in tegenstelling tot abdijen en parochies. Zo werd er nergens een betaling aan een organist gevonden. Speelden de begijntjes erop? Of de organist van de naburige Sint-Maartenskerk? Wel bewaard zijn rekeningen van reparatie en ombouw in latere jaren. Eerst nog even terug naar de oorspronkelijke bouwer van het instrument. E.H. Antoon Deschrevel, destijds een notoir orgelonderzoeker in West-Vlaanderen, oppert de mogelijkheid dat het orgel gebouwd zou kunnen zijn door Pieter Medaert uit Meulebeke. In ieder geval onderhield dit orgelbouwersgeslacht in die tijd de orgels in de Onze-Lieve-Vrouwe- en de Sint- Maartenskerk. Maar bewezen is dit hoegenaamd niet. Petrus De Ryckere, orgelbouwer Na de bouw van het orgel werd het weer snel rumoerig in de streek. De troepen van Lodewijk XIV brachten in 1684 grote vernielingen aan in de stad en in het begijnhof, maar het vijf jaar oude orgel overleefde het toch blijkbaar. Een eerste document (tussen 1696 en 1700) vermeldt werkzaamheden aan het orgel: Betaelt voor het vermaecken vanden orgel xii ponden parisis. Als het orgel zowat honderd jaar oud is, wordt het instrument grondig aangepakt. De begijntjes krijgen een milde schenking van zestig pond, en er wordt een orgelmaker aangetrokken om het orgel om te bouwen. Uit de rekeningen van : onftaen tot het repareren ende vermeerderen vanden orgel 60 ponden parisis en betaelt aan sr Petrus de Ryckere orgelmaeker over het repareren ende vermeerderen vanden orgel inde capelle... by het accoord met hem gemaeckt 160 ponden parisis. Eindelijk hebben we dus een naam: Petrus De Ryckere. Van de gebroeders Pieter ( ) en Jan ( ) de Ryckere is niet erg veel bekend. Deze orgelmakers woonden in Kortrijk, en bouwden o.a. een orgel voor de Hervormde Kerk in Axel (Zeeuws- Vlaanderen). Dit orgel staat sinds 1924 in Beek (Nederlands- Limburg) en werd een aantal jaren geleden gerestaureerd. Een ander wapenfeit van deze orgelmakerbroers is niet zo fraai: het grote drieklaviersorgel dat ze voor de Oostkerk van Middelburg in 1782 bouwden, werd twee keer na elkaar afgekeurd, wegens "geheel onbruikbaar". Een van de afkeurende commissieleden, de orgelmaker Reichert uit Den Haag, mocht de klus overdoen. De toestand voor de restauratie Dat zuster Marcella het orgel niet meer kon bespelen bij haar intrede in 1960, is niet verwonderiijk. De blaasbalgen zijn al vele jaren verwijderd, wind maken is zodoende onmogelijk. De huidige eigenaar van het orgel, het OCMW van Kortrijk, besloot om samen met de restauratie van de kapel ook het orgel te restaureren. Het ontwerp voor de orgelrestauratie werd opgesteld door Gabriël Loncke, een van de nazaten van de West- Vlaamse orgelmakersfamilie. In samenspraak met de orgeldeskundige van de Dienst Monumenten en Landschappen, Antoon

10 Fauconnier, maakte hij de restauratieplannen op. In de orgelkast uit 1678 zit een instrument dat grosso modo gedateerd kan worden midden 18e eeuw. Wellicht is het dus De Ryckere geweest die rond 1770 voor 160 pond het orgel "gemoderniseerd" heeft - zowat elk historisch Vlaams orgel werd in de loop van de geschiedenis aan de smaak van de tijd aangepast. De windlade (dit is de eikenhouten bak met ventielen waarop de pijpen staan) is duidelijk 18e-eeuws. Wellicht was de oude lade kapot, en bovendien krijgt de orgelbouwer die ze vervangt, meteen carte blanche om een andere samenstelling van registers te bepalen, zodat er modernere klanken gekozen kunnen worden. De 18e-eeuwse bouwer heeft een aantal oudere, wellicht 17eeeuwse registers herbruikt. Deze pijpen zijn goed herkenbaar aan het gebruikte materiaal. Het komt erop neer dat er wat bruter is aan gewerkt. Een aantal platen waarvan de 17e-eeuwse pijpen gemaakt zijn, zien er nogal pokdalig uit, en zijn misschien wel op zand gegoten. De 18e-eeuwse pijpen zijn wat lichter van kleur en wat gelijkmatiger van vorm en kleur. Een klein aantal pijpen in de bastonen van de Bourdon 8' is van eiken-hout gemaakt. Omdat deze pijpen een deksel hebben (het zijn gedekte pijpen, die een octaaf lager klinken) was er aan de verkleuring van het hout te zien op welke toonhoogte het orgel in de de loop der jaren gestemd was. Vroeger klonk een orgel beduidend lager dan op de moderne 440 Hz-toonhoogte. In onze streken was dat in de 18e eeuw veeleer 405 Hz of nog lager. Het klavier was ook oud en merkwaardig gaaf bewaard. Het witte toetsbeleg (been van runderen) was nauwelijks versleten, wat wijst op het weinige gebruik van het orgel. Merkwaardigerwijze zitten er een aantal gleufjes in de toetsen (onzichtbaar in het orgel) die overeenkomen met die in clavecimbeltoetsen, wat eventueel op een tweedehandsklavier wijst. De restauratie Na een aanbesteding werd de restauratie toevertrouwd aan Pels- D'Hondt Orgelbouw uit het Kempense Herselt. Dit bedrijf, gesticht in 1892, heeft al honderden orgels vervaardigd, en de laatste jaren zich steeds meer toegelegd op de restauratie van historische orgels. Het Schyvenorgel in de kathedraal van Antwerpen en het Van Peteghemorgel in de Onze-Lieve-Vrouw- Sint-Pieterskerk in Gent zijn twee bekende restauraties van dit atelier. In oktober 2000 werd het orgel in de Kortrijkse begijnhofkapel gedemonteerd en naar het atelier gebracht. Daarbij kon de kast in één stuk blijven, wat bijna nooit het geval is, omdat een kerkdeur nu eenmaal kleiner is dan het gemiddelde orgel. De kast werd gereinigd, zodat het mooie eikenhout weer volledig tot zijn recht komt. Een aantal gaten werd gedicht. Zo moest er een stuk kroonlijst aangevuld worden ter hoogte van de spanijzers in het gewelf. De windlade werd ontmanteld. Er waren inwendige barsten ontdekt, zodat de wind in de verkeerde pijpen kon stromen en

11 het orgel vals begon te huilen. Met warme lijm werden deze barsten gedicht. Het leer werd vernieuwd op de 48 ventielen. Ten slotte werd alles weer in elkaar gezet en getest. De pijpen werden gerestaureerd. Op een beperkt aantal na stammen de meeste van de 483 pijpen uit de 17e of 18e eeuw. Hoe ouder de pijpen, hoe meer werk er aan was. Het leek wel of alle mogelijke problemen in dit orgel voorkwamen: oxidatie, tinpest... allemaal zaken die de klankgeving (intonatie) uiterst moeilijk maken. De loden frontpijpen werden weer met dunne tinfolie beplakt, zodat ze weer schitteren. Het klavier en de tractuuronderdelen waren bijna allemaal nog aanwezig en werden weer op hun mechanische eigenschappen nagekeken en waar nodig gerepareerd. [2 afbeeldingen: Het orgel wordt in mei 2003 gemonteerd (foto's Emiel Delrue). Rechts de drie nieuwe" blaasbalgen.] De grootste nieuwe stukken zijn de drie spaanbalgen, die werden gereconstrueerd. Die kunnen met de hand bediend worden, zoals in de oude tijd, maar voor het gemak kan de wind ook aangemaakt worden door een elektrische ventilator. Deze hele balginrichting werd zichtbaar opgesteld links naast het orgel, omdat dit esthetischer en interessanter leek dan ze in de gebruikelijke balgenkist te verstoppen. [2 afb. : Heropgebouwd orgel in 2003 (foto Emiel Delrue). / Het heropgebouwde en gerestaureerde orgel in mei 2OO3. Alleen de pijpen ontbreken hier nog (foto Emiel Delrue).] Ten slotte werden de diverse orgeldelen naar de kapel in Kortrijk vervoerd en alles op het vernieuwde doksaal opgesteld, nu iets verder achter de balustrade, omdat dan het gewelfijzer niet meer door de kroonlijst moet lopen. Zorgvuldig werd de oude toon gereconstrueerd. Doordat het orgel weer op de de oude, lage diapason gestemd werd, hebben de pijpen weer hun frisse klank gevonden: een te kort afgesneden pijp maakt de toon immers te fluiterig. Geen stille getuige Dit orgel kan er weer een paar eeuwen tegen. Als er geen oorlogen of andere catastrofen meer voorkomen, dan verslijt een pijporgel nauwelijks. Al even funest is natuurlijk wat de mensen er menen aan te moeten veranderen. Dit orgel is geen dagelijks gebruiksinstrument meer; de begijntjes zijn (bijna) weg, er worden zelfs geen diensten meer gehouden in de kapel. Zo kan het ongestoord een getuige zijn - en geen stille! - van de bloeiende begijnengemeenschap in de 17e en 18e eeuw. Literatuur C. BOUCKAERT, De laatste der begijnen, Kortrijk, A. DESCHREVEL, Het orgel in de Kortrijkse Begijnhofkapel. De Leiegouw 15 (1973), A. DESCHREVEL, De Kortrijkse orgelbouwers de Ryckere. De Praestant 3 (1954), L. LANNOO, Sporen van een De Ryckere-orgel in de Sint- Martinuskerk van Desselgem. De Leiegouw 45 (2003), G. LONCKE & M. VANDENBERGHE in het bijzonder bestek voor de

12 restauratie van het orgel in de Sint-Mattheuskapel in het Sint-Elisabethbegijnhof in Kortrijk. ICONOGRAFIE 1) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, a) cliché B27754 (1942), begijnhofkapel KIK-IRPA, Brussel

13 a) cliché B27755 (1942), orgel KIK-IRPA, Brussel

14 a) cliché M (1985), orgel KIK-IRPA, Brussel

15 2) foto's Afdeling Monumenten & Landschappen, vóór de restauratie

16

17

18 3) foto's Afdeling Monumenten & Landschappen, na de restauratie

19

20

21