Er bestaat een opvallende paradox tussen enerzijds de welvaart- en welzijnstroom waar

Transcriptie

1 Beleidsnota 26- Houdbaar tot... het einde. Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen september 2008 Inleiding Besluit beleidsnota 26 Houdbaar tot... het einde Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen Ons welvaartsmodel staat onder spanning. De gevolgen van vergrijzing en alsmaar verderschrijdende globalisering vormen de belangrijkste uitdagingen. Met de kredietcrisis en de escalerende prijzen voor olie, grondstoffen en voeding kwamen er de jongste tijd nog flink wat spanningsbronnen bij. Parallel met deze oplopende externe druk ziet ons land zich nu al ruim twee jaar geconfronteerd met een beleidsvacuüm. Verhofstadt II bolde naar de verkiezingen van juni 2007 toe duidelijk uit en het trieste verhaal sedert die verkiezingen beschouwen we als afdoende bekend. Op het eerste zicht lijkt België zich temidden die spanningsvolle omgeving, en ondanks de regeringsperikelen, goed uit de slag te trekken. Onze economische groei handhaaft zich rond het eurogemiddelde, de tewerkstelling groeit aan, de productiviteit blijft hoog, de begroting oogt evenwichtig en ondanks veel poeha rond koopkrachtproblemen leeft de gemiddelde Belg nog altijd behoorlijk luxueus. Helaas bedriegt ook hier de schijn. België zit op het spoor van een duidelijke relatieve verarming. Twee gegevens illustreren dit treffend. Inzake inkomen per hoofd van de bevolking prijkte onder een groep van 20 vergelijkbare rijke landen ons land in 1980 op de achtste plaats, tegen 2006 waren we afgegleden naar een 12de stek. Op de rangschikking van de human development index (HDI) doken we nog forser naar beneden: van een 7de plaats in 2000 tuimelden we naar stek 15 in De HDI houdt niet enkel rekening met inkomensgegevens maar ook met de evolutie van graad van geschooldheid, kindersterfte en levensduur. Er bestaat een opvallende paradox tussen enerzijds de welvaart- en welzijnstroom waar Op de website van VKW Metena is een uitgebreide versie van deze septembernota beschikbaar waarin onder meer inzake deze cijfers meer uitgebreide gegevens beschikbaar zijn. Deze opmerking geldt trouwens voor het geheel van de argumenten gemaakt in deze beleidsnota. we ogenschijnlijk nog volop inzitten en anderzijds de resultaten van een analyse die onder het laagje vernis reikt. Uit onze analyse komt naar voren dat het om vijf onderliggende paradoxen gaat, nl. inzake productiviteit, arbeidsmarkt, concurrentievermogen, infrastructuur en begroting. Belangrijk hierbij is op te merken dat we in deze nota niet ingaan op het penibele aspect van de staatsstructuur in België. We hebben er voor geopteerd een zo helder mogelijk beeld van de economische problematiek te schilderen. Als dan blijkt, wat we effectief denken zo te zijn, dat het communautaire gehakketak daadkrachtige beleidsvorming op het sociaal-economische terrein in de weg staat, dan is het aan de bewindsvoerders zelf om daar de noodzakelijke conclusies uit te trekken. 1. Sedert het befaamde voorbeeld van de speldenfabriek van Adam Smith weet de mensheid dat een toename van de productiviteit een noodzakelijke voorwaarde vormt om tot een toename van welvaart te komen. Of om het met de woorden van hedendaags econoom Paul Krugman te zeggen: Productivity is not everything but in the long run it is almost everything. Op het eer-

2 Land Officiële productiviteit * Land Maatschappelijke productiviteit ** 1 Noorwegen ,0 Noorwegen ,8 2 Verenigde Staten ,0 Verenigde Staten ,5 3 Ierland ,1 Ierland ,2 4 België ,4 Zwitserland ,1 5 Frankrijk ,3 Nederland ,7 6 Oostenrijk ,4 Australië ,0 7 Italië ,2 Denemarken ,4 8 Nederland ,4 Zweden ,8 9 Zweden ,4 Canada ,8 10 Canada ,0 Oostenrijk ,7 11 Australië ,4 België ,1 12 Duitsland ,8 Verenigd Koninkrijk ,6 13 Verenigd Koninkrijk ,5 Frankrijk ,1 14 Finland ,7 Finland ,4 15 Denemarken ,5 Japan ,0 Eurozone (12) ,6 Eurozone (12) ,0 EU ,9 EU ,1 OESO ,6 OESO ,7 Waarden uitgedrukt in dollar en op basis van koopkrachtpariteit. * Officiële productiviteit meet de gemiddelde toegevoegde waarde per werkende per jaar in dollar. ** Maatschappelijke productiviteit corrigeert het officiële cijfer in de mate dat een deel van de bevolking op actieve leeftijd niet werkt en houdt aldus rekening met een mogelijke onderbenutting van het arbeidspotentieel. Tabel 1: Officiële arbeidsproductiviteit versus maatschappelijke productiviteit (2006). Bron: OESO, eigen berekeningen. ste zicht scoort België uitstekend inzake productiviteit. Inzake arbeidsproductiviteit zoals gemeten aan de hand van de productie per gewerkt uur behoren we tot de absolute wereldtop. Ook inzake productiviteit van het ingezet kapitaal en inzake de zogenaamde multifactorproductiviteit, zijnde de productiviteit van de combinatie van arbeid en kapitaal, zit het wel snor. Een heel ander beeld komt echter naar voren als we gaan kijken naar de productiviteit van het geheel van de Belgische actieve bevolking. We definiëren dit als de maatschappelijke productiviteit die een beeld geeft van de mate waarin het menselijke potentieel van de Belgische samenleving al dan niet zinvol gebruikt wordt. Tabel 1 zet de productiviteit in de enge zin van het woord (toegevoegde waarde per werkende) naast de maatschappelijke productiviteit (toegevoegde waarde per lid van de actieve bevolking). Niet enkel tuimelt ons land van de 4de naar de 11de plaats, het verschil tussen de twee productiviteitscijfers is voor geen enkel van de 20 landen zo groot als voor België. De conclusie te trekken uit het bovengaande ligt voor de hand: België spant onder de geïndustrialiseerde landen absoluut de kroon inzake onderbenuttiging van haar humaan potentieel. Er zit dus iets zeer grondig fout op onze arbeidsmarkt. september 2008 Beleidsnota 26- Houdbaar tot... het einde. Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen 2

3 Beleidsnota 26- Houdbaar tot... het einde. Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen september De problemen op onze arbeidsmarkt zijn genoegzaam bekend maar toch ontbreekt het vaak aan de correcte analyse terzake. De basisgegevens zijn als volgt. De tewerkstellingsgraad, zijnde het percentage van de beroepsbevolking effectief aan de slag, ligt op 62%, één van de allerlaagste percentages onder de industrielanden. Ten aanzien van het EU15-gemiddelde schieten we exact 5%punten tekort, wat neerkomt op een jobdeficit van eenheden. Ook qua activiteitsgraad, zijnde de beroepsbevolking als percentage van de bevolking op actieve leeftijd, scoren we ronduit slecht. Hier halen we net geen 67%, opnieuw 5%punten onder het EU15-gemiddelde. De activiteitsgraad meet de beschikbaarheid van de beroepsbevolking voor de arbeidsmarkt. Figuur 1 geeft aan dat er een sterk positief verband bestaat tussen werkgelegenheids- en activiteitsgraad. Om de ondertussen beruchte 70%-norm voorzien in het Verdrag van Lissabon voor de tewerkstellingsgraad te halen tegen 2010 wacht er België dus een titanenjob. Meer nog, er kleeft iets onwezenlijks aan die norm voor België: zelfs indien alle voor de arbeidsmarkt beschikbare kandidaten aan de slag zouden gaan, dan nog halen we maar een tewerkstellingsgraad van 67%. Er dient dus een massale activering van onze bevolking Tewerkstellingsgraad Figuur 1 : Activiteitsgraad en werkgelegenheidsgraad nauw gerelateerd (2007). Bron: OESO België Griekenland op actieve leeftijd plaats te grijpen. Tabel 2 geeft aan dat de marge voor dergelijk offensief nadrukkelijk aanwezig is. 2,3 miljoen Belgen in de leeftijdscategorie 15 tot 64 jaar is niet aan de slag; meer dan 40% daarvan zit in de leeftijdsgroep 50 tot 64 jaar. Tegen de achtergrond van bovengaande cijfers krijgt de ervaring Frankrijk EU-15 Nederland Australië Oostenrijk VS VK Japan Finland Eurozone Noorwegen Ierland Duitsland Portugal Spanje van vele bedrijfsleiders van krapte op de arbeidsmarkt een surrealistisch tintje. De overschrijding van de kaap van de vacatures in Vlaanderen bevestigt die krapte. Bovendien gaat het bij méér dan de helft van die vacatures om niet- of laaggeschoolden. Om tot een verklaring van die erg merkwaardige en maatschappelijk zeer onproductieve situatie te komen, vormt de zogenaamde lump of labour fallacy Zwitserland Denemarken Canada Zweden Italië Activiteitsgraad jaar jaar jaar Totaal Werkloos Werkend Inactief Totaal Tabel 2: Arbeidssituatie beroepsbevolking (15-64 jaar), 1ste kwartaal Bron: NIS, FOD Economie, Europese Arbeidskrachtentelling.

4 Werkloosheidsgraad Italië Figuur 2 : Vervroegde uittreding creëert geen jobs voor jongeren (2007). Bron: OESO België Frankrijk Oostenrijk Griekenland Spanje Eurozone EU-15 een voor de hand liggend startpunt. Die lump of labour fallacy slaat op de wijd verspreide visie dat het aantal jobs dat mogelijk tot stand kan komen binnen de economie strak omlijnd vastligt. Concreet betekent dit dat er slechts job kunnen bijkomen indien anderen de plaats ruimen op de arbeidsmarkt. Deze visie vormt het raamwerk waarop de filosofie van het brugpensioen geënt is 2. Maar deze visie is compleet achterhaald door de feiten. Figuur 2 toont overduidelijk aan dat hoge activiteitsgraad bij ouderen en lage jeugdwerkloosheid perfect samengaan. België vormt samen met Italië, Griekenland en Frankrijk het groep- 2 Voor een evaluatie voor België, zie Jousten et al., Portugal Finland VK Zweden Duitsland Canada VS Australië Ierland Japan Nederland Denemarken Noorwegen Zwitserland Activiteitsgraad je van landen dat door krom beleid de tewerkstelling van zowel ouderen als jongeren hypothekeert. Ten gronde loopt het op onze arbeidsmarkt fout als gevolg van heel andere elementen dan wel de lump of labour fallacy. Zo is er, ten eerste, de grote mismatch inzake kwalificaties: uiteraard kan een weinig of niet gekwalificeerde jongere niet zomaar in de plaats komen van een gekwalificeerde oudere die de arbeidsmarkt verlaat. Ten tweede bestaat er ook een probleem inzake mo- tivatie. Dit aspect komt sterk aan de orde in een recente studie verricht door de Leuvense hoogleraar Jozef Konings 3. Uitgangspunt van deze studie is de vaststelling dat de doorgevoerde lastenverlagingen op arbeid minder effect ressorteerden dan aanvankelijk gedacht. Op basis van een vergelijking met Denemarken komt Konings tot de conclusie dat met name ons systeem van werkloosheidsverzekering een belangrijke rem vormt op het vinden van nieuwe jobs. Meer bepaald, blijkt het uitdovend karakter van de Deense werkloosheidsuitkeringen zeer stimulerend te werken in de richting van zoeken naar en acceptatie van jobs. Anders uitgedrukt: de bestaande mechanismen in de sociale zekerheid beletten een doorgedreven activering van de beroepsbevolking in België. Een beleid gericht op het stimuleren van de vraag naar arbeid, bijvoorbeeld via lastenverlagingen, kan enkel maar resultaten opleveren als de aanbodzijde van de arbeidsmarkt mee wil. Een derde factor van groot belang om de situatie op arbeidsmarkt goed te kunnen inschatten, betreft de vaststelling dat een hogere activiteitsgraad ook de dynamiek op zich van de arbeidsmarkt verhoogt. Hoe meer mensen werken 3 Konings & Persyn, Deze studie werd in opdracht van VKW Metena uitgevoerd. De uitgebreide analyse van Konings en Persyn is beschikbaar via de website van VKW Metena. september 2008 Beleidsnota 26- Houdbaar tot... het einde. Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen

5 Beleidsnota 26- Houdbaar tot... het einde. Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen september 2008 en actief naar werk zoeken, hoe beter de arbeidsethos binnen de maatschappij. Tevens genereert een verhoogde tewerkstellings- en activiteitsgraad positieve gevolgen op de conjunctuur en de economische groei, waardoor het globale sociaaleconomische draagvlak ook verder versterkt. 3. Helaas is met de paradoxen inzake productiviteit en de situatie op de arbeidsmarkt het vat van de paradoxen voor de Belgische economie nog lang niet af. Een derde paradox is die van het concurrentievermogen. Hoe kan het nu dat een zo van de export afhankelijke economie als de Belgische toch een heel significante handicap zou hebben inzake concurrentievermogen? Toch gebiedt de realiteit te onderkennen dat de Belgische economie terzake inderdaad met een (zeer) ernstig probleem opgezadeld zit. Zorgwekkend is dat België op spectaculaire wijze marktaandelen verliest 4. Binnen de groep van de 20 industrielanden verloren we sinds 1990 reeds 23% aan marktaandeel. Het gaat hier dus niet om verlies aan marktaandeel door de expansie van China en andere opkomende landen maar wel om de verschuiving van 4 Zie hieromtrent ook Janssens & Van Overtveldt, marktaandelen tussen die industrielanden onderling. Index (1987=100) De relatieve loonkosten blijven een erg belangrijke determinant van de internationale concurrentiepositie van een land. Het feit dat deze opmerking in bepaalde kringen grote vijandigheid oproept, doet niks af aan de relevantie van de vaststelling. Figuur 3 geeft aan hoe ten aanzien van de drie buurlanden de loonkosten per eenheid product (dus rekening houdend met verschillen inzake productiviteit) de voorbije 20 jaar evolueerden. Ons bedrijfsleven zit met een structurele loonkostenhandicap van meer dan 13% opgezadeld. Tussen 2004 en 2008 ging onze loonkostencompetitiviteit er opnieuw met 5% op achteruit. Vergelijkingen met bredere groepen van landen dan enkel maar de drie buurlanden leiden tot vergelijkbare conclusies 5. Bovendien is het ronduit beangstigend te merken dat er nauwelijks beleidsaandacht is voor het feit dat de hogere inflatie in België via het automatische loonindexeringmechanisme gegarandeerd voor een verdere ontsporing van onze relatieve loonkosten zal zorgen. Kan België deze structurele handicap goedmaken door betere prestaties op het vlak van andere determinanten van het internationaal concurrentievermogen? Om hieromtrent concrete uitspraken te kunnen doen ontwikkelde VKW 5 Zie hieromtrent wederom de uitgebreide versie van deze beleidsnota beschikbaar op de website van VKW Metena. Figuur 3 : Reële effectieve wisselkoers op basis van loonkosten per eenheid product ten opzicht van de drie buurlanden Bron: OESO, Eurostat, eigen berekeningen

6 Metena samen met professor Lode Vereeck van de Universiteit Hasselt de MEGA-index 6. In deze index komen aspecten als, onder meer, flexibiliteit, kwaliteit van het overheidsapparaat, ondernemerschap en innovatie en normen en waarden aan de orde. Vorig jaar werd de eerste keer een rangschikking gemaakt van 34 landen op basis van deze MEGAindex 7. België kwam daarin uit op een 11de plaats, niet slecht maar zeker ook niet van dien aard om te kunnen beweren dat België via andere kenmerken van haar sociaaleconomisch en maatschappelijk bestel haar forse handicap inzake loonkosten vlotjes kan goedmaken, integendeel zelfs. Actualisering van de berekening van de MEGA-index leert dat die situatie niet noemenswaardig is veranderd aangezien we opnieuw op een 11de plaats zijn gestrand. Meer informatie rond de MEGA-index vindt u in de VKW Metena Flash die begin september is verschenen ( 4. Een belangrijke determinant van het internationaal concurrentievermogen van een economie is de kwaliteit van de infrastructuur van een land. Het begrip infrastructuur houdt veel meer in dan de om- 6 MEGA staat voor Metena Economic Governance Index. 7 Zie Janssens, Ven & Vereeck, ,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1, Kapitaalopbouw Kapitaalafbraak Figuur 4: Netto kapitaalvorming overheid, Bron: Eurostat Miljard euro 2 1,5 1 0,5 0-0,5-1 -1, vang en de kwaliteit van het wegennet. Het slaat ook op haven- en luchthavenuitbouw, op elektronische netwerken en dies meer. Zeker voor een land als België dat veel van haar troeven uit de geografische ligging puurt, zou infrastructuur een hoofdbekommernis moeten uitmaken. Uit de evolutie van de overheidsinvesteringen, die onvermijdelijk van doorslaggevend belang zijn voor de infrastructuur, blijkt Figuur 5: Investeringstekort of overschot Belgische overheid in vergelijking met gemiddelde eurozone, Bron: VKW Metena op basis van Eurostat data 2006 september 2008 Beleidsnota 26- Houdbaar tot... het einde. Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen

7 Beleidsnota 26- Houdbaar tot... het einde. Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen september 2008 echter absoluut niet dat zulke bekommernis ook écht bestaat. Figuur 4 toont het verloop van de netto-kapitaalvorming door de Belgische overheid, dwz. de gedane investeringen jaar per jaar gecorrigeerd voor de afschrijvingen welke op elke kapitaalvoorraad dienen te worden toegepast. Vanaf het einde van de jaren 1980 volstaan de gedane investeringen nauwelijks om de waarde van de kapitaalvoorraad intact te houden. Bovendien bevatten de gedane bruto-investeringen uiteraard ook de uitgaven voor volledig nieuwe investeringen zodat het niet anders kan dan dat de vervangingsinvesteringen noodzakelijk om de bestaande infrastructuur up-to-date te houden onvoldoende waren 8. Een relevante indicatie van het tekort aan overheidsinvesteringen in België krijgen we door de overheidsinvesteringen in ons land te vergelijken met het gemiddelde van de 12 landen die bij de invoering van de euro tot het ééngemaakt muntgebied toetraden. Uit figuur 5 blijkt dat we sedert 1985 systematisch onder dat eurogemiddelde zitten. Gemeten volgens deze maatstaf kunnen we in de periode De verkoop van overheidsgebouwen door de regeringen Verhofstadt dient hier mee in beschouwing genomen te worden vermits zulk een verkoop boekhoudkundig neerkomt op een desinvestering. De bedragen gemoeid met deze transacties zijn in het kader van het geheel van de overheidsinvesteringen echter niet van dien aard dat ze het globaal beeld drastisch beïnvloeden. spreken van een gecumuleerde onderinvestering vanwege de overheid van 28 miljard euro. De infrastructuurparadox brengt ons naadloos bij de vijfde en laatste paradox, nl. die omtrent de begrotingstoestand van ons land. 5. De voorbije jaren maakte de zittende regering er telkens bijzonder veel poeha rond: de Belgische begroting was in evenwicht, soms zelf licht in overschot. De paradox van de Belgische begrotingstoestand bestaat erin dat we ondanks Saldo in % BB Structureel begrotingssaldo Figuur 6: Begrotingssaldo en gaspedaal schuldafbouw. Bron: OESO, NBB, Eurostat, eigen berekeningen. die jaarlijks wederkerende vreugdetaferelen absoluut niet van een succesvol, toekomstgericht en verantwoord begrotingsbeleid kunnen gewagen. Minstens twee argumenten onderbouwen deze stelling. Ten eerste, en zoals reeds onderlijnd door onder meer de Nationale Bank, kon men dat optisch evenwicht enkel berekenen via allerhande eenmalige ingrepen en via toekomstverzwarende maatregelen (zoals bv. het verkopen van gebouwen om ze dan terug te gaan huren). Ten tweede, de ruimte geboden door de spectaculaire daling van de rentelasten, vooral als gevolg van de lagere rentevoeten, werd volstrekt onverantwoord benuttigd. Tot het einde van de jaren Gaspedaal ,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5 Gaspedaal in % BBP

8 negentig werd de daling van de rentelasten in hoge mate gebruikt voor een toename van het primair saldo. Dit primair saldo van de overheid is het gerealizeerde begrotingssaldo exclusief rentelasten. Vanaf 2000 daalt echter het primair saldo parallel met de verdere daling van de rentelasten. De regeringen Verhofstadt legden geen budgettaire buffers aan maar soupeerden vooral via verhoogde uitgaven de bonus van de lagere rentelasten op. Figuur 6 zet de begrotingsparadox verder in de verf. Op deze figuur staan het structureel begrotingssaldo en wat we het gaspedaal schuldafbouw noemen naast elkaar. Het structureel saldo is het gewone begrotingssaldo gezuiverd voor conjuncturele en eenmalige factoren. Vanaf 2001 was dit structureel saldo licht positief maar echte begrotingssurplussen, zoals nochtans in de respectievelijke stabiliteitspacten was voorzien, bleven uit. Achter het gaspedaal zit de volgende redenering: een toenemend primair saldo verhoogt de schuldafbouw, net als een daling van de rentelasten. In de periode zat dit gaspedaal schuldafbouw stevig ingedrukt, over de periode veel minder en dit ondanks de blijvend dalende rentelasten. Aangezien de ruimte voor verdere rentedaling beperkt is geworden en de rentecurve op de internationale kapitaalmarkten eerder opwaarts is gericht, werd de stabiliteit van onze openbare financieën op lange termijn aanzienlijk gehypotekeerd. Conclusie c o l o f o n Auteurs: Geert Janssens & Johan Van Overtveldt Realisatie: Vormgeving en uitvoering: Lieve Swiggers In deze beleidsnota werd aangetoond dat we ons serieuze vragen mogen stellen bij de houdbaarheid van het Belgisch welvaartsmodel. In vergelijking met twintig vergelijkbare rijke landen boeren we zowel inzake de puur materiële als de meer welzijnsmatige invulling van rijkdom ferm achteruit. We vertaalden deze relatieve verarming in vijf paradoxen, namelijk inzake productiviteit, arbeidsmarkt, concurrentiepositie, infrastructuur en begroting. Zeker binnen een omgeving gekenmerkt door een zware financiële crisis, een neergaande conjunctuur en zo mogelijk nog versnellende internationale verschuivingen, dringt een snelle en adequate bijsturing van het beleid zich op. Er is nog geen man overboord maar de tijd van ik stond erbij en ik keek ernaar is verlopen. Dat we als klein land (of regio) onmachtig zouden zijn om tegen de internationale stroom op te roeien, is onzin. In het verleden leverden diverse kleine landen het bewijs daarvan. Het enige wat nodig is om de paradoxen die het Belgische model stilaan maar zeker ondergraven uit de wereld te helpen, is politieke moed. Bibliografie Annett, A. (2007). Lessons from Successful Labor Market Reformers in Europe, International Monetary Fund, IMF Policy Discussion Paper, PDP/07/1, May. Jousten, A., Lefebvre, M., Perelman, S., Pestiau, P. (2008). The Effects of Early Retirement on Youth Unemployment: The Case of Belgium, International Monetary Fund, IMF Working Paper, WP/08/30. Konings, J., Persyn, D. (2008). Zin of Onzin van structurele lastenverminderingen?, Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen, K.U.Leuven, juni. Janssens, G., Van Overtveldt, J. (2006). Processie van Echternach. Het Belgische concurrentievermogen: twee vooruit, drie achteruit. Beleidsnota nr. 14. Wilrijk: VKW Denktank. Janssens, G., Ven, C., Vereeck, L. (2007). Concurrentiekracht en deugdelijk economisch bestuur. Welke beleidselementen bepalen onze concurrentiekracht? Beleidsnota nr. 21. Wilrijk: VKW Denktank. Redactieadres: Sneeuwbeslaan Wilrijk Tel.: Fax: vkw.metena@vkw.be Verantwoordelijke uitgever: VKW Denktank september 2008 Beleidsnota 26- Houdbaar tot... het einde. Belgisch welvaartsmodel kreunt onder de paradoxen Wettelijk depot d/2008/10.346/5