Mogelijkheden voor moeilijk plaatsbare leerlingen Een handreiking voor samenwerkingsverbanden en scholen

Transcriptie

1 werkwijzer 6, een projectbeschrijving van onderwijsconsulenten+ Mogelijkheden voor moeilijk plaatsbare leerlingen Een handreiking voor samenwerkingsverbanden en scholen Drs. Mieke Verhoeven

2

3 Werkwijzer 6, een projectbeschrijving van Onderwijsconsulenten+ Mogelijkheden voor moeilijk plaatsbare leerlingen Een handreiking voor samenwerkingsverbanden en scholen Drs. Mieke Verhoeven Projectleider Onderwijsconsulenten+ November 2013

4 Eerder verschenen in deze reeks: Werkwijzer 1: De totstandkoming van onderwijs- en zorgarrangementen op maat in het regulier voortgezet onderwijs voor leerlingen met een autisme spectrum stoornis (ASS). Werkwijzer 2: Passend onderwijs en passende zorg voor álle leerlingen! De leerbaarheid van gedragsmoeilijke leerlingen in het (voortgezet) speciaal onderwijs. Werkwijzer 3: Als passend onderwijs niet in de rugzak past. Best practices uit de praktijk van de onderwijsconsulenten. Werkwijzer 4: Vijf OC+-projecten langs de meetlat Een beschrijving van opbrengsten en ervaringen. Werkwijzer 5: Weer wennen aan onderwijs. De schakelklas voor langdurig zieke kinderen als opstapje naar regulier of speciaal onderwijs. ISBN: Titel: Mogelijkheden voor moeilijk plaatsbare leerlingen. Een handreiking voor samenwerkingsverbanden en scholen. Uit de reeks: 'Werkwijzer', een projectbeschrijving van Onderwijsconsulenten(+) Auteur: Drs. M.J.E. Verhoeven Uitgegeven door: SOSO/Onderwijsconsulenten(+), Den Haag Vormgeving omslag: Ontwerpwerk, Den Haag Redactionele ondersteuning: Van Unnik Business Services, Zoetermeer Druk: Ten Brink, Meppel Verschijningsdatum: November 2013 Stichting Ondersteuning Scholen en Ouders (SOSO) en Onderwijsconsulenten(+) Het landelijk netwerk van onderwijsconsulenten bestaat sinds oktober 2002; per 1 augustus 2009 zijn de onderwijsconsulenten organisatorisch ondergebracht bij de Stichting Ondersteuning Scholen en Ouders (SOSO). Onderwijsconsulenten bemiddelen en adviseren bij problemen rond de toelating van geïndiceerde leerlingen of bij de besteding van het leerlinggebonden budget. Onderwijsconsulenten+ zoeken structurele oplossingen voor groepen zorgleerlingen. Zie ook , SOSO/Onderwijsconsulenten(+)

5 INHOUDSOPGAVE VOORWOORD INLEIDING, DOEL EN ACHTERGRONDEN Onderwijsconsulenten(+) Drie OC+-projecten rond de problematiek 'moeilijk plaatsbaar' Doel en totstandkoming van deze werkwijzer Toelichting op enkele gebruikte begrippen en termen Leeswijzer OC+-PROJECTEN ROND MOEILIJK PLAATSBARE LEERLINGEN OC+-project thuiszitters in Zuid-Limburg, inleiding Doelstelling, doelgroep, deelnemende instellingen Werkwijze Work on what works Aanpak OC Het verloop van het project en de opbrengsten OC+-project Leerbaarheid, inleiding Doelgroep Leerbaarheid Aandachtspunten Leerbaarheid in de praktijk na Onderwijs/zorgarrangementen Educatief partnerschap OC+-project Doorplaatsingsproblematiek Noord-Brabant, inleiding Doelstelling, doelgroep Aanpak OC Het verloop van het project ANDERE METHODEN EN VOORZIENINGEN IN DE REGIO ZUID Inleiding Twinning Voorzieningen van SWV Voortgezet Onderwijs de Meierij Advies en Consultatie Team (ACT) Bovenschoolse voorziening (BSV) Rebound op twee VO-scholen van SWV VO de Meierij Voorzieningen van de OG Heldringstichting 'Aan de slag' (Work-Wise) van de OG Heldringstichting Leerwerkbedrijf OG Heldringstichting en VSO De Brouwerij LANDELIJKE INITIATIEVEN - EEN INVENTARISATIE DOOR OC'S Inleiding Rebound, Herstart, Op de Rails e.a Overzicht van voorzieningen per regio Regio Noord (Groningen Friesland, Drenthe) Regio Oost (Overijssel, Gelderland) Regio Midden (Utrecht, Flevoland) Regio West (Noord-Holland, Zuid-Holland) Regio Zuid (Zeeland, Noord-Brabant, Limburg) Overzicht van overige voorzieningen BELEMMERINGEN BIJ OPLOSSINGEN VOOR DE DOELGROEP NABESCHOUWING...91 BIJLAGE 1 TWINNING - DETACHERINGSOVEREENKOMST...94 BIJLAGE 2 DE VIER FASEN VAN 'AAN DE SLAG'...96 BIJLAGE 3 CASUSVOORBEELD DEELNEMER 'AAN DE SLAG'...98 BIJLAGE 4 COMPETENTIELIJST BSV DE MEIERIJ BIJLAGE 5 ENKELE CASUSVOORBEELDEN BIJLAGE 6 OVERZICHT GEBRUIKTE AFKORTINGEN

6 -4-

7 VOORWOORD Dit is de zesde publicatie in de reeks Werkwijzers Onderwijsconsulenten+. In deze werkwijzer worden, op basis van projectervaringen, handvatten en adviezen aangereikt om aan moeilijk plaatsbare leerlingen met een specifieke ondersteuningsbehoefte maatwerk aan te bieden. In deze uitgave gaat het vooral om leerlingen met zeer ernstige psychiatrische of gedragsproblematiek (cluster 3 en cluster 4) die niet meer op hun school gehandhaafd kunnen worden. 1 Een aantal van hen wordt via ouders of leerplichtambtenaren aangemeld bij Bureau Onderwijsconsulenten(+) (hierna ook OC en OC+) en vervolgens wordt per leerling getracht een maatwerkoplossing te vinden. Toen in 2008 bij REC Zuid-Limburg bleek dat jaarlijks zo'n zeven leerlingen met een cluster 4-indicatie niet (meer) werden toegelaten op een cluster 4-school, werd een OC+project gestart. REC-scholen hebben weliswaar een opnameplicht en zij zijn zich daar ook van bewust, maar zij voelen zich soms handelingsverlegen en stellen de veiligheid van medeleerlingen en personeel voorop. Het doel van het OC+-project was de groep 'moeilijk plaatsbare leerlingen' weer uitzicht op onderwijs te bieden. Het project heeft nogal wat barrières moeten slechten, maar inmiddels is duidelijk geworden dat deze groeiende groep leerlingen de nodige aandacht verdient, mede in het kader van de invoering van Passend onderwijs in augustus Vanaf dat moment moeten samenwerkingsverbanden (hierna ook SWV'en) en de daarbij aangesloten scholen immers in staat zijn om ook deze leerlingen een schoolplaats te bieden. Deze werkwijzer is bedoeld om SWV'en te helpen bij het inrichten van het onderwijs (met zorg) aan deze doelgroep. Niet alleen het project in Zuid-Limburg wordt beschreven, maar ook een al langer geleden afgesloten OC+-project over leerbaarheid in Rotterdam en een nog lopend OC+-project in Noord-Brabant. Daarnaast komen werkwijzen, methoden en voorzieningen van anderen aan bod. 2 Het grote aantal initiatieven en projecten door het hele land toont de betrokkenheid van veel mensen uit onderwijs en zorg en maakt duidelijk dat er tóch onderwijsmogelijkheden zijn voor moeilijk plaatsbare leerlingen. 1 2 Mogelijkheden voor leerlingen die vanwege fysieke beperkingen moeilijk plaatsbaar zijn, zijn in 2011 beschreven in werkwijzer 5: Weer wennen aan onderwijs. Het overzicht van voorzieningen en methodes beoogt niet compleet te zijn, maar is een momentopname. -5-

8 Overdraagbaarheid is een belangrijk criterium voor OC+-projecten, onder het motto: maak gebruik van de kennis die al is opgedaan en vind niet opnieuw zelf het wiel uit. Dat is ook de insteek van deze werkwijzer. En hoewel de beschrijvingen vooral betrekking hebben op groepen zorgleerlingen in het voortgezet onderwijs, zijn de handreikingen ook heel goed toepasbaar voor individuele zorgleerlingen en zorgleerlingen in het primair onderwijs! De invoering van Passend onderwijs zal veel veranderingen met zich mee brengen in het onderwijs op het gebied van wet- en regelgeving, financiering en vormgeving, maar de leerlingen met een speciale zorgvraag zullen niet veranderen en projecten en initiatieven zullen nodig blijven om deze leerlingen een onderwijsaanbod op maat aan te bieden. SOSO en Onderwijsconsulenten+ hebben veel ervaring met uiteenlopende doelgroepen zorgleerlingen. Ook na 2014 zullen zij hun expertise en kennis blijven inzetten, al gebeurt dat niet meer via OC+-projecten, maar in een andere vorm, bijvoorbeeld via adviseurschap. Deze werkwijzer is met behulp van velen tot stand gekomen, onder wie medewerkers van Samenwerkingsverband de Meierij, de OG Heldringstichting, REC Zuid-Limburg, Diensten Ambulante Begeleiding en Onderwijsconsulenten. Iedereen was bereid hier veel tijd in te investeren, omdat men de overdracht van deze kennis van groot belang acht. Dank voor uw tijd en bereidheid om uw kennis te delen. Een bijzonder woord van dank aan de onderwijsconsulenten+ Henk Knol, Marion Boers en Joost van Nuland, de klankbordgroep 3 en OC+-projectleider Mieke Verhoeven. Moeilijk gedrag is geen keuze van het kind, het ontstaat op basis van negatieve ervaringen in zijn omgeving. Titus Hoedemaker Voorzitter SOSO Lorette Anders Penningmeester SOSO November De klankbordgroep bestond uit de onderwijsconsulenten+ Theo Heskes, Marike Hoogendoorn, Johan Kloos, Yvon Wagenaar en Rinus Witvoet en de directeur van Bureau Onderwijsconsulenten, Aïscha Trokasti. -6-

9 1. INLEIDING, DOEL EN ACHTERGRONDEN 1.1 Onderwijsconsulenten(+) Om een goede invoering van de Wet op de leerlinggebonden financiering (LGF, ook wel 'rugzakje' genoemd) te helpen bevorderen, heeft de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) in 2002 het landelijk netwerk van onderwijsconsulenten ingesteld. De LGF biedt ouders 4 van een gehandicapt kind de mogelijkheid te kiezen naar welk type onderwijs zij hun kind willen sturen: een school voor (voortgezet) speciaal onderwijs of - met een rugzakje - een reguliere school. Valt de keuze op een reguliere school, dan kunnen uit de leerlinggebonden financiering extra benodigde zaken worden bekostigd, zoals ambulante begeleiding, leermiddelen en extra formatie. Onderwijsconsulenten zijn onafhankelijke deskundigen op wie ouders en scholen kosteloos een beroep kunnen doen als zij een conflict hebben over schoolplaatsing, verwijdering of het ondersteuningsaanbod. Het gaat hierbij om leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben. In 2004 werd de afdeling Onderwijsconsulenten+ (lees: Onderwijsconsulenten Plus, hierna ook OC+) opgericht. Onderwijsconsulenten+ ondersteunen en faciliteren professionals in het onderwijs bij het opzetten van samenwerkingsprojecten met (zorg)instanties, die leiden tot structurele, duurzame onderwijsvoorzieningen voor groepen zorgleerlingen. De activiteiten van de Onderwijsconsulenten en de Onderwijsconsulenten+ vallen sinds 1 augustus onder de Stichting Ondersteuning Scholen en Ouders (SOSO). Het stichtingsbestuur bestaat uit vertegenwoordigers van onderwijs- en ouderorganisaties. 6 Met de invoering van Passend onderwijs in 2014 worden samenwerkingsverbanden en scholen verantwoordelijk voor onderwijs aan álle leerlingen, dus ook zorgleerlingen. Scholen en ouders moeten er samen zien uit te komen. Dat betekent dat de taken voor Bureau Onderwijsconsulenten(+) zullen veranderen. De huidige projectmatige werkwijze van de onderwijsconsulenten+ komt naar verwachting te vervallen. Op dit moment wordt bezien hoe de enorme schat aan kennis en ervaring uit de OC+-projecten verder overgedragen kan worden, bijvoorbeeld via adviseurschap Waar in de tekst het woord ouder(s) wordt gebruikt, kan ook bedoeld zijn: voogd, wettelijke vertegenwoordiger(s), etc. Tot die datum werkten de Onderwijsconsulenten(+) onder de verantwoordelijkheid van de ACTB (zie De Stichting Ondersteuning Scholen en Ouders (SOSO) is opgericht door: LOBO, NKO, Ouders & COO, Vereniging Openbaar Onderwijs, CG-Raad, Balans en VG-platform en de sectororganisaties VO-Raad, PO-Raad, MBO-Raad en WEC-Raad. -7-

10 Bureau Onderwijsconsulenten blijft bestaan; de onderwijsconsulenten zullen een vinger aan de pols blijven houden om te zorgen dat ook werkelijk álle leerlingen een goede onderwijsplaats krijgen. 1.2 Drie OC+-projecten rond de problematiek 'moeilijk plaatsbaar' Bureau Onderwijsconsulenten(+) merkt al jaren een verzwaring in de casuïstiek. Enerzijds is de problematiek van de zorgleerlingen complexer geworden (gedrags-, gezins- en/of psychiatrische problematiek); anderzijds moet steeds meer moeite gedaan worden om leerlingen geplaatst te krijgen of een oplossing te vinden, omdat scholen - óók in het speciaal onderwijs - steeds vaker zeggen handelingsverlegen te zijn. Bovendien zijn scholen terughoudend in het aannemen van zorgleerlingen, in afwachting van de consequenties van de invoering van Passend onderwijs omtrent de financiering (verevening, toekenning van budgetten en verdeling hiervan over de scholen) en de wettelijke kaders waarbinnen scholen en samenwerkingsverbanden moeten opereren. Naast deze algemene ontwikkelingen zijn er specifieke groepen zorgleerlingen voor wie het extra moeilijk is een onderwijsplaats te vinden, bijvoorbeeld leerlingen die uitbehandeld zijn en niet langer gebruik kunnen maken van de bij de instelling (of Justitiële Jeugdinrichting - JJI) behorende school (doorplaatsingsproblematiek). Het geldt ook voor cluster 3-leerlingen die door diverse oorzaken niet voltijds onderwijs kunnen volgen (langdurig zieke kinderen, meervoudig gehandicapte kinderen en kinderen met een verstandelijke beperking en een fikse gedragsproblematiek - de 'ZMOLKERS'). Sinds januari 2012 kunnen zij voor de niet-onderwijsuren geen indicatie voor dagbesteding meer krijgen. Dat dwingt ouders te kiezen tussen onderwijs of vrijstelling van de inschrijvingsplicht via de leerplichtambtenaar. Dat is jammer, want een deel van de leerlingen is gebaat bij een combinatie van zorg én onderwijs. Onderwijsconsulenten in het hele land hebben te maken met deze moeilijk plaatsbare leerlingen, de thuiszitters die om velerlei redenen buiten de boot vallen. Er is sprake van casusoverstijgende problematiek die om structurele oplossingen vraagt. -8-

11 Twee voorbeelden van moeilijk plaatsbare leerlingen uit de praktijk van de onderwijsconsulenten: 7 Casus van een moeilijk plaatsbare leerling - 1 Dirk is een 14-jarige jongen met een licht verstandelijke beperking, hechtingsproblematiek, agressieregulatieproblematiek en PDD-NOS. Hij heeft een aantal roerige jaren achter de rug, waarin hij meerdere keren, vanwege doorslaande agressie, in een crisisopvang heeft gezeten. Uiteindelijk is hij uit huis geplaatst en via een ZIB-plaatsing (zeer intensieve begeleiding) in een passende woon- en behandelsetting terecht gekomen. Dirk zit op een VSO cluster 4-school (PRO). Deze school beroept zich op handelingsverlegenheid wegens een aantal incidenten met ernstige agressie van Dirk naar zowel personeel als medeleerlingen. Dirk heeft moeite met 'moeten' en slaat dan gemakkelijk door. Dit gebeurt op school bij steeds meer vakken en bij steeds meer personen. In zijn woongroep is dit gedrag minder zichtbaar, waardoor er ook onenigheid over de aanpak ontstaat tussen woongroep, behandelaar, ouders en school. Na een ernstig incident waarbij een leerkracht flink bij de keel is gegrepen, zet de school Dirk op non-actief en schakelt ze een onderwijsconsulent in. De onderwijsconsulent organiseert een aantal mediërende gesprekken met alle betrokkenen, omdat Dirk er niet bij gebaat is als er op verschillende plekken verschillend op hem gereageerd wordt. Er wordt overeenstemming bereikt in wat Dirk nodig heeft en wat de woon-behandelsetting kan bieden ter ondersteuning van een passende onderwijsplek. Met deze informatie bouwt de OC samen met de betrokkenen een brug naar de meest passende onderwijssetting. Dirk krijgt een nieuwe kans op een leerboerderij, waar hij in een kleine groep praktijkonderwijs volgt met veel ruimte voor zijn persoonlijke ontwikkeling en interesses. Zijn woon-behandelsetting legt vanaf het begin korte en duidelijke lijnen met de leerboerderij en is actief betrokken. De ruimte en de dieren blijken een zeer positieve werking te hebben op Dirk en er zijn sindsdien geen escalaties meer geweest. 7 In bijlage 5 staan nog enkele voorbeelden van moeilijk plaatsbare leerlingen die uiteindelijk een plek gevonden hebben. -9-

12 Casus van een moeilijk plaatsbare leerling - 2 Jordy is een 16-jarige jongen, cluster 4 geïndiceerd en ingeschreven op het VSO. Jordy voelt zich ongelukkig op school en vindt dat hij niet thuis hoort tussen de leerlingen met complexe gedragsproblemen. Hij zit thuis en zegt dat hij niet in het schoolgebouw en in zijn groep aanwezig kan zijn. Gelet op het feit dat er sprake is van een gedateerde diagnose adviseert de onderwijsconsulent om Jordy opnieuw aan te melden voor diagnostiek. Voorts onderzoekt de onderwijsconsulent of een gerichte MBO-opleiding beter bij Jordy past. Omdat zijn VSO-school een negatief schakeladvies afgeeft houden reguliere scholen plaatsing van Jordy af. Daarom regelt de onderwijsconsulent een tussentraject waarbij Jordy een individueel begeleidingstraject volgt gedurende drie maanden. In deze periode ligt de nadruk op zijn cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling, en op het vergroten van de competenties die nodig zijn om te schakelen naar het MBO. Op basis van de nieuwe (gewijzigde) diagnose worden de specifieke begeleidingsbehoeften van Jordy aangepast. Na het tussentraject wordt bij de start van het nieuwe schooljaar een onderwijs/zorgtraject op maat voor Jordy op het MBO gerealiseerd. Jordy blijft aanvankelijk ingeschreven bij het VSO. Er wordt een stappenplan gemaakt om hem gefaseerd te laten instromen op het MBO: één dag onderwijs op het MBO; één dag voortzetting van de individuele begeleiding en drie stagedagen in het kader van zijn MBO-opleiding. Nadat alle betrokkenen in de eerste periode van het schooljaar een positieve lijn zien in de ontwikkeling van Jordy, wordt hij vervolgens halverwege het schooljaar definitief ingeschreven op het MBO. De OC+-projecten In 2006/2007 liep een OC+-project in Rotterdam rond de leerbaarheid van gedragsmoeilijke leerlingen met als doel: voorkomen dat leerlingen met ernstige en complexe gedragsproblematiek buiten het (V)SO raken. Met de leerbaarheidsaanpak wordt de speciale zorg- en ondersteuningsbehoefte van moeilijk plaatsbare leerlingen met zeer complexe gedragsproblematiek in kaart gebracht, en worden handvatten en adviezen gegeven om met de problematiek om te gaan. Inmiddels is dit project geëvalueerd en kan lering getrokken worden uit de ervaringen. In de regio Zuid-Limburg bleken cluster 4-scholen al een veelbelovende werkwijze te hebben ontwikkeld om de doelgroep moeilijk plaatsbare leerlingen op den duur weer naar een cluster 4-school toe te leiden. De aanpak voldeed echter niet aan de wet- en regelgeving en de Inspectie van het Onderwijs weigerde medewerking. Zij adviseerde het ministerie van OCW in te schakelen, juist omdat het een landelijk probleem is. Via het ministerie is Bureau Onderwijsconsulenten erbij betrokken en zo is dit OC+-project in 2008 van start gegaan. -10-

13 In 2011 werd een OC+-project in Noord-Brabant gestart rond doorplaatsingsproblematiek. Het gaat daarbij om kinderen die vanuit een behandelcentrum met een daaraan verbonden plaatsbekostigde schoolplaats, niet teruggeplaatst kunnen worden op de school van herkomst; veelal worden deze leerlingen dan thuiszitter. Aanvankelijk leek het wenselijk wettelijk te regelen dat kinderen vanuit plaatsbekostigd onderwijs na afloop van de behandeling teruggeplaatst worden op de school van herkomst. Maar is dat ook voor de leerlingen de beste oplossing? In een aantal gevallen kan de school de leerling niet het passend onderwijs bieden dat hij of zij na de behandeling nodig heeft. Dit project loopt nog en zal waarschijnlijk na afronding ook beschreven worden in een werkwijzer. De bevindingen tot nu toe worden in deze werkwijzer beknopt vermeld. 1.3 Doel en totstandkoming van deze werkwijzer OC+-projecten moeten aan een aantal criteria voldoen. Een daarvan is het overdraagbaar maken van de opgedane kennis en expertise naar andere scholen en organisaties in het land. Dat gebeurt door middel van werkwijzers, blauwdrukken, protocollen en andere beschrijvingen (zie onder publicaties). Deze zesde werkwijzer is met name bedoeld voor samenwerkingsverbanden en hun scholen. Zij moeten straks ook extra moeilijke groepen zorgleerlingen (vaak thuiszitters) een plaats kunnen bieden. Met deze beschrijving worden handreikingen gegeven die samenwerkingsverbanden en scholen kunnen inspireren om voor deze leerlingen een onderwijsarrangement met de benodigde zorg te creëren. In voetnoten worden extra tips en verwijzingen naar websites gegeven. De basis van deze werkwijzer is het OC+-project in Zuid-Limburg rond cluster 4- leerlingen, aangevuld met twee andere (hierboven al kort genoemde) OC+-projecten en met initiatieven en methoden van derden rond moeilijk plaatsbare leerlingen (ook uit cluster 2 en 3). Voorts is de informatie toegevoegd van een landelijke inventarisatie door de onderwijsconsulenten van best practices rond deze doelgroep. De beschrijving beoogt niet een compleet overzicht te geven van oplossingen en voorzieningen, maar hoopt inzicht te bieden in mogelijkheden en aan te zetten tot het vinden van manieren om ook 'moeilijke thuiszitters' weer naar onderwijs te leiden. 1.4 Toelichting op enkele gebruikte begrippen en termen Sommige termen kunnen voor verschillende uitleg vatbaar zijn. Zo kan met 'zorg' onder meer bedoeld worden verpleging, verzorging, de zorgorganisatie, maar ook het creëren van omstandigheden die andere activiteiten faciliteren, bijvoorbeeld het bieden van structuur om onderwijs mogelijk te maken. -11-

14 Daarnaast worden in het spraakgebruik termen door elkaar gebruikt, bijvoorbeeld leerplicht en inschrijvingsplicht. Daarom volgt hieronder een kort overzicht van wat in het kader van de publicaties van Onderwijsconsulenten(+) wordt bedoeld. Ook is een beknopte uitleg opgenomen van een aantal wetsartikelen. Zorgleerling Leerlingen die extra ondersteuning en/of begeleiding nodig hebben om onderwijs te kunnen volgen; het zijn vaak leerlingen met een clusterindicatie. Onderwijs/zorg- en zorg/onderwijsarrangement Onder zorg wordt in deze publicaties verstaan: de extra ondersteuning die zorgleerlingen nodig hebben om in staat te worden gesteld onderwijs te volgen. Onderwijs/zorg- of zorg/onderwijsarrangementen zijn geen wettelijk vastgestelde termen en worden door elkaar gebruikt, al naar gelang de invalshoek en de verschillende situaties waarbij zorg en onderwijs worden gecombineerd. Bij onderwijs/zorgarrangementen is de zorgcomponent vaak sterk aanwezig. Het kan bijvoorbeeld behandeling in combinatie met onderwijs betreffen, of de aanwezigheid van zorgmedewerkers in de onderwijsomgeving. Kenmerkend voor een onderwijs/zorgarrangement is een integraal aanbod, waarin leerkrachten en hulpverleners echt samenwerken volgens het uitgangspunt: één kind, één plan. Een kind kan voor een beperkte tijd voltijds een onderwijs/zorgarrangement volgen in een aparte voorziening, waarna terugkeer of toeleiding plaatsvindt naar een passende plek in het onderwijs. Ook is het mogelijk dat een kind voor een aantal dagdelen per week in een aparte setting een onderwijs/zorgarrangement volgt. Cluster(indicatie) De Commissies voor de Indicatiestelling kunnen kinderen met een beperking of stoornis een beschikking (clusterindicatie) geven. De indeling van de onderwijsclusters is: cluster 1 - visuele beperking; cluster 2 - gehoor-, taal- en/of spraakproblemen; cluster 3 - verstandelijke en/of lichamelijke beperking en cluster 4 - psychiatrische of gedragsstoornissen. Met een clusterindicatie kunnen kinderen naar het speciaal onderwijs of (met leerlinggebonden financiering) naar het regulier onderwijs. 8 Leerplicht - vrijstelling, ontheffing e.d. 9 Kinderen van 5 tot 16 jaar zijn leerplichtig. Zij moeten naar school. Jongeren die na hun 16e nog geen startkwalificatie hebben (artikel 15 van de Leerplichtwet), moeten tot hun 18e onderwijs volgen. Een startkwalificatie is een diploma HAVO, VWO of MBO (niveau 2 of hoger). 8 9 Bij de invoering van Passend onderwijs in 2014 zal alleen nog sprake zijn van cluster 1 en 2. Cluster 3 en 4 worden opgeheven. Het SWV geeft een toelaatbaarheidsverklaring af voor die leerlingen die aangewezen zijn op speciaal onderwijs volgens de afspraken binnen het SWV. Zie voor de tekst van de Leerplichtwet. -12-

15 De Leerplichtwet kent drie soorten vrijstelling: vrijstelling voor leerlingen van 5 jaar voor een aantal uren onderwijs; vrijstelling van inschrijving 10 op een school (artikel 5a en b); vrijstelling van geregeld schoolbezoek (artikel 11). In de projecten en casuïstiek van Onderwijsconsulenten(+) gaat het meestal om vrijstelling van inschrijving op een school volgens artikel 5a van de Leerplichtwet. Dit houdt in dat de leerling niet geschikt is om toegelaten te worden tot een onderwijsinstelling en daarom vrijgesteld is op basis van psychische of lichamelijke gronden. De vrijstelling geldt steeds voor één schooljaar. Een andere grond voor vrijstelling van inschrijving (artikel 5b) zijn bezwaren tegen de levensbeschouwelijke richting van elke school binnen redelijke afstand. In de toekomst vervalt de vrijstelling op grond van levensbeschouwelijke bezwaren tegen scholen in de buurt. De staatssecretaris van OCW heeft dit in juli 2013 laten weten in een brief aan de Tweede Kamer. Daarnaast kent de wet Vervangende leerplicht (artikel 3 Leerplichtwet), voor leerlingen vanaf 14 jaar die aanhoudende problemen hebben in het volledig dagonderwijs. Via het volgen van een aangepast onderwijsprogramma kunnen zij na een jaar weer instromen in het regulier onderwijs. Een belangrijk onderdeel van het aangepaste leertraject is praktijkonderwijs (artikel 3a). In artikel 3b van de Leerplichtwet gaat het om vervangende leerplicht in het laatste schooljaar, waarin een leerling op een school met een bij de wet geregelde combinatie van leren en werken onderwijs kan volgen. Bij vervangende leerplicht blijft de leerplichtige ingeschreven staan bij een school. Tot slot kan op grond van artikel 11 en 12 van de Wet op de Expertisecentra (WEC) ontheffing van onderwijstijd aangevraagd worden. 11 In artikel 11, vierde lid WEC, wordt het minimum aantal uren onderwijs per schooljaar bepaald voor kinderen in de leeftijd van 4 tot en met 12 jaar. Op grond van artikel 12 WEC kan de onderwijsinspectie toestemming geven om hier van af te wijken In de volksmond wordt vaak de term leerplichtontheffing gebruikt; in feite gaat het om vrijstelling van inschrijving. De Wet op de Expertisecentra (WEC) komt met de invoering van Passend onderwijs te vervallen. Voor leerlingen voor wie een behandeling ter ondersteuning van het onderwijs noodzakelijk is, hoeft géén aanvraag te worden ingediend wanneer het bevoegd gezag kan aantonen dat de Commissie voor de Begeleiding (voor scholen) dan wel de Commissie van Onderzoek (bij instellingen) samen met de behandelaars van de school de behandeling noodzakelijk achten en het bevoegd gezag heeft vastgelegd op welke wijze de behandeling ondersteunend is voor het onderwijs. Een aanvraag is in deze gevallen niet nodig omdat de behandeltijd hiermee is gekwalificeerd als onderwijstijd. Bijgevolg kan hierdoor geen afwijking van het minimum aantal uren onderwijs ontstaan. (Bron: Staatscourant, Nr , 19 juli 2013.) -13-

16 Handelingsverlegenheid Handelingsverlegenheid is een term die de onderwijsconsulenten steeds vaker tegenkomen zowel in het regulier als in het speciaal onderwijs. In de onderwijstermenlijst van het Taalunieversum staat de volgende definitie van handelingsverlegenheid: Toestand die ontstaat wanneer individuele leerkrachten of de school in het algemeen geen verantwoord adequaat antwoord (meer) kunnen geven op de specifieke instructie- en onderwijsbehoeften van één of meer leerlingen. Wanneer sprake is van handelingsverlegenheid ten aanzien van een leerling, betekent dat meestal dat de leerling verwijderd gaat worden en dat er een andere onderwijsplek gezocht moet worden. De leerling wordt gezien als moeilijk plaatsbaar en wordt niet zelden thuiszitter. 1.5 Leeswijzer Hoofdstuk 1 bevat een korte introductie over Onderwijsconsulenten(+), deze werkwijzer en enkele algemene knelpunten waar betrokkenen tegenaan lopen bij het vinden van oplossingen voor moeilijke (groepen) zorgleerlingen. In het kort worden de drie OC+projecten voorgesteld die de aanleiding voor deze uitgave vormden: - project thuiszitters in Zuid-Limburg; - project leerbaarheid; - project doorplaatsingsproblematiek Noord-Brabant. In hoofdstuk 2 worden de drie OC+-projecten beschreven die te maken hebben (gehad) met het creëren van perspectief op onderwijs voor moeilijk plaatsbare leerlingen. Hoofdstuk 3 sluit daarbij aan met een beschrijving van andere methoden en voorzieningen in de regio zuid. De in dit hoofdstuk beschreven werkprogramma's en voorzieningen zijn (deels) ook gebruikt in voornoemde OC+-projecten, of werden en worden gebruikt in individuele casuïstiek van de onderwijsconsulenten. In hoofdstuk 4 staat de informatie van een landelijke inventarisatie door de onderwijsconsulenten van initiatieven en voorzieningen in cluster 2, 3 en 4 die gericht zijn op de doelgroep van moeilijk plaatsbare leerlingen. De hier verzamelde gegevens zijn niet uitputtend geïnventariseerd, geanalyseerd of gecontroleerd, maar bieden ouders, jeugdigen, scholen, SWV'en, hulpverleners en andere betrokkenen inzicht in mogelijke oplossingen en voorzieningen in de regio. -14-

17 In de beschrijvingen van de verschillende projecten en voorzieningen in de hoofdstukken 2, 3 en 4 staan handreikingen, verwijzingen en tips, vaak ook in de voetnoten, om samenwerkingsverbanden en scholen te inspireren bij het zoeken naar oplossingen voor moeilijk plaatsbare leerlingen. Hoofdstuk 5 zet een aantal belemmeringen op een rij die de onderwijsconsulenten zoal tegenkomen in de casuïstiek rond deze doelgroep. Met een korte nabeschouwing in hoofdstuk 6 wordt deze werkwijzer afgesloten. De bijlagen bevatten aanvullende informatie en een overzicht van gebruikte afkortingen. -15-

18 2. OC+-PROJECTEN ROND MOEILIJK PLAATSBARE LEERLINGEN 2.1 OC+-project thuiszitters in Zuid-Limburg, inleiding REC Zuid-Limburg had jaarlijks te maken met ca. zeven leerlingen met een cluster 4- indicatie die vanwege hun problematiek niet (meer) werden toegelaten op een cluster 4- school. De REC-scholen in de regio waren zich bewust van hun opnameplicht, maar zij vreesden voor de veiligheid van medeleerlingen en personeel met deze leerlingen op hun school. Om deze groep moeilijk plaatsbare zorgleerlingen toch uitzicht op onderwijs te bieden, ontwikkelden de cluster 4-scholen in REC Zuid-Limburg een voorziening gebaseerd op de werkwijze WOWW (work on what works). Hierbij werd in de eerste fase thuisonderwijs verzorgd. Deze methode bleek te werken: het leidde tot zodanige verbeteringen, dat toelating tot een cluster 4-school op den duur weer mogelijk werd. Zie paragraaf voor een beschrijving van WOWW. Ieder bestuur van de cluster 4-scholen stelde zich verantwoordelijk voor het onderwijsaanbod aan één leerling uit de doelgroep. Bij de uitvoering van het programma werd van een aantal wettelijke vereisten afgeweken, namelijk: - de norm voor voldoende onderwijstijd (artikel 11 van de WEC); - voorschriften met betrekking tot het vakkenpakket (artikel 13 en 14); - het geven van onderwijs in een onderwijsinstelling. Het REC en de REC-scholen erkenden dat het met de werkwijze afweek van de wet, maar betreurden dat daarvoor geen toestemming werd gegeven door de Inspectie van het Onderwijs. Het betrof immers een heel kleine groep leerlingen met heel specifieke problematiek. Bovendien is 'onconventioneel onderwijs' wel toegestaan voor leerlingen die deelnemen aan Op de Rails. De inspectie raadde aan de kwestie bij het ministerie van OCW aan te kaarten, omdat men ook elders in het land werd geconfronteerd met moeilijk plaatsbare leerlingen. Het ministerie deed een aantal suggesties om binnen de wetgeving naar oplossingen te zoeken en adviseerde een project te starten en daarvoor een experimenteerbeschikking aan te vragen. Verder stelde het ministerie voor Onderwijsconsulenten+ in te schakelen. Een en ander leidde tot dit OC+-project, dat in 2008 van start ging Doelstelling, doelgroep, deelnemende instellingen Doelstelling De opdracht luidde een of meerdere voorzieningen en/of werkwijzen te ontwikkelen voor de doelgroep, binnen de wettelijke vereisten, met handhaving van de succesvol gebleken aanpak. Die aanpak richtte zich erop zogenaamd moeilijk plaatsbare leerlingen weer toe te -16-

19 leiden naar een REC-school. De voorziening moest tevens passen in de opvatting van de ministeries van OCW en/of VWS over de zorgplicht voor deze categorie leerlingen. Doelgroep De doelgroep 13 betrof leerlingen met ernstige gedrags- en/of psychiatrische problematiek in de leeftijd van ongeveer 8 tot 16 jaar (de leeftijdsgrens werd niet strikt gehanteerd). Enkele jongeren waren al in contact geweest met justitie. Niet zelden was ook de thuissituatie van deze leerlingen problematisch, en zagen de ouders niet het belang van onderwijs voor hun kind in. De schoolcarrière van deze leerlingen kenmerkte zich door veel wisselingen van scholen en voorzieningen. In allerlei overlegvormen waren de problemen van de jongeren al besproken. Er is onderzoek gedaan, een dossier samengesteld en, waar nodig, een cluster 4- indicatie aangevraagd en verkregen. De reguliere setting van REC-scholen bood onvoldoende garanties voor enig succes met deze leerlingen; zij werden beschouwd als moeilijk plaatsbaar. De leerlingen hadden een een-op-een begeleiding nodig. Qua niveau betrof het in het algemeen kinderen die naar verwachting in een arbeidstoeleidingstraject terecht zouden komen. In veel notities van regionale samenwerkingsverbanden wordt de term 'niet plaatsbare leerlingen' gebruikt. Naast leerlingen als hierboven beschreven, doelt men dan ook op leerlingen met gedragsstoornissen, al of niet met een laag IQ en zwakke cognitieve mogelijkheden. REC Zuid-Limburg definieerde moeilijk plaatsbare leerlingen die voor het project in aanmerking kwamen, als volgt: - de leerling voldoet aan de criteria voor cluster 4 of voor plaatsbekostiging cluster 4; - de leerling zit in een zorgtraject en wordt vanuit de zorg door een casemanager begeleid; - de leerling kan niet functioneren in een groep op een REC-school door een didactische achterstand of het niet kunnen voldoen aan de leervoorwaarden; - de leerling is volgens het Onderwijs- en Adviescentrum (OAC) op dit moment niet plaatsbaar, maar heeft wel een ontwikkelingsperspectief waarmee plaatsing op een REC-school na het volgen van het traject mogelijk lijkt; - onderwijs en zorg zijn bereid gezamenlijk en met een duidelijke taakverdeling de aanpak rond de leerling te ondersteunen. 13 Volgens de inspectie kennen alle regio's in Nederland leerlingen die in de omschrijving van deze doelgroep vallen. -17-

20 Deelnemende instellingen REC Zuid-Limburg en de zes aangesloten cluster 4-scholen voelden en stelden zich verantwoordelijk voor onderwijs aan de leerlingen in de doelgroep, maar realiseerden zich dat dit niet kon in de reguliere setting van de scholen. Men zag wel mogelijkheden om in een samenwerking tussen scholen en zorginstellingen de WOWW-werkwijze succesvol te kunnen toepassen, met ambulant begeleiders voor de uitvoering Werkwijze Work on what works Het WOWW-programma is in 2006 in Amerika ontwikkeld. Het werd voor het eerst geïntroduceerd in Groot-Brittannië en is daar inmiddels wijd verspreid, met name in Schotland. Het accent ligt niet op onacceptabel gedrag, maar juist op positief gedrag en interactie. Kern van WOWW is het versterken van oplossingsgericht klassenmanagement door de positieve omgeving te benadrukken en kansrijke interventiemogelijkheden te gebruiken. Het gaat om de wisselwerking tussen de leerkracht en de leerlingen in de klas: gedrag, communicatie, motivatie, sfeer en onderlinge relaties tussen leerlingen. Dit vergt een reflectieve houding, niet alleen van de leerlingen, maar ook van de leraar. Allen moeten bereid zijn te vragen om feedback van begeleiders. Het buitensluiten van leerlingen uit de klas staat haaks op de na te streven doelen. Citaat van een orthopedagoog die werkt volgens de methode WOWW: 'Je gaat uit van het gezond gedrag en functioneren van de jongere en probeert dit uit te bouwen. Hierdoor ontstaat een positieve sfeer in de contactmomenten, omdat de focus ligt op wat wel lukt. Op individuele wijze, via oplossingsgerichte gesprekstherapie, moet de knop omgezet worden. De aandacht ligt op positief labelen, herkaderen van gedrag en benoemen van de positieve kanten. Je maakt gebruik van je relatie als coach met het kind. Leerkrachten worden aangezet zich te richten op oplossingen en niet op problemen. Kijk naar wat in een prettige sfeer bereikt wordt! Belangrijk is dat de leerkracht voortdurend bevestiging geeft, op een geloofwaardige, betrokken manier!' Het programma kent de volgende stappen: 1. Maken en bespreken van een handelingsvoorstel met de leerling, ouders, zorginstelling (casemanager) en school waar de leerling wordt ingeschreven, met afspraken over wie, wat, waar en wanneer doet. 2. Vaststellen van het kennisniveau van de leerling via Cito-toetsen. Daarvan uitgaande wordt in individuele contacturen toegewerkt naar de schakeleisen van de cluster 4- school. Er wordt gebruik gemaakt van de expertise van reboundvoorzieningen. Uitvoering door leraren van de school ligt voor de hand, maar niet vanzelfsprekend in het schoolgebouw. Het begint met enkele contacturen per week vanuit de interesses van de leerling. Per week neemt het aantal contacturen toe. -18-

21 3. Regelmatige evaluatie. Als blijkt dat succes uitblijft wordt na de afgesproken periode, meestal drie maanden, de regie voor de leerling overgedragen aan de zorg. Een project duurt in ieder geval niet langer dan een jaar. WOWW geeft voldoende handvatten om vanuit een analyse per leerling een plan van aanpak te maken met als uiteindelijke doel dat de leerling weer gaat deelnemen aan het onderwijs op de clusterschool. In het plan staat ook hoe een en ander wordt uitgevoerd. Bij het maken van een maatwerkplan kunnen, afhankelijk van de problematiek, bijvoorbeeld betrokken zijn: een leerplichtambtenaar, jeugdzorg, MEE, 14 een zorginstelling, een cluster 4-school en soms consulenten onderwijsondersteuning zieke leerlingen. Nederland heeft nog geen brede aandacht voor WOWW. De Hogeschool in Leiden biedt sinds twee jaar de post-hbo-opleiding Effectief Positief aan, een methodiek gericht op gedragsverandering van leerlingen in het primair onderwijs (Positive Behavior Support, PBS). 15 WOWW is een variant van de PBS-stroming. De opleiding Effectief Positief is ontwikkeld door het lectoraat Passend Onderwijs/Inclusive Education, en wordt verder uitgebouwd naar het voortgezet onderwijs Aanpak OC+ In het kader van het OC+-project inventariseerde de onderwijsconsulent+ de tot dan toe gehanteerde werkwijze. Hij besteedde aandacht aan de resultaten, de verdeling van de verantwoordelijkheden en de financiële mogelijkheden. Voorts woog hij de voor- en nadelen van de volgende opties: 1. Inschrijving op een school en het maken van een plan, gericht op het uiteindelijke doel de leerling het normale lesrooster te laten volgen. Bij de inspectie (artikel 12 WEC) kan op basis van het zogenoemde ingroeiplan ontheffing van de onderwijstijd (niet te verwarren met leerplichtontheffing) worden aangevraagd voor de periode dat het kind nog niet volledig deelneemt aan het onderwijs (zie paragraaf 1.4). Om de doelstellingen met het kind te bereiken kunnen instellingen als zorgboerderijen of andere hulpverleners een rol spelen. Onderdeel van het plan is de uitvoering van de eerste stappen van het WOWW-programma. 2. Een vaste voorziening in de regio, nieuw te creëren of op basis van een bestaande, waar leerlingen uit de doelgroep tijdelijk terecht kunnen (vergelijkbaar met Herstart, MEE is een landelijke organisatie die mensen met een beperking ondersteunt. MEE heeft haar dienstverlening ingedeeld in vier levensgebieden: Opvoeding & Ontwikkeling, Leren & Werken, Samenleven & Wonen, Regelgeving & Geldzaken. Regelmatig werken onderwijsconsulenten en MEE-consulenten samen rondom de plaatsingsproblematiek van leerlingen met een beperking. Zie voor meer informatie Positive Behaviour Support, goed gedrag kun je leren, doelmatige strategieën voor scholen, door Annemieke Golly en Jeff Sprague, Pica, Hogeschool Leiden, Cluster Educatie, Drs. Annemieke Mol Lous, lector Passend onderwijs. Literatuur: Mission Possible, Kids' Skills voor jongeren, van probleem naar oplossing in 11 heldere stappen, Caroline Beumer-Peeters, uitg. Boom/Nelissen, apart werkboek. -19-

22 Rebound en Op de Rails voor leerlingen zonder indicatie). De voordelen van deze optie zijn continuïteit en bundeling van deskundigheid. 3. Een oplossing binnen de mogelijkheden van de geldende wet- en regelgeving door tijdelijke ontheffing van de inschrijvingsplicht te vragen (artikel 5 van de Leerplichtwet). Hierdoor kan jeugdzorg maatregelen nemen, zoals de uitvoering van een of meer onderdelen van WOWW met als perspectief de leerling (weer) toe te leiden naar een cluster 4-school. 4. Voor zieke kinderen bestaat een aparte regeling waarbij thuisonderwijs mogelijk is. De consulenten onderwijsondersteuning zieke leerlingen (landelijk netwerk Ziezon 17 ) kunnen worden ingeschakeld voor het regelen van onderwijs voor langdurig zieke kinderen. De vraag was of individuele leerlingen onder het begrip 'ziek zijn' zouden kunnen vallen, zodat WOWW onder die regeling uitgevoerd zou kunnen worden. Bij de beoordeling van de mogelijkheden kwamen ook aspecten aan de orde als: - Wat te doen bij onvoldoende medewerking van de ouders (ondertoezichtstelling of uithuisplaatsing)? - Wie is de casemanager en is zijn of haar rol duidelijk? Hoe zit het met de bekostiging? - Zijn instanties beschikbaar en bereid om een ondersteunende rol te (blijven) spelen tijdens de uitvoering van WOWW en de follow-up (één kind, één plan)? Dit kan per kind verschillend zijn. - Kan een voorziening plaatselijk (regionaal) gerealiseerd worden? Het verloop van het project en de opbrengsten Het OC+-project is in 2008 gestart en pas in 2012 afgerond. De looptijd was daarmee langer dan gebruikelijk. Daar zijn enkele oorzaken voor aan te wijzen: de complexiteit van het onderwerp en het grote aantal betrokken partijen. Voorts geldt bij dergelijke projecten dat de voortgang sterk afhankelijk kan zijn van de medewerking en bereidheid van individuen; als op bepaalde cruciale posten niet of onvoldoende medewerking wordt verleend, heeft dat grote invloed. Dat was ook de reden waarom het project in 2010 tijdelijk stil lag. De onderwijsconsulent+ ontwikkelde in de loop van het project in overleg met het REC en de cluster 4-scholen voorstellen en benaderde belanghebbenden, zoals ouders, leerplichtambtenaren van de gemeenten waarin de scholen gevestigd zijn, betrokken zorginstellingen (jeugdzorg, MEE, consulenten onderwijsondersteuning zieke leerlingen ) en niet-schoolse voorzieningen voor huiswerkbegeleiding. 17 Het landelijk dekkend netwerk ZIEk Zijn en ONderwijs (Ziezon) telt 120 consulenten ondersteuning zieke kinderen die door leraren uit het PO, VO en beroepsonderwijs ingeschakeld kunnen worden. Ziezon is in principe bedoeld voor somatisch zieke kinderen, maar kent een grijs gebied waar het gaat om het ontbreken van psychische kwaliteiten (zie

23 Knelpunten die zich in de loop van het project openbaarden waren onder meer: - weigering van een school om de leerling op te nemen of weer in te schrijven; - medewerkers van instellingen die geen tijd hadden om te komen tot een plan van aanpak om de leerling op te vangen en te begeleiden; - problemen in de omgeving of thuissituatie van de leerling. Er komt uiteindelijk geen keuze voor een van de structurele opties, maar per leerling wordt, afhankelijk van de omstandigheden, een overbrugging gezocht. Die moet het mogelijk maken een of twee onderdelen van het WOWW-programma uit te voeren, met als doel integratie van de leerling in de school. 18 In 2011 merkte Bureau Onderwijsconsulenten een toename van de individuele casuïstiek rond moeilijk plaatsbare leerlingen (vaak al thuiszitters).gevreesd werd (en wordt) dat het probleem alleen maar groter wordt als Herstart wordt opgeheven bij de start van Passend onderwijs in De OC+ nam daarom het project in Zuid-Limburg nog eens onder de loep en hij kreeg samen met Gedragswerk 19 het onderwerp in die regio weer op de kaart. Vanaf 2011 worden leerlingen uit de doelgroep besproken in het 'rondetafelgesprek', een initiatief van Gedragswerk met de leerplichtambtenaren in de regio. Op deze wijze kan een thuiszittende leerling niet onopgemerkt blijven. De leerling wordt besproken en er worden afspraken gemaakt. Samen met scholen en hulpverleners wordt afgestemd wie op welke wijze de problemen van een leerling gaat helpen oplossen, zodat de leerling uiteindelijk weer volledig aan het onderwijsproces van een school gaat deelnemen. Het OC+-project Thuiszitters in Zuid-Limburg kent twee belangrijke opbrengsten: 1. Er is meer oplossingsgerichte aandacht gekomen voor moeilijk plaatsbare leerlingen. Scholen en hulpverlening in de regio maken in samenspraak namelijk wel gebruik van de uitgangspunten van WOWW bij individuele hulpverlening aan leerlingen. Die aandacht blijkt ook uit twee andere OC+-projecten voor deze doelgroep: Leerbaarheid (paragraaf 2.2) en Doorplaatsing na behandeling en plaatsbekostigd onderwijs (paragraaf 2.3). 2. Het project was de aanleiding voor deze werkwijzer, waarin alle tot nu toe opgedane kennis en ervaringen van de drie OC+-projecten zijn gebundeld, aangevuld met andere methoden en initiatieven die zijn ontwikkeld om deze leerlingen perspectief op onderwijs te bieden. Doel: geen thuiszitters meer onder Passend onderwijs! Zoals eerder vermeld keurde de inspectie de WOWW-aanpak in Zuid-Limburg niet goed, omdat deze niet voldoet aan de wet- en regelgeving. Gezien de bezwaren van de inspectie is de WOWWwerkwijze in Zuid-Limburg niet breed geïntroduceerd op de REC-scholen. Gedragswerk is een door het ministerie van OCW mogelijk gemaakt project dat tot doel heeft de samenwerking te bevorderen in de aanpak van leerlingen die thuiszitten of thuiszitter dreigen te worden (zie

24 2.2 OC+-project Leerbaarheid, inleiding In mei 2008 verscheen Werkwijzer 2, 'Passend onderwijs en passende zorg voor álle leerlingen! De leerbaarheid van gedragsmoeilijke leerlingen in het (voortgezet) speciaal onderwijs'. 20 Dit boekje is geschreven naar aanleiding van twee OC+-projecten rond leerbaarheidsonderzoeken en -arrangementen ( ) in de Rotterdamse regio. Er was (financiële) ondersteuning van de Dienst JOS (Jeugd, Onderwijs en Samenleving) van de gemeente Rotterdam, Stichting Bevordering van Volkskracht in Rotterdam, het RMPI, REC Rijndrecht, REC De Nachtegaal, OC+ en het CCE Zuid-Holland-Zeeland. Het gedachtegoed Leerbaarheid van kinder- en jeugdpsychiater Hedy van Loon is in werkwijzer 2 overdraagbaar gemaakt voor het speciaal onderwijs cluster 4 en cluster 3 ZML (zogenoemde ZMOLK-populatie). Er worden handvatten in aangereikt aan managers, gedragswetenschappers, docenten en begeleiders om leerlingen met ernstige en complexe gedragsregulatieproblemen te begrijpen en te begeleiden. Nu, jaren na dato, met Passend onderwijs en ingrijpende veranderingen in de AWBZ in het verschiet, heeft OC+ geëvalueerd hoe het met het leerbaarheidsonderzoek en de leerbaarheidsarrangementen staat. 21 Worden er leerbaarheidsonderzoeken gedaan? Zijn passende onderwijs/zorgcombinaties gecreëerd? Hebben gedragswetenschappers er kennis van kunnen nemen? Wat zijn de ervaringen? Wat zijn de ontwikkelingen? De betreffende onderwijsconsulent+ heeft de stuurgroep, adviseurs en enkele stakeholders gevraagd naar hun bevindingen en hun verwachtingen voor de toekomst, toegespitst op de aandachtspunten die zijn opgenomen in werkwijzer Doelgroep De doelgroep betreft leerlingen die grote moeite hebben om zelf hun gedrag te reguleren. Zij kunnen de ingrijpende gevolgen van hun gedrag op de leeromgeving niet of nauwelijks bevatten. Ze zijn ontregeld en ze ontregelen hun leeromgeving. Ze vallen uit op school en zijn uitbehandeld bij instellingen. Ouders krijgen te maken met adviezen om hun kind bij een drie-milieuvoorziening van wonen-behandeling-speciaal onderwijs aan te melden. De jongeren zijn leerplichtig, maar het onderwijs/zorgaanbod is er niet op toegerust om een omgeving te creëren die hen in staat stelt te leren. Jongeren die baat kunnen hebben bij een leerbaarheidsonderzoek komen min of meer vanzelf 'bovendrijven', omdat iedereen met de handen in het haar zit. Er liggen dikke dossiers met rapporten over wat er allemaal aan deze jeugd schort en over de beperkte resultaten van begeleiding en behandeling. Wat bij andere jongeren wel werkt qua Zie onder publicaties/werkwijzers. Met betrokkenen zijn in augustus en september 2012 interviews gehouden. -22-

25 pedagogische en didactische benadering, belonen en straffen, lukt bij hen niet. Het zijn kinderen met een individuele theorie Leerbaarheid Leerbaarheidsonderzoek is een respectvolle professionele methode om de individuele theorie van een kind met ernstige en complexe gedragsregulatieproblematiek te leren kennen. Het is een investering in deze kinderen in tijd en aandacht. Dit gebeurt door alle invalshoeken te bekijken en te analyseren, onbevooroordeeld en zonder neiging om naar conclusies toe te werken. Er wordt veel aan de kinderen zelf en aan belangrijke mensen in hun omgeving gevraagd. Het leerbaarheidsmodel van Hedy van Loon is een praktijkgerichte vertaling van het gedachtegoed uit de school van Fop Verheij over psychiatrie in de klas en adaptief behandelen op school. 22 Het leerbaarheidsonderzoek is een werkmodel waarbij dossieronderzoek gedaan wordt en interviews worden afgenomen. Dit gebeurt in aanvulling op bestaande onderzoeken en is daar dan ook geen vervanging voor. Het werkmodel is er op gericht alle informatie rondom een leerling te integreren en de mogelijkheden voor zijn of haar toekomst in kaart te brengen. Belangrijk uitgangspunt is dat gekeken wordt naar de behoeften van een kind, in plaats van naar de 'tekortkomingen'. Het gaat er met andere woorden om, dat in kaart wordt gebracht wat een kind nodig heeft om weer in ontwikkeling te komen (leerbaar te worden). De onderzoeker stelt zich dienstbaar op. Het doel is het systeem dat is vastgelopen weer vlot te trekken. In een interactief en creatief proces ontstaat uit losse fragmenten een integraal beeld. De onderzoeker verifieert het beeld bij alle betrokkenen, zodat er een gedeelde visie ontstaat over het individuele kind. Het gaat daarbij nadrukkelijk niet om de vraag wat de leerling nog kan leren aan lesstof, maar om hoe het kind kan leren meer eigen te worden met zijn eigen gedrag. Afhankelijk van de ontwikkelmogelijkheden op het gebied van de gedragsregulatie, kan - bijvoorbeeld met voorstructureren, belonen en straffen - de leerbaarheid op drie manieren worden benaderd: 1. voor leerlingen die niet waarnemen dat ze problemen hebben in het denken: het ontwikkelen van zelfbewustzijn (Denken); 2. voor leerlingen die niet waarnemen/voelen welke emoties en gevoelens er achter hun gedrag liggen: het ontwikkelen van sociaal bewustzijn (Voelen); 3. voor leerlingen die niet waarnemen wat er gebeurt in de relatie met anderen: het ontwikkelen van bewuste relatiehantering (Doen). De leerbaarheid wordt weergegeven in een matrix van het werkmodel DVD (Denken- Voelen-Doen), waarin de problematiek wordt gekoppeld aan de aanpak die daarbij 22 Adaptief behandelen op school, E.C. van Doorn & F. Verheij, Uitgeverij Van Gorcum, en Ontwikkeling & Leren - Psychiatrie op school, F. Verheij & E.C. van Doorn, Uitgeverij Van Gorcum. -23-