De positie van het slachtoffer in de ZSM-werkwijze. Liever maatwerk dan snelheid 2

Transcriptie

1 S. Leferink 1 Artikel De positie van het slachtoffer in de ZSM-werkwijze. Liever maatwerk dan snelheid 2 Zo samen, snel, slim, simpel, selectief en samenlevingsgericht mogelijk veel voorkomende criminaliteit in samenwerking met relevante partijen afdoen. Wie is daar geen voorstander van? Verdachten weten snel waar ze aan toe zijn. Slachtoffers zien de dader vrijwel direct gecorrigeerd worden en krijgen hun schade per ommegaande vergoed. De samenleving ziet een daadkrachtige overheid lik op stuk geven. Een win-win-winsituatie. De ZSM-werkwijze betekent in veel opzichten een verbetering voor slachtoffers van veel voorkomende criminaliteit. Toch wil ik ook enkele kanttekeningen plaatsen. Daarbij staat de vraag centraal hoe de ZSM-werkwijze in de praktijk tegemoet komt aan de behoeften van slachtoffers en hoe hun rechten en belangen zijn gewaarborgd. In het eerste deel van dit artikel beschouw ik kort de doelstellingen en uitgangspunten van ZSM en leg een relatie naar het slachtofferbeleid van het kabinet en de slachtofferrechten zoals die in de wet zijn vastgelegd. In het tweede deel ga ik nader in op de positie van het slachtoffer in ZSM en de rol die Slachtofferhulp Nederland vervult. Vervolgens kijken we hoe in de praktijk van alledag de positie van het slachtoffer in ZSM gestalte krijgt. Hierbij maak ik gebruik van de resultaten van een enquête onder ZSM-medewerkers van Slachtofferhulp Nederland, en zal ik kort aandacht besteden aan een kwaliteitsmonitor 3 b e d o e l d o m de ervaringen van slachtoffers met ZSM in kaart te brengen. 1. ZSM-doelstellingen en slachtofferbeleid De ZSM-werkwijze wil een antwoord zijn op een aantal fundamentele tekortkomingen in de effectieve en efficiënte aanpak van de criminaliteit: het lage ophelderingspercentage, het relatief geringe aantal zaken waarin een verdachte wordt vervolgd en berecht en de lange doorlooptijden bij het OM en de rechtspraak. 4 ZSM heeft tot doel om in strafzaken vanuit een ketenaanpak te komen tot betekenisvolle interventies, waarbij verdachten een passende reactie krijgen, recht wordt gedaan aan de positie van het slachtoffer en de samenleving merkt dat daders snel worden gecorrigeerd. Deze doelstellingen klinken door in de afkorting van ZSM, waarbij de S staat voor samen (politie, OM en andere ketenpartners), snel (snel routeren en direct afdoen, tenzij er contra-indicaties zijn), 5 slim (optimale werkwijze), selectief (meerdere afdoeningsmogelijkheden, ook buiten het strafrecht), simpel (minimale en eenvoudige registratie, minder bureaucratie) en samenlevingsgericht (relatie tussen feit en afdoening, interventies zijn herkenbaar en zichtbaar). 6 Bij 1 Dr. Sonja Leferink is als onderzoeker en senior beleidsadviseur in dienst bij Slachtofferhulp Nederland en als research fellow verbonden aan Intervict. 2 Citeerwijze: S. Leferink, De positie van het slachtoffer in de ZSM-werkwijze. Liever maatwerk dan snelheid, DD 2015/27. 3 E. van de Watering, ZSM-slachtoffermonitor. Een meetinstrument ter evaluatie van de kwaliteit van de justitiële slachtofferzorg in ZSM-procedures, Den Haag/Utrecht: Openbaar Ministerie/Slachtofferhulp Nederland Zie onder meer Algemene Rekenkamer, Prestaties in de strafrechtketen, Den Haag: Algemene Rekenkamer 2012; A.M.G. Zuiderwijk et al., Doorlooptijden in de strafrechtsketen. Ketenlange doorlooptijden en doorlooptijden per ketenpartner voor verschillende typen zaken, Den Haag: WODC Het gaat bijvoorbeeld om een misdrijf met complexe gevolgen, de bewijsvoering vergt meer tijd, de schade van het slachtoffer is nog niet goed inzichtelijk te maken. 6 J. Schagen et al., De impact van ZSM op de ketensamenwerking, Tijdschrift voor de politie 75(5), p Afl. 4 - april

2 DE POSITIE VAN HET SLACHTOFFER IN DE ZSM-WERKWIJZE. LIEVER MAATWERK DAN SNELHEID Artikel het nemen van een afdoeningsbeslissing in ZSM-zaken dienen de belangen van het slachtoffer uitdrukkelijk meegewogen te worden. 7 Wat betreft Slachtofferhulp Nederland staat de S dan ook niet in de laatste plaats voor slachtoffergericht. Inmiddels is er ook een alternatieve invulling van de afkorting gangbaar, namelijk Zorgvuldig, Snel en Maatwerk. 1.1 Sp anning De lezer kan niet anders dan concluderen dat ZSM vele nastrevenswaardige doelstellingen in zich verenigt, maar zal zich waarschijnlijk ook afvragen hoe deze zich tot elkaar verhouden. Het behoeft geen betoog dat tussen snel enerzijds en zorgvuldig en maatwerk anderzijds een inherente spanning bestaat. Dan is er het vraagstuk van verschillende belangen en posities. De belangen van de verdachte, de samenleving en het slachtoffer vallen zelden samen, dus hoe zijn die te verenigen in een betekenisvolle afdoening? Welk belang krijgt voorrang? In het verlengde daarvan: de ketenpartners hebben in ZSM een gedeeld belang, maar daarnaast ook ieder hun eigen prioriteiten en agenda. Samenvattend: zijn de uiteenlopende ZSM-doelstellingen in deze combinatie haalbaar? Een tweede essentieel punt is: stel dat het antwoord op de vorige vraag in beginsel ja is, hoe weten en meten we dan of deze doelstellingen daadwerkelijk worden behaald? Dat vereist de operationalisering van een aantal nogal abstracte en beslist niet eenduidige begrippen in meetbare indicatoren en het opstellen van normen waaraan de prestaties van de betrokken ketenpartners moeten voldoen. Dat zou wel eens een eenzijdig kwantitatieve bedoening kunnen worden. Een criterium als snel laat zich immers veel gemakkelijker vertalen naar cijfermatige dus gemakkelijk meetbare prestatienormen dan zachte criteria als samenlevingsgericht of betekenisvol. Zo kwam een onderzoek naar de maatschappelijke effecten van ZSM in opdracht van het Parket Generaal tot een voortijdig einde omdat de operationalisering van die maatschappelijke effecten een ondoenlijke opgave bleek. Ook bij criteria als zorgvuldig en simpel kan de neiging bestaan om te kiezen voor relatief simpele, kwantitatieve aspecten als doorlooptijden of aantal afgehandelde zaken. Op dit punt kom ik later nog terug. Eerst wil ik kort ingaan op de relatie tussen ZSM en het slachtofferbeleid van het huidige kabinet. Bij de formulering van deze beleidsdoelen heeft men zich onder meer laten inspireren door wat er in de literatuur en uit onderzoek bekend is over slachtofferbehoeften en dat is heel wat. In mijn ogen komt het uiteindelijk neer op twee fundamentele behoeften, namelijk herstel en gerechtigheid. Daarnaast heeft het kabinet ook rekening te houden met wettelijke bepalingen zoals die van de Europese Slachtofferrichtlijn 8 en de vertaling hiervan naar nationale regelgeving, en natuurlijk de bestaande wetgeving met betrekking tot slachtofferrechten, in hoofdzaak terug te vinden in titel IIIA van het Wetboek van Strafvordering Vijf beleidsdoelen In zijn brief aan de Tweede Kamer van 22 februari 2013 zet de Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie zijn visie op slachtoffers uiteen en formuleert vijf beleidsdoelen, te weten: - Slachtoffers worden erkend, zorgvuldig bejegend en adequaat geïnformeerd. - Slachtoffers hebben een sterke positie in het recht. De rechten van slachtoffers in het strafproces hebben tot doel dat de belangen van het slachtoffer worden meegewogen bij beslissingen in dat proces. - S l a c h t o f f e r s wo r d e n b e s c h e r m d w a a r n o d i g. 7 College van Procureurs-Generaal, Aanwijzing voor de opsporing, Stcrt. 2013, Richtlijn 2012/29/EU van het Europees Parlement en de raad van 25 oktober 2012 tot vaststelling van minimumnormen voor de rechten, de ondersteuning en de bescherming van slachtoffers van strafbare feiten, en ter vervanging van Kaderbesluit 2001/220/JBZ, PbEU L 315/57, 14 november Afl. 4 - april 2015

3 Artikel DE POSITIE VAN HET SLACHTOFFER IN DE ZSM-WERKWIJZE. LIEVER MAATWERK DAN SNELHEID - Slachtoffers die dat nodig hebben worden ondersteund bij het te boven komen van de gevolgen van het delict. - Slachtoffers hebben mogelijkheden tot herstel van de gevolgen, zowel financieel, praktisch als emotioneel. Hieronder vallen ook mogelijkheden voor herstelbemiddeling. In hoeverre worden deze doelen met inzet van de ZSM-werkwijze gerealiseerd? Een snelle reactie van de overheid op het soort misdrijven waar heel veel burgers last van hebben, is een vorm van erkenning. Voor ZSM werden veel van deze zaken geseponeerd. Of ze bleven zo lang op de plank liggen dat van een betekenisvolle afdoening geen sprake meer kon zijn. Nu worden in zaken waar een verdachte is opgepakt slachtoffers snel en actief bij het proces betrokken en spelen hun behoeften nadrukkelijk mee in de afdoening ervan. Dat is een duidelijke vooruitgang. Dan de zorgvuldige bejegening van slachtoffers: interpreteren we conform de nieuwe uitleg van de afkorting de Z als zorgvuldig dan is ook deze behoefte afgedekt in ZSM. Het knelpunt hier is echter dat zorgvuldig in de praktijk nogal eens het onderspit delft tegen snel. In het derde deel van dit artikel komt dit nog uitgebreid terug. Voor de adequate informatievoorziening, het derde aspect van het eerste beleidsdoel, is de intensieve samenwerking van verschillende ketenpartners te beschouwen als een belangrijkrijke succesfactor. Wat betreft het tweede beleidsdoel: op papier hebben slachtoffers een sterke positie binnen ZSM, zo blijkt uit beleidsdocumenten van de betrokken ketenpartners en hun uitingen in de media. Doordat Slachtofferhulp Nederland een van de ketenpartners is en aanwezig is op elke ZSM-locatie, is er een partij die zich exclusief inzet voor de belangen van slachtoffers en die de eerbiediging van hun rechten kan bewaken. Gaat het om bescherming van slachtoffers, het derde beleidsdoel, dan is dat bij uitstek zo n belang dat zou moeten worden meegewogen in de afdoeningsbeslissing. De officier kan immers bijzondere voorwaarden opleggen zoals een contact- of gebiedsverbod. Want al ligt de focus van ZSM op veel voorkomende, low impact misdrijven, ook zaken met betrekking tot huiselijk geweld en mishandeling worden wel via deze route afgedaan. De ZSM-werkwijze levert in principe ook een bijdrage aan het vierde doel, de ondersteuning van slachtoffers. Zijn er slachtoffers betrokken in een zaak, dan benadert Slachtofferhulp Nederland hen zo veel mogelijk actief en brengt de gevolgen van het delict, hun wensen en eventuele schade in kaart om daarover advies uit te brengen aan de officier van justitie. Behalve de behoefte aan compensatie en genoegdoening komen zo ook andere behoeften in beeld waaronder die aan psychosociale ondersteuning. De winst van ZSM is dat er een veel grotere groep slachtoffers dan voorheen actief wordt benaderd. Waar de actieve benadering van Slachtofferhulp Nederland zich eerst beperkte tot een lijst van ongeveer zeventig zwaardere delicten, komen nu ook slachtoffers van veelvoorkomende, lichte misdrijven in aanmerking voor actief aangeboden praktische, juridische en psychosociale ondersteuning. Ten slotte het materiële, financiële en emotionele herstel van het slachtoffer. Naast vergoeding van de financiële schade biedt ZSM zeker ook mogelijkheden om bij te dragen aan materieel en emotioneel herstel. Dan valt voornamelijk te denken aan de betekenisvolle afdoening die binnen ZSM wordt nagestreefd en die gerust creatief mag zijn. In plaats van een schadevergoeding in geld kan de officier ook besluiten dat de dader de schade eigenhandig moet herstellen of dat een andere vorm van genoegdoening op zijn plaats is. Door binnen ZSM bijvoorbeeld nadrukkelijk de mogelijkheid van mediation te bieden, krijgen slachtoffer en dader de kans om gezamenlijk afspraken te maken over herstel van leed en scha- Afl. 4 - april

4 DE POSITIE VAN HET SLACHTOFFER IN DE ZSM-WERKWIJZE. LIEVER MAATWERK DAN SNELHEID Artikel de. 9 Uit de praktijk blijkt dat bemiddeling lang niet altijd resulteert in het betalen van een schadevergoeding. Soms kan een goed gesprek, het tonen van verantwoordelijkheidsbesef, excuses of het beantwoorden van prangende vragen meer tegemoetkomen aan de behoeften van een slachtoffer dan een strafrechtelijke sanctie. Uiteraard geldt daarbij als absolute voorwaarde dat zowel slachtoffer als verdachte een goed geïnformeerde en volstrekt vrije keuze kunnen maken om al dan niet aan herstelbemiddeling deel te nemen. De voorlopige conclusie moet dan ook luiden dat de ZSM-werkwijze in principe een bijdrage kan leveren aan de genoemde beleidsdoelen, waarin het beantwoorden aan slachtofferbehoeften en het waarborgen van slachtofferrechten centraal staan. Tegelijkertijd hebben we kunnen constateren dat er spanning bestaat tussen de verschillende doelen en uitgangspunten van ZSM. Snel verhoudt zich in essentie niet goed met zorgvuldigheid en maatwerk. Een snelle, simpele en slimme aanpak kan tot bevredigende afhandeling voor slachtoffers leiden, maar rekening houden met de wensen van slachtoffers kost tijd. Wat slim en simpel is voor ketenpartners, hoeft dat voor slachtoffers niet zonder meer te zijn. De cruciale vraag is dan ook: hoe worden regels, richtlijnen en aanwijzingen in de praktijk uitgevoerd? Hoe verloopt de invulling van criteria als slim, selectief, samenlevings- en slachtoffergericht, hoe worden eventuele conflicterende belangen afgewogen en prioriteiten gesteld? 2. De inbedding van slachtofferbelangen in de ZSM-werkwijze Om te beoordelen of en hoe de goede uitgangspositie van het slachtoffer op papier zich ook in de dagelijkse ZSM-praktijk manifesteert, zal ik eerst beschrijven hoe en wanneer het slachtoffer aan bod komt en welke rol Slachtofferhulp Nederland daarbij vervult. Vervolgens ga ik in op ervaringen van Slachtofferhulpmedewerkers op ZSM-locaties en van slachtoffers. De eerste fase van ZSM, de selectietafel, laat zich vergelijken met triage. Zo snel mogelijk, in 70 tot 80% van de gevallen binnen een week na binnenkomst, 10 beoordeelt het OM met behulp van de informatie van de politie, de Reclassering, de Raad voor de Kinderbescherming (wanneer het om jeugdige verdachten gaat) en Slachtofferhulp Nederland of de zaak zich leent voor een directe afdoening of dat er complicaties zijn die noden tot een langer traject. Complicaties kunnen zich voordoen op drie domeinen: de persoon van de dader, het slachtoffer en de context. Wanneer bijvoorbeeld het slachtoffer ernstig letsel heeft opgelopen of de geleden schade niet op korte termijn is vast te stellen, dan is er sprake van een complicatie. Binnen ZSM heeft Slachtofferhulp Nederland de taak de belangen van het slachtoffer te behartigen. Dat omvat het inventariseren van de gevolgen van het delict, de wensen en schade van het slachtoffer om op basis daarvan een onderbouwd advies uit te brengen over een passende afdoening en het vergoeden van schade. Daartoe ontvangt Slachtofferhulp Nederland alle door de ZSM-officier geselecteerde zaken waarin sprake is van een of meer slachtoffers. De eerste stap is nagaan of het slachtoffer goed gepositioneerd wordt. De ZSMmedewerker screent of de aangifte volledig is, of alle benodigde contactgegevens bekend zijn en of eventueel vermelde getuigen ook als slachtoffer kunnen worden gekwalificeerd. 9 In oktober 2013 is hiertoe binnen ZSM een pilot gestart. Het gaat om mediation in zowel de officiersfase (ZSM) als in de rechtersfase. Hiervoor zijn meer dan vijfhonderd zaken aangemeld, en in enige honderden gevallen is een geslaagde bemiddeling tot stand gekomen. De pilot wordt waarschijnlijk verlengd. Aan de pilot is een onderzoek verbonden, uitgevoerd door Intervict (Universiteit Tilburg). Ook op ZSM-locaties buiten de pilot wordt inmiddels volop gebruik gemaakt van mediation. 10 Bij heterdaad-zaken is het streven om de zaak binnen 6 uur na binnenkomst te beoordelen. 282 Afl. 4 - april 2015

5 Artikel DE POSITIE VAN HET SLACHTOFFER IN DE ZSM-WERKWIJZE. LIEVER MAATWERK DAN SNELHEID Vervolgens worden alle slachtoffers waarvan de gegevens bekend zijn actief telefonisch benaderd. 11 Stap twee is de intake. De medewerker informeert het slachtoffer over zijn rechten, het strafproces en specifiek over het ZSM-traject. Voorts worden de gevolgen van het delict geïnventariseerd: is er fysiek letsel, is er medische behandeling nodig, kan er een medische verklaring worden aangeleverd, zijn er psychosociale en/of praktische gevolgen. De medewerker heeft ook als taak specifieke wensen te signaleren. Is er bijvoorbeeld aanleiding voor een contactverbod of een andere beschermende maatregel, staat het slachtoffer open voor bemiddeling en wil het slachtoffer zijn schade verhalen? Daarnaast maakt de ZSMmedewerker samen met het slachtoffer de schade inzichtelijk als dat nodig is voor een directe afdoening. Als er daarnaast behoefte bestaat aan praktische, juridische en/of psychosociale ondersteuning, dan verwijzen de ZSM-medewerkers het slachtoffer door naar de reguliere dienstverlening van Slachtofferhulp Nederland. Als derde stap adviseert Slachtofferhulp Nederland de officier over een passende afdoening en/of schadevergoeding. De afspraak is dat de officier in alle gevallen het advies van Slachtofferhulp Nederland betrekt bij de afdoeningsbeslissing. Heeft het slachtoffer aangeven open te staan voor herstelbemiddeling en gaat de officier daarin mee, dan meldt Slachtofferhulp Nederland die persoon aan bij het mediationbureau van de rechtbank. De officier houdt bij zijn afdoeningsbeslissing rekening met de uitkomst van de bemiddeling, door bijvoorbeeld de uitvoering van een mediationovereenkomst als voorwaarde bij een sanctie of sepot op te leggen. Ten slotte is het OM verantwoordelijk voor de terugkoppeling van de uitkomst van het ZSM-traject aan het slachtoffer en heeft toe te zien op het nakomen van de voorwaarden en afspraken. 3. Hoe komt het slachtoffer in de ZSM-praktijk tot zijn recht? Hoe de positie van het slachtoffer in de dagelijkse praktijk gestalte krijgt, vergt in ieder geval een antwoord op de vraag of de hiervoor beschreven werkwijze wordt gevolgd en of belangrijke randvoorwaarden zijn ingevuld. Kritieke punten zijn dus: worden alle zaken waarin sprake is van een of meer slachtoffers aangemeld bij Slachtofferhulp Nederland en worden deze slachtoffers vervolgens ook bereikt? En in hoeverre komen de adviezen over de schade en andere wensen van het slachtoffers terug in de beslissing van de officier? De onderstaande cijfers geven een indruk van het aantal diensten dat Slachtofferhulp Nederland binnen ZSM voor slachtoffers verricht: 12 Diensten Slachtofferhulp Nederland Screening Actieve benadering S c h a d e i nve n t a r i s a t i e Ten opzichte van 2013 laat 2014 meer dan een verdubbeling zien. Dat is vooral te danken aan een forse uitbreiding van de capaciteit van Slachtofferhulp Nederland op de ZSM-locaties. Kijken we naar de totale instroomcijfers zoals het OM die rapporteert, dan kwamen in 2013 bijna 11 Niet benaderd worden grootwinkelbedrijven met uitsluitend het delict diefstal goederen en zaken waarin geen aangifte is gedaan (slachtoffergegevens niet bekend). 12 Bron: registratie Slachtofferhulp Nederland. De cijfers zijn afgerond. Afl. 4 - april

6 DE POSITIE VAN HET SLACHTOFFER IN DE ZSM-WERKWIJZE. LIEVER MAATWERK DAN SNELHEID Artikel zaken binnen bij ZSM. 13 Dat betekent dat er in 17% van deze zaken contact is geweest met een slachtoffer. Behalve de opbouw van de capaciteit (Slachtofferhulp Nederland beschikte in 2013 over een kwart van de benodigde capaciteit) zijn nog andere oorzaken aan te wijzen voor dat relatief lage percentage. Ten eerste is er niet in alle zaken sprake van een slachtoffer. Het OM neemt aan dat bij 65% van de zaken een of meer slachtoffers betrokken zijn. Maar er wordt niet altijd aangifte gedaan en dan zijn de contactgegevens dus niet bekend. Dat maakt een actieve benadering onmogelijk. Daarnaast verloopt de doorgifte van informatie tussen de politie en Slachtofferhulp Nederland nog niet optimaal. De politie bemiddelt zelf ook bij schade in zogenaamde boter-bij-de-viszaken, en een aantal zaken wordt al in een vroeg stadium afgebogen naar HALT of de interventieomgeving van het OM wanneer het gaat om multi-problematiek die bekend is bij het Veiligheidshuis Enquête Aan de ZSM-medewerkers van Slachtofferhulp Nederland is in een enquête 15 d e v r a a g vo o r- gelegd in hoeverre Slachtofferhulp Nederland op verschillende ZSM-locaties wordt gekend in elke zaak waarbij een slachtoffer betrokken is. 56% van de medewerkers geeft aan dat dit meestal wel gebeurt en 34% vindt dat dit regelmatig niet gebeurt. Op basis van de beschikbare gegevens is duidelijk dat niet alle slachtoffers bij Slachtofferhulp Nederland worden aangemeld of kunnen worden benaderd, maar niet hoe groot de groep is die zo buiten beeld blijft. Of en in welke mate de wensen en belangen van het slachtoffer tot uitdrukking komen in de beslissing van de officier is niet met cijfers inzichtelijk te maken omdat dit niet als zodanig wordt geregistreerd. Om toch een indruk te krijgen is aan de ZSM-medewerkers van Slachtofferhulp Nederland gevraagd in hoeverre zij van oordeel zijn dat hun advies wordt betrokken in de beslissing. Bijna twee derde (62%) heeft de ervaring dat dit over het algemeen wel gebeurt, volgens een kwart van de ondervraagde medewerkers gebeurt dit nog te weinig. Een belangrijke reden hiervoor is dat de officier soms al een beslissing in de zaak heeft genomen voordat Slachtofferhulp Nederland de kans heeft gehad het slachtoffer te benaderen en advies uit te brengen. Gevraagd welke S-en in de dagelijkse ZSM-praktijk de meeste aandacht krijgen, 16 d a n staat snelheid met grote afstand (94%) bovenaan, gevolgd door samenwerking en simpel. Aspect Meeste aandacht Minste aandacht Sn e l h e i d 9 4 % 1% Samenwerking 50% 28% Simpel 38% 24% Slachtoffergericht 35% 29% Selectiviteit 29% 15% Samenlevingsgericht 24% 34% Slim 12% 28% 13 Bron: OM Jaarbericht Cijfers over 2014 waren ten tijde van het schrijven van dit artikel nog niet beschikbaar. Het jaar 2012 was een pilotjaar en ZSM was beperkt tot vijf locaties, daarom zijn de cijfers over dat jaar hier niet meegenomen. 14 Slachtofferhulp Nederland, ZSM rapportage 1 januari t/m 31 december 2014, Utrecht: Slachtofferhulp Nederland De enquête is van 27 januari 5 februari 2015 uitgezet bij alle Slachtofferhulpmedewerkers die actief zijn binnen ZSM (N=118). Daarvan hebben 68 personen (58%) de vragenlijst ingevuld. 16 Respondenten konden maximaal drie aspecten kiezen. 284 Afl. 4 - april 2015

7 Artikel DE POSITIE VAN HET SLACHTOFFER IN DE ZSM-WERKWIJZE. LIEVER MAATWERK DAN SNELHEID Tegelijkertijd zien ook behoorlijk wat medewerkers samenwerking en simpelheid als aspecten waar de minste aandacht naar uitgaat. Dat sommige aspecten zo verschillend worden ervaren c.q. beoordeeld is deels te verklaren door variatie in cultuur, werkwijze en bezetting op de verschillende ZSM-locaties. Datzelfde geldt voor slachtoffergerichtheid: ongeveer een derde ervaart veel aandacht voor dit aspect op zijn of haar ZSM-locatie, terwijl 29% juist het tegenovergestelde ziet. De aspecten samenlevingsgericht en slim komen het minst uit de verf in de ervaring van ZSM-medewerkers van Slachtofferhulp Nederland. Ten slotte hebben ze aangegeven wat zij de positieve en negatieve punten van ZSM voor slachtoffers vinden. Positief voor slachtoffers is dat zij kort na het delict informatie over het proces krijgen, dat hun belangen meewegen in de afhandeling van de zaak en dat ze snel weten waar ze aan toe zijn, ook wat de schade betreft. Dat geeft een gevoel van erkenning; men voelt zich serieus genomen en stelt de aandacht op prijs, constateren ZSM-medewerkers. Aan de andere kant zien zij ook de keerzijde van de snelle werkwijze. Een snelle benadering is niet altijd in het belang van of in lijn met de behoefte van slachtoffers. Soms zijn zij er psychisch of fysiek nog niet aan toe en leidt het direct benaderen en informeren vooral tot verwarring. Verder is het nogal eens lastig om op korte termijn de gevolgen van het delict in kaart te brengen, waaronder de schade. Medewerkers hebben soms het gevoel druk op het slachtoffer uit te (moeten) oefenen in het belang van een snelle afhandeling. Ongeveer de helft van de ondervraagde medewerkers kan zich helemaal of grotendeels vinden in de uitspraak dat binnen ZSM met de belangen van het slachtoffer evenveel rekening wordt gehouden als met de belangen van het verdachte. Ongeveer 30% is het hier niet mee eens. Volgens hen draait ZSM uiteindelijk om de verdachte We e f fout Daarmee komen we aan bij een structurele weeffout waar het om de rechten en belangen van het slachtoffer in de strafprocedure gaat: op een inbreuk op of veronachtzaming van deze rechten rust geen enkele sanctie. Het slachtoffer is proces deelnemer en geen proces partij en kan op geen enkele wijze zijn rechten afdwingen. Het is zeer twijfelachtig of er een systeem van sancties is te bedenken waarmee deze weeffout kan worden hersteld zonder dat dit afstuit op huidige rechtsopvattingen en de waarborgen voor de verdachte. Wel zou kunnen worden gedacht aan de verdere versteviging van de positie van het slachtoffer naar model van de Duitse Nebenklage. Daar zijn de geesten in Nederland echter nog (lang) niet rijp voor. Slachtofferhulp Nederland heeft onlangs een pleidooi gehouden om de Inspectie Veiligheid en Justitie een rol te geven in de controle op het naleven van slachtofferrechten. Ook deze instantie kan geen sancties opleggen of maatregelen ter verbetering afdwingen, maar een inspectierapport kan voor de betrokken partijen wel degelijk een sterke prikkel vormen om zulke maatregelen te treffen. Dit idee verkeert op dit moment nog in een conceptueel stadium. Voorlopig moet de borging van slachtofferrechten het hebben van zelfopgelegde normen van de ketenpartners en het meten en verantwoorden van prestaties. Aan dat onderwerp raakte ik al even in het begin van dit artikel, waarbij ik de zorg uitsprak dat het daarbij vooral om kwantitatieve prestatie-indicatoren zal gaan die uitgaan van de inspanningsverplichting c.q. output van de betrokken ketenpartners en veel minder van de ervaringen en daadwerkelijke opbrengst voor slachtoffers. Daarom is het verheugend om te zien dat er binnen ZSM een werkgroep bezig is om ook kwalitatieve prestatie-indicatoren en normen te ontwerpen die iets zeggen over de kwaliteit van het proces en de uitkomst zoals ervaren door slachtoffers. Positief is ook dat de werkgroep hiervoor gebruik wil maken van een meetinstrument dat enkele jaren geleden is ontworpen in opdracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie om de kwaliteit van de slachtoffer- Afl. 4 - april

8 DE POSITIE VAN HET SLACHTOFFER IN DE ZSM-WERKWIJZE. LIEVER MAATWERK DAN SNELHEID Artikel zorg door de bril van het slachtoffer in kaart te brengen. 17 Niet de tevredenheid van slachtoffers is hierbij de maat, maar de mate waarin zij met bepaalde aspecten van de slachtofferzorg een positieve of negatieve ervaring hebben en welk belang zij aan dit aspect hechten. Het gaat dan om zaken als bejegening, informatievoorziening, veiligheid, compensatie en participatie. Van deze Slachtoffermonitor is een speciale ZSM-versie gemaakt en gevalideerd. Het gaat te ver om de resultaten van deze eerste meting hier in detail te beschrijven, maar enkele bevindingen zijn de moeite waard. Op het aspect bejegening scoren de politie, het OM en Slachtofferhulp Nederland wat de respondenten betreft ruim voldoende. 18 O o k m e t de informatievoorziening hebben de meeste respondenten een positieve ervaring. 19 M a a r als het gaat om veiligheid, compensatie en participatie, dan rapporteren slachtoffers minder positieve ervaringen. 20 Zulke inzichten geven belangrijke handvatten om de slachtoffergerichtheid van ZSM nog beter uit de verf te laten komen. 4. Conclusie: stel maatwerk centraal Aan het einde van mijn bijdrage keer ik terug naar de vraag: is ZSM een win-win-win situatie, of in ieder geval een win situatie voor slachtoffers? Komen hun belangen en behoeften voldoende tot hun recht? Het antwoord is ja, maar met voorbehoud. Er is zeker ruimte voor verbetering. Op papier hebben slachtoffers een stevige positie en heeft ZSM de potentie om in hoge mate tegemoet te komen aan hun behoefte aan herstel en gerechtigheid. De grootste winst is wel dat veel meer slachtoffers worden bereikt en geïnformeerd en dat de gevolgen die zij ondervinden van het delict, hun wensen en eventuele schade vroegtijdig kunnen worden betrokken in de afhandeling van de zaak. Mijn voorbehoud heeft betrekking op de snelheid. Een snelle afhandeling zal door veel slachtoffers op prijs worden gesteld, maar het is belangrijk om attent te blijven op de slachtoffers die meer tijd nodig hebben. Voorkomen moet worden dat slachtoffers zich overvallen voelen op een moment dat zij daar emotioneel nog niet aan toe zijn of zich gedwongen voelen beslissingen te nemen die zij niet kunnen overzien. Daarnaast kost een zorgvuldige behandeling van de belangen van ieder individueel slachtoffer hoe dan ook tijd, en dat kan botsen met de focus op snelheid binnen ZSM en het streven om grote aantallen zaken binnen een korte termijn af te doen. De vraag is dan wat zal prevaleren. Wat de positie van het slachtoffer kwetsbaar maakt, is dat slachtofferrechten fundamenteel anders in het strafrecht zijn vastgelegd dan de rechten van en waarborgen voor de verdachte, waardoor ze niet afdwingbaar zijn. Daarvoor zijn geen snelle oplossingen te vinden. Het borgen van slachtofferrechten in ZSM komt vooralsnog neer op de normen die de ketenpartners zichzelf stellen en de houding en betrokkenheid van de mensen die samen ZSM-doelstellingen moeten realiseren. Dat alles is nog in ontwikkeling. Op de werkvloer gebeuren veel goede dingen en het slachtofferbewustzijn en de betrokkenheid nemen elke dag toe. Toch kan en moet het beter. Daarom: stel de M van maatwerk centraal binnen ZSM en leg de lat hoog waar het gaat om het normeren, meten en bijsturen van prestaties met betrekking tot de rechten en belangen van slachtoffers. Ook al gaat dat soms ten koste van snelheid. Dan komen slachtoffers in ZSM het beste tot hun recht. 17 F. van Mierlo & A. Pemberton, Van tevredenheid naar kwaliteit. Een meetinstrument voor de slachtofferzorg, Tilburg: Intervict Respectievelijk 4.27, 3.85 en 4.59 op een schaal van 1 (zeer negatief) tot 5 (zeer positief), Van de Watering (2014:30-33). 19 Respectievelijk 3.24 (politie), 3.11 (OM) en 3.54 (Slachtofferhulp Nederland), ibid. 20 Veiligheid/compensatie respectievelijk 2.75 (politie), 2.50 (OM) en 2.96 (Slachtofferhulp Nederland), participatie: politie 3.70 en het OM 2.47, Slachtofferhulp Nederland is op dit item niet beoordeeld. Van de Watering (2014:30-33). 286 Afl. 4 - april 2015