Economische evaluatie van de geneesmiddelenconsumptie Een studie van de onafhankelijke ziekenfondsen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Economische evaluatie van de geneesmiddelenconsumptie 2003-2006. Een studie van de onafhankelijke ziekenfondsen"

Transcriptie

1 Economische evaluatie van de geneesmiddelenconsumptie Een studie van de onafhankelijke ziekenfondsen

2 Deze brochure is een uitgave van de Onafhankelijke Ziekenfondsen Redactie: Joëlle BENDA en Katrien THORRE Deze studie werd uitgevoerd in samenwerking met Dr Ann CEUPPENS Zetwerk: Marinella CECALONI Foto s: Image Bank Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, website of welk ander medium dan ook, zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. Om praktische redenen werd in de teksten voornamelijk het mannelijke genus gebruikt. Uiteraard kan hij, zijn of hem ook als zij of haar gelezen worden. Verantwoordelijke Uitgever: Pascal MERTENS Landsbond van de Onafhankelijke Ziekenfondsen, Sint-Huibrechtsstraat, Brussel. Website : Copyright MLOZ Brussel september 2007.

3 INHOUD Inleiding Context Deel 1: Analyse van het volume Aantal verschillende producten, aanwezig op de markt Evolutie van de volumes in DDD Analyse in volume per terugbetalingscategorie Aantal patiënten Het voorschrijfprofiel van de zorgverleners Het voorschrijven op stofnaam Deel 2: Analyse in waarde Financiële gevolgen voor de ziekteverzekering Financiële invloed voor de patiënten Deel 3: Analyse van de meest geconsumeerde actieve bestanddelen.. 25 Cholesterolverlagers Maagzuurremmers Bloeddrukverlagers Anticonceptiva Andere actieve bestanddelen waarvoor een generiek beschikbaar is Conclusie Aanbevelingen Bijlage Elementen van de reglementering die geanalyseerd worden in de studie Methodologie Definities

4

5 Economische evaluatie van de geneesmiddelenconsumptie Geneesmiddelen België is één van de Europese landen waar de consumptie van generische geneesmiddelen laag is (een volume van minder dan 9% in 2003). Toch is die consumptie de laatste drie jaar zeer sterk gestegen, namelijk meer dan verdubbeld. De Onafhankelijke Ziekenfondsen willen een inzicht krijgen in deze evolutie door de impact te meten van de maatregelen die de overheid getroffen heeft om aan te sporen tot de consumptie van meer "goedkope" geneesmiddelen. We staan vooral stil bij het referentiesysteem voor de terugbetalingen en bij de maatregelen die bedoeld zijn om de voorschrijvers bewust te maken. De resultaten in volume zijn overtuigend: het aandeel van de goedkope geneesmiddelen is tussen 2003 en 2006 gestegen van 16,5% (generische geneesmiddelen 8,6% en goedkope referentiegeneesmiddelen 7,9%) naar 37,4%. Het aantal consumenten van generische geneesmiddelen is eveneens fors gestegen. De artsen houden zich over het algemeen ook aan de minimumpercentages voor het voorschrijven van goedkope geneesmiddelen, opgelegd door de wet. De financiële gevolgen zijn al even gunstig voor de ziekteverzekering als voor de patiënt: ze slagen er allebei in te besparen, ondanks de stijging van de consumptie. Deze uitstekende resultaten moeten niettemin genuanceerd worden. De studie brengt ons immers bij de vraag van de toekomstige evolutie van de volumes en de besparingsmogelijkheden. Het is niet mogelijk om 100 % over te stappen naar generische geneesmiddelen en er zal in de toekomst misschien minder bespaard kunnen worden: de verlaging van de terugbetalingsbasis kan weliswaar een rol blijven spelen aangezien er nog verschillende geneesmiddelen als generiek op de markt zullen komen in de volgende jaren, maar de nieuwe geneesmiddelen zullen dan weer erg duur zijn (we bedoelen hiermee de weesgeneesmiddelen, geneesmiddelen tegen kanker, enz.). Onze conclusie is dat de invloed van een beleid, gericht op het voorschrijven van goedkope geneesmiddelen positief is, maar beperkt: de besparingen zijn reëel, maar de marge die vrijkomt, is vrij gering en zal allicht niet volstaan om de vernieuwing in de toekomst te financieren. Er moeten dus oplossingen voorgesteld worden met het oog op de financiering van dure innoverende geneesmiddelen. Eén van die oplossingen zou de oprichting van een Innovatiefonds kunnen zijn. Een verdere stijging van het verbruik van goedkopere geneesmiddelen met een hogere budgetbesparing kan op verschillende manieren worden gestimuleerd, onder andere door: - een grotere verplichte daling van de terugbetalingsbasis; - driemaandelijkse inwerkingtreding van de referentieterugbetaling; - meer responsabilisering van de artsen, indien er meer mogelijkheden voor goedkoper voorschrijven komen; - budgettaire responsabilisering van de apothekers indien aflevering op stofnaam; - een betere responsabilisering van de patiënt indien er goedkopere alternatieven bestaan.

6 6 INLEIDING Deze studie wil het voorschrijfgedrag en de consumptie van goedkope geneesmiddelen tussen 2003 en 2006 bestuderen. De ziekte- en invaliditeitsverzekering beschouwt de volgende specialiteiten als goedkope geneesmiddelen: de generische geneesmiddelen; de originele merkgeneesmiddelen, waarvan de prijs verlaagd werd tot het niveau van de generische geneesmiddelen; de geneesmiddelen, voorgeschreven onder INN (International Non-Proprietary Name), dit is op stofnaam. De studie handelt over de consumptie van alle farmaceutische specialiteiten, die afgeleverd worden door openbare officina's en die terugbetaald worden aan leden MLOZ. We hebben drie jaar consumptie geanalyseerd tussen 01/10/2003 en 30/09/2006. Na de beschrijving van de context van de studie, lichten we de resultaten toe in drie delen: 1) de analyse van het volume; 2) de analyse van de waarde; 3) een uitvoerige studie van de 10 meest geconsumeerde actieve stoffen. Tot besluit, stellen we dan in bijlage de verschillende maatregelen voor in het kader van de geneesmiddelen, die geanalyseerd worden in de studie. We staan ook stil bij de details van de methodologie en geven enkele referentiedefinities.

7 7 CONTEXT Sinds het begin van de jaren 2000, moet de markt van de farmaceutische specialiteiten het hoofd bieden aan tal van uitdagingen: er verschijnen steeds meer generische geneesmiddelen op de markt; de geleidelijke invoering van een referentiesysteem voor de terugbetaling sinds juni 2001; de aanpassing van het remgeld, om de patiënt bewust te maken; talloze aanpassingen van de wetgeving op de geneesmiddelen; de wettelijke verplichting sinds 1 april 2006 voor de artsen en tandartsen om een minimumpercentage aan goedkope geneesmiddelen voor te schrijven; er verschijnen voortdurend nieuwe producten op de markt. Die uitdagingen maken dat de voorschrijf- en consumptiepraktijken natuurlijk een evolutie gekend hebben. Volgens de overheid, moeten zij het volgende bewerkstelligen: een betere beheersing van de uitgaven van de verzekering geneeskundige verzorging; een besparing voor de patiënt, dankzij de verlaging van het persoonlijk aandeel; de snellere terugbetaling van innoverende geneesmiddelen of geregistreerde nieuwe indicaties. Nu het voorschrijfgedrag qua goedkope geneesmiddelen van de artsen en tandartsen geëvalueerd gaat worden, willen de Onafhankelijke Ziekenfondsen de balans opmaken. Deze studie wil de invloed evalueren van de opkomst van de generische geneesmiddelen en van het geneesmiddelenbeleid. We zullen deze studie gebruiken als uitgangspunt voor de formulering van voorstellen met het oog op de toekomst.

8 8 DEEL 1: ANALYSE VAN HET VOLUME In dit deel, bestuderen we de evolutie van de consumptie van goedkope geneesmiddelen op basis van het volume. We vergelijken dat volume met het geheel van de geneesmiddelen die verkocht worden in officina's. We bestuderen de evolutie van de generische geneesmiddelen en van de goedkope referentiegeneesmiddelen in vergelijking met de dure referentiegeneesmiddelen en de originelen in termen van: aantal verpakkingen en verschillende actieve stoffen; aantal DDD's 1 ; het volume per terugbetalingscategorie A, B, C, Cx en Cs 1 ; het aantal consumerende patiënten; Zo kunnen we de evolutie van het voorschrijfprofiel van de zorgverleners bestuderen AANTAL VERSCHILLENDE PRODUCTEN, AANWEZIG OP DE MARKT Grafiek 1 beschrijft de evolutie van het aantal verschillende verpakkingen (aantal CNK's 1 ), terugbetaald tussen het vierde trimester 2003 en het derde trimester We onderscheiden vier soorten van geneesmiddelen in onze studie 2 : de generische geneesmiddelen en de kopieën (in het groen), de goedkope referentiegeneesmiddelen (in het geel), de dure referentiegeneesmiddelen (in het rood) en de originelen (in het blauw). Grafiek 1 Evolutie van het aantal verschillende verpakkingen (aantal CNK's) dat werd terugbetaald aan de leden MLOZ T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen Het aantal generische producten op de markt is duidelijk lineair gestegen en is zelfs verdubbeld over een periode van drie jaar. De goedkope referentiegeneesmiddelen hebben dezelfde trend gevolgd: hun aantal werd vermenigvuldigd met 2,7. De dure referentiegeneesmiddelen kennen ook een groei, maar die is lager (x 1,6). Het aantal originele geneesmiddelen is in 2005 trouwens sterk gedaald en bleek zelfs te stabiliseren in De effecten van de invoering van het referentieterugbetalingssysteem werden pas echt goed voelbaar in Het aantal originele geneesmiddelen daalde sterk, want er worden veel meer originelen opgenomen in het systeem dan dat er nieuwe originelen verschijnen op de markt. Het aantal referentiegeneesmiddelen neemt zo dus toe. De lineaire evolutie van het aantal generische geneesmiddelen hangt daarentegen niet rechtstreeks af van de toepassing van het systeem. 1 Cf. definities in bijlage. 2 Cf. methodologie in bijlage.

9 9 Als we grafiek 1 vergelijken met de evolutie van het aantal verschillende actieve stoffen (aantal ATC codes) per soort van geneesmiddelen (grafiek 2), dan kunnen we overigens alleen maar vaststellen dat de groei van de generische geneesmiddelen hoofdzakelijk te wijten is aan de vermenigvuldiging van de verpakkingen voor eenzelfde actieve stof: we tellen 10 verschillende verpakkingen voor 1 actieve stof. Grafiek 2 Evolutie van het aantal actieve stoffen die terugbetaald worden aan de leden MLOZ T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen De verpakkingen kunnen verschillen qua dosering, galenische vorm of grootte. Ze worden ook als verschillende producten beschouwd als ze gefabrikeerd worden door verschillende ondernemingen. Grafiek 3 Vergelijking van de verdeling van het aantal verpakkingen en van het aantal actieve stoffen in het 3 de trimester 2006 per soort van geneesmiddelen Verdeling van het aantal verschillende verpakkingen 12,4% Verdeling van het aantal verschillende actieve stoffen 8,0% 67,1% 12,1% 45,5% 34,1% 6,9% 13,9% Groen: generische en kopieën Geel: goedkope referenties Rood: dure referentiegeneesmiddelen Blauw: originelen

10 10 Uit een uitvoerige analyse van de meest recente gegevens (die van het derde trimester 2006) blijkt dat 34,1% van de verschillende verpakkingen generieken zijn, terwijl het slechts om 13,9% van de actieve stoffen gaat. In totaal zijn 42,1% van de verschillende verpakkingen minder dure geneesmiddel, maar het gaat slechts om 20,8% van de actieve stoffen. Van de verschillende verpakkingen, zijn 45,5 % nog originelen (in het laatste trimester 2003, was 69% van de verpakkingen nog een origineel). De originelen tellen verhoudingsgewijs mee voor 67,1% van de actieve stoffen. Als we de actieve stoffen bekijken, waarvan het brevet verstreken is, dan stellen we vast dat er gewoonlijk tenminste één generiek bestaat voor elke actieve stof. Het geringe aandeel van het aantal generisch gemaakte actieve stoffen is eigenlijk te verklaren door het feit dat heel wat brevetten van op de markt bestaande actieve stoffen nog niet vervallen zijn. Het terugbetalingssysteem kan dus zeker nog opgang maken. Vaststelling 1 Het aantal verschillende generische geneesmiddelen op de markt is verdubbeld in 3 jaar. Deze stijging van de generische geneesmiddelen geldt vooral voor nieuwe verpakkingen, niet voor nieuwe actieve stoffen. De toekomst van het terugbetalingssysteem ziet er dus zeer mooi uit aangezien het nog krioelt van de actieve stoffen, waarvan het brevet nog niet afgelopen is EVOLUTIE VAN DE VOLUMES IN DDD Parallel met de verschijning van nieuwe generische geneesmiddelen op de markt, beleven we ook een sterke stijging van de geconsumeerde volumes. Uit grafiek 4 blijkt zeer duidelijk dat de consumptie van generische geneesmiddelen gestang in stijgende lijn gaat sinds het 4 de trimester Bij de leden MLOZ, gaan we van een consumptie van 10 miljoen DDD's voor de generische geneesmiddelen naar 26 miljoen (+ 167%). Voor de goedkope referenties geneesmiddelen zijn we van 9 naar 19 miljoen DDD's gegaan (+ 109%). Deze stijgingen zijn duidelijk sterker dan de totale consumptie voor alle geneesmiddelen samen, die van 114 naar 121 miljoen DDD's is gegaan (+ 5%). Grafiek 4 Evolutie in volume en in miljoenen DDD's per soort van geneesmiddelen Miljoenen T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen

11 11 Grafiek 5 beschrijft dezelfde evolutie in marktaandeel en in volume, in vergelijking met het geheel van de in officina's verkochte geneesmiddelen. Grafiek 5 Evolutie in percentage van het aantal DDD's per soort van geneesmiddelen. GG = goedkope geneesmiddelen 70% 64,9% 60% 50% 48,1% 40% 30% 16,5% GG 37,4% GG 18,6% 20% 8,6% 10% 21,8% 15,6% 14,5% 7,9% 0% 2003T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen 2005 was het jaar van de grote ommekeer: het percentage van de generische geneesmiddelen en het percentage van de goedkope referentiegeneesmiddelen overschreden toen het aandeel van de dure referentiegeneesmiddelen. Het aandeel van de goedkope geneesmiddelen is dus in drie jaar meer dan verdubbeld. Van 16,5% (generische geneesmiddelen 8,6% en goedkope referentiegeneesmiddelen 7,9%) naar 37,4% in het derde trimester Het aandeel van de dure referentiegeneesmiddelen daalde slechts lichtjes: het ging van 18,6% naar 14,5% van de volumes in DDD's. Het volume van de originelen is dus gedaald, zij werden vervangen door minder dure geneesmiddelen en vooral door generieken. Vele originele moleculen zitten intussen immers in de referentieterugbetaling. Er zijn veel meer generieken beschikbaar en de firma s van de originele geneesmiddelen reageren door hun prijzen te verlagen tot de terugbetalingsbasis. Tevens zijn er nogal wat reglementaire veranderingen geïmplementeerd: in juli 2005 was er de uitbreiding van het referentieterugbetalingssysteem tot alle galenische vormen; vanaf september 2005 is er een financiële responsabilisering van de patiënt indien hij een dure referentie verkiest boven een goedkoop geneesmiddel: de ATC 4 -reglementering 3 ; begin 2006, kregen de artsen feedback over hun voorschrijfprofiel betreffende het laatste semester van 2004; in 2006 is er door de diverse responsabiliseringsmaatregelen een correctie-actie gebeurd naar meer goedkope referenties, en ongetwijfeld zullen door deze maatregelen ook naar de toekomst toe referentiegeneesmiddelen sneller in de groep van de goedkope referenties vallen. Uit deze analyse leren we dat de artsen in de loop van de tijd veel meer mogelijkheden gekregen hebben om generieken en goedkope referenties voor te schrijven en ze hebben hier duidelijk ook gebruik van gemaakt om hun voorschrijfprofiel van de goedkope geneesmiddelen te verbeteren. Sommigen kozen expliciet voor het voorschrijven van generieken, anderen verkiezen de continuïteit van de behandeling ten voordele van de patiënt (al dan niet goedkope geneesmiddelen). 3 Cf. definities in bijlage

12 12 De invoering van het referentieterugbetalingssysteem en de verschillende bewustmakingsmaatregelen hebben dus vruchten opgeleverd: de voorschrijvers schrijven nu minder dure geneesmiddelen voor en/of de ondernemingen hebben beslist om hun prijzen te verlagen. Vaststelling 2 Het volume en het aandeel van de minder dure geneesmiddelen zijn meer dan verdubbeld in 3 jaar. De introductie van de verschillende responsabiliseringsmaatregelen, in combinatie met het bestaan van het referentieterugbetalingssysteem, hebben ervoor gezorgd dat vandaag veel meer generieken, alsook goedkope referenties worden voorgeschreven. 1.3 ANALYSE IN VOLUME PER TERUGBETALINGSCATEGORIE Uit de analyse per terugbetalingscategorie 4 blijkt dat er opvallende wijzigingen zijn in bepaalde categorieën. Het gaat hier om de categorieën B, C, Cx en Cs. Voor de terugbetalingscategorie A is het voorschrijfgedrag nauwelijks veranderd. Grafiek 6 tekent de evolutie af van de verdeling van de consumptie van geneesmiddelen uit de terugbetalingscategorie B, die het grootste volume vertegenwoordigt (83,3% van alle terugbetaalde geneesmiddelen). Die grafiek heeft betrekking op de geneesmiddelen die aan 75% terugbetaald worden voor personen die geen recht hebben op de verhoogde verzekeringstegemoetkoming of aan 85% voor rechthebbenden op de verhoogde tegemoetkoming. Voor deze terugbetalingscategorie stellen we duidelijk een verhoging vast van de goedkope geneesmiddelen (hun aandeel verdubbelt ten koste van de dure geneesmiddelen). 4 Cf. definities in bijlage. De terugbetalingscategorie B slaat voor het merendeel op verkochte volumes in DDD (83,3%) terwijl de categorie A staat voor 7,2%, C 2,1% en CS 2,3% en CX 5,1%.

13 13 Grafiek 6 Evolutie van het percentage DDD's per soort van terugbetalingscategorie B 70% 63,7% 60% 50% 49,0% 40% 30% 20% 19,7% 21,6% 16,1% 10% 0% 8,8% 13,3% 7,8% 2003T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen Het volume van de categorie C is zo klein dat uit de analyse van grafiek C duidelijk de invoering van nieuwe generieken kan worden afgeleid, alsook de invloed van de klassering van de van de referentiegeneesmiddelen. Grafiek 7 Evolutie van de verdeling van de DDD's voor de terugbetalingscategorie C 60% 50% 52,3% 49,9% 40% 30% 26,7% 23,6% 20% 10% 18,4% 2,7% 17,9% 8,6% 0% 2003T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen

14 14 Het jaar 2005 is een overgangsperiode, die uitmondt in een omkering van de situatie: de dure referentiegeneesmiddelen zijn met 30% gedaald in het voordeel van de generische geneesmiddelen die bijna 50% vertegenwoordigen van de markt in het derde trimester Mogelijke verklaringen: Sinds juli 2005 worden omeprazole (generiek) en Pariet (origineel geneesmiddel) ook voor een deel in categorie C terugbetaald. De originelen van andere protonpompinhibitoren worden omwille van de afwezigheid van een prijsdaling verder terugbetaald in categorie B en in Hoofdstuk IV 5. Ranitidine en cimetidine gaan in dezelfde periode ook van categorie B naar categorie C. De originelen van ranitidine en cimetidine zijn respectievelijk goedkoop en duur, vandaar de stijging van deze 2 groepen in grafiek 7. in 2006 is er de komst van een generiek van lansoprazole met voordelige terugbetalingscriteria. De generieken van lansoprazole zijn zowel in categorie B als in categorie C terugbetaalbaar, en dit zonder de toestemming van de adviserend geneesheer. Op te merken valt dat bepaalde veranderingen die zichtbaar zijn op deze grafiek 7, ook te verklaren kunnen zijn door andere maatregelen die niets te maken hebben met de toepassing van het referentieterugbetalingssysteem en van de responsabiliseringsmaatregelen. Dit geldt allicht voor de consumptiepiek van de originelen, eind 2004 en begin Zou deze plotse consumptie misschien geen gevolg kunnen zijn van het contraceptiebeleid, dat het mogelijk gemaakt heeft om de pil beter terug te betalen voor jongeren? Voor de categorieën Cs en Cx (grafiek 8) stijgt het aandeel van de generieken ten koste van de originelen. De merkgeneesmiddelen die opgenomen werden in het referentiesysteem, hebben hun prijs niet verlaagd. Er bestaat geen goedkoop referentiegeneesmiddel. Grafiek 8 Evolutie van de verdeling van de DDD's voor de terugbetalingscategorieën Cs en Cx 90% 80% 81,6% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 11,2% 39,8% 31,2% 28,9% 0% 7,1% 2003T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Dure ref. Originelen 5 Cf. definities in bijlage

15 15 Voor categorie A is er bijna niets veranderd, behalve in het eerste trimester 2005, als we de klassering bekijken van de referentiegeneesmiddelen, opgedeeld in dure of goedkope geneesmiddelen (grafiek 9). Grafiek 9 Evolutie van de verdeling van de DDD's voor de terugbetalingscategorie A 70% 60% 63,4% 62,0% 50% 40% 30% 20% 21,6% 26,5% 10% 0% 9,8% 5,9% 5,2% 5,6% 2003T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen Deze categorie die 7,2% vertegenwoordigt van de volumes, slaat op geneesmiddelen die van levensbelang zijn en die 100% terugbetaald worden zoals bijvoorbeeld geneesmiddelen tegen kanker en epilepsie. Eigenlijk worden er maar heel weinig generische geneesmiddelen voorgeschreven. We stellen aldus vast dat de artsen hier weinig vertrouwen hebben in de generische geneesmiddelen. Dit is allicht te verklaren door de therapeutische index (de verhouding therapeutische dosis/toxische dosis) die vaak klein is voor deze molecules. Dit maakt dat een zeer goede opvolging van de dosering in het bloed nodig is, zeker in geval van verandering van generiek. Het voorschrijfgedrag is nochtans wel rationeler geworden, aangezien de artsen de voorkeur geven aan goedkope referentiegeneesmiddelen (hun aandeel stijgt ten koste van dat van de dure referentiegeneesmiddelen). Het aandeel van de generieken zal in deze categorie wellicht zwak blijven omdat: de patiënt normaal gezien geen remgeld betaalt; de prijs van de referentiegeneesmiddelen vaak gedaald is tot de terugbetalingsbasis (de patiënt betaalt dan geen supplement); de arts zo weinig mogelijk risico s verkiest te nemen bij deze zware pathologieën. Vaststelling 3 De evolutie van de volumes van de goedkope geneesmiddelen hangt af van de terugbetalingscategorie. In de terugbetalingscategorieën B en C worden meer en meer goedkope geneesmiddelen geconsumeerd. Voor de geneesmiddelen die van levensbelang zijn, uit de categorie A, schrijven de artsen liever geen generieken voor. Er is trouwens voldoende ruimte voor een rationeel voorschrijfgedrag, vooral in categorie B.

16 AANTAL PATIËNTEN Uit grafiek 10 blijkt duidelijk dat de evolutie van de verdeling van het aantal consumenten vergelijkbaar is met deze van de volumes in DDD's. Grafiek 10 Evolutie van de verdeling van de leden MLOZ per soort van geneesmiddel 70% 64,6% 60% 50% 48,3% 40% 30% 20% 10% 18,6% 9,1% 7,7% 19,8% 17,8% 14,1% 0% 2003T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen Het aandeel van de consumenten van generische geneesmiddelen is van 9,1% gestegen naar 19,8%. Deze stijging met bijna 11 percentagepunten blijft onder de stijging in volume (+ 13 percentagepunten). Er is dus maar sprake van een zeer lichte concentratie van de consumptie van generieken en van de minder dure geneesmiddelen in hun geheel. De stijging slaat dus slechts op een beperkt deel van de consumenten. Vaststelling 4 Het consumptiegedrag is veranderd: het aantal consumenten van generische geneesmiddelen is aanzienlijk gestegen. Deze consumptie is maar lichtjes geconcentreerd: de stijging van de volumes is dus niet exclusief toe te schrijven aan enkele grote consumenten.

17 HET VOORSCHRIJFPROFIEL VAN DE ZORGVERLENERS De reglementering verplicht de artsen en tandartsen om een minimumpercentage goedkope geneesmiddelen voor te schrijven sinds 1 april 2006 in het kader van de individuele responsabilisering van de zorgverstrekkers 6. Hierbij worden ook de geneesmiddelen, voorgeschreven op stofnaam (VOS), meegerekend als goedkoop. Het vastgelegde percentage (= quota), hangt af van de specialiteit. Elke huisarts moet een minimumpercentage halen van 27%, elke pediater 14%, elke psychiater 21%, enz. De voorschrijvers kregen ter informatie van het RIZIV hun profiel van het laatste semester van De eerste evaluatie vond plaats van 1 april tot en met 30 september 2006, dus ongeveer 1,5 jaar na de resultaten van de feedback van het RIZIV. Onderstaande grafieken geven de resultaten weer voor drie grote specialiteiten: het zijn de quota's (% GG = percentage van de goedkope geneesmiddelen) die de artsen die geneesmiddelen voorgeschreven hebben aan leden van de MLOZ, gemiddeld bereikt hebben. Wij vergelijken hier de voorschrijfprofielen van de twee periodes: feedback RIZIV versus eerste evaluatieperiode. 6 Koninklijk Besluit van 17/09/2005, gepubliceerd in het Belgische Staatsblad op 27/09/2005

18 18 Grafiek 11 : Vergelijking van de voorschrijfprofielen voor de 3 specialiteiten. GG = goedkope geneesmiddelen 4 de halfjaar 2004 van 1 april tot 30 september ,7% 14,4% 8,3% 16,3% 22% GG 39,3% GG 46,3% 13,7% 60,3% 23,0% algemene geneeskundigen algemene geneeskundigen Gemiddelde quota van een pediater (vereist minimum 14 %) 84,9% 18,0% 7,2% 7,1% 7,9% GG 2,6% 5,3% 17% GG 9,9% 65,0% pediaters pediaters Gemiddelde quota van een psychiater (vereist minimum 21 %) 15,0% 10,1% 8,7% 17,4% 17,2% GG 8,5% 34,9% GG 55,0% 67,8% 17,5% psychiaters psychiatres Groen: generische en kopieën Geel: goedkope referenties Rood: dure referentiegeneesmiddelen Blauw: originelen

19 19 Het is zeer duidelijk dat de verplichte quota's hier gemiddeld nageleefd worden per specialiteit. De huisartsen zijn van een gemiddeld percentage van 22% naar 39,3% gegaan, de pediaters van 7,9% naar 17% en de psychiaters van 17,2 naar 34,9%. In onze analyse hebben we de voorschriften op stofnaam niet in rekening gebracht voor het profiel. Concreet betekent dit dat het gemiddelde % goedkope geneesmiddelen in werkelijkheid nog iets hoger zal liggen voor de artsen. Vaststelling 5 De artsen bereiken gemiddeld ruimschoots de minimumpercentages voor het voorschrijven van goedkope geneesmiddelen, die nodig zijn volgens de wet. De artsen hebben hun gedrag kunnen aanpassen, op basis van de feedback van het RIZIV. Ze konden overigens genieten van het groeiende aanbod in goedkope producten. 1.6 HET VOORSCHRIJVEN OP STOFNAAM Het voorschrift op stofnaam (VOS) valt ook onder de categorie goedkope geneesmiddelen. Wellicht heeft de wetgever hier gepoogd om VOS in de pen te krijgen, en zo een gedeelte van de beslissing voor de aflevering van de goedkope geneesmiddelen over te laten aan de apotheker, die via een wettelijk te volgen beslissingsboom een keuze maakt. Uit onze analyse van het derde trimester van 2006 bleek van het totale aantal afgeleverde DDD's slechts 2,9% op stofnaam voorgeschreven te zijn. Uitgedrukt in aantal verpakkingen is dit 2,6 % van alle afgeleverde terugbetaalde verpakkingen. We stellen een lichte stijging vast in vergelijking met het tweede trimester 2006: + 0,4 punten in percentage DDD en + 0,3 punten in aantal verpakkingen. Uit tabel 1 blijkt dat apothekers bij VOS: in ongeveer 75% van de gevallen een generiek afleveren; in ongeveer 20% van de gevallen een origineel geneesmiddel afleveren. Tabel 1 Analyse van de afleveringen van voorschriften op stofnaam voor het derde trimester 2006 (VOS) Verhouding DDD's, voorgeschreven op stofnaam Verhouding van de Aantal verpakkingen, verpakkingen voorgeschreven voorgeschreven op op stofnaam stofnaam Generieken 78,2% 73,3% Goedkope ref. 2,5% 2,5% Dure ref. 2,0% 3,8% Originelen 17,3% 20,4%

20 20 Het percentage van de generieken is heel hoog ten opzichte van het percentage van goedkope referenties. Hier zijn verschillende verklaringen mogelijk: de apotheker heeft in het huidige systeem een relatief hogere winstmarge op generieken; hij heeft niet steeds alle informatie betreffende het al dan niet goedkoop zijn van de referentiegeneesmiddelen; hij heeft nog veel generieken in stock; Het afleveren van 20% originelen bij VOS, betekent in de meeste gevallen dat de voorschrijver een geneesmiddel voorschrijft waarvoor er geen generisch alternatief bestaat. Hiermee kan hij inderdaad zijn voorschrijfprofiel in goedkopere geneesmiddelen verhogen. Het feit dat ook dure referenties worden afgeleverd, kan te maken hebben met het belang van de continuïteit van de therapie voor de patiënt (bijwerkingen, interacties, ). De apotheker levert af volgens een (wettelijk te volgen) beslissingsboom, maar heeft vaak nog een keuze. Vaststelling 6 Voorschrift op stofnaam kent een stijging, maar is globaal gezien weinig populair. Voor de meeste voorschriften op stofnaam wordt een generiek afgeleverd (75%). 20% van de voorschriften op stofnaam kennen een aflevering van een origineel geneesmiddel.

21 21 DEEL 2: ANALYSE IN WAARDE In dit deel, analyseren wij de financiële gevolgen van de opkomst van de generieken en van het rationele geneesmiddelenbeleid, gevoerd door de overheid. We bekijken zowel de invloed op de financiële toestand van de ziekteverzekering als de invloed op de patiënten. 2.1 FINANCIËLE GEVOLGEN VOOR DE ZIEKTEVERZEKERING De consumptie is, zoals blijkt uit het eerste deel van de studie, voor alle geneesmiddelen samen, gestegen in volume in de loop van de bestudeerde periode. We stellen daarentegen in grafiek 12 vast dat de totale kostprijs voor de ziekteverzekering niet dezelfde trend vertoont. Grafiek 12 Jaarlijkse evolutie in miljoen euro ten laste van de ziekteverzekering voor de consumptie van geneesmiddelen, terugbetaald in officina's leden MLOZ Miljoenen (geextrapoleerd) Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen Er is zelfs een lichte daling in 2006, in vergelijking met 2005: bij de leden MLOZ, ging men van 294 miljoen euro in 2005 naar 286 miljoen euro in 2006 (als we een extrapolatie maken op basis van de beschikbare gegevens in de 4 trimesters). In diezelfde periode zijn de volumes nochtans gestegen van 475 miljoen DDD's in 2005 tot 500 miljoen DDD's in 2006 (nog steeds als we een extrapolatie maken over 4 trimesters). Om een verklaring te vinden voor dit goede resultaat, bestuderen we in grafiek 13, de evolutie van het bedrag ten laste van de ziekteverzekering per DDD in euro en per soort van geneesmiddel.

22 22 Grafiek 13 Evolutie van het bedrag ten laste van ZIV per DDD in euro 1,00 0,83 0,80 0,72 0,60 0,66 0,40 0,41 0,38 0,38 0,28 0,20 0,26 0, T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen We stellen tegelijkertijd drie fenomenen vast: De kostprijs per DDD voor een generiek is al drie jaar gestadig aan het dalen (- 31%). De kostprijs per DDD voor de originelen stijgt omdat de molecules van de nieuwe originelen en die van de originelen die niet onder het systeem vallen (waarvoor er geen generiek bestaat), gemiddeld duurder zijn. Bij de goedkope en dure referentiegeneesmiddelen dalen de gemiddelde kosten per DDD voor de ziekteverzekering schijnbaar regelmatig. Meerdere factoren verklaren de daling van de totale kostprijs voor de ziekteverzekering. Er is eerst en vooral de invloed van de toepassing van het referentiesysteem van de terugbetalingen, alsook de invloed van diverse responsabiliseringsmaatregelen: de eigenlijke toepassing van het systeem: de kostprijs daalt, aangezien de terugbetalingsbasis daalt wanneer het origineel in het systeem opgenomen wordt; de uitbreiding van het systeem tot andere galenische vormen, zelfs als er geen generiek bestaat voor deze vorm; er werden in 2004 en 2005 verschillende prijsdalingen opgelegd voor geneesmiddelen die de geruime tijd terugbetaald werden ( 12 jaar, 15 jaar en 17 jaar); op regelmatige tijdstippen is er bovendien een revisie van het verbruik van geneesmiddelen in verschillende therapeutische domeinen. Vooral voor de TOP 10 van de actieve bestanddelen (in DDD en kostprijs) kan de wijziging van de reglementering een belangrijke invloed hebben op het verbruik in zijn geheel en op het budget (zie verder: top 10 van de actieve bestanddelen). Uit de analyse van het volume in het eerste deel, alsook uit de analyse van de gemiddelde kostprijs per DDD blijkt dat andere factoren ook duidelijk een invloed hebben: een hogere consumptie van generische geneesmiddelen en goedkopere referentiegeneesmiddelen; de verschijning op de markt van geneesmiddelen (en vooral om generieken) die al meteen lage prijzen hebben; de concurrentie, die maakt dat niet alleen de prijzen van de generieken onderling, maar ook deze van de referentiegeneesmiddelen dalen.

23 23 Het zijn dus al deze samenvallende factoren die maken dat de ziekteverzekering bespaart, ondanks de stijging van de volumes en de verplichting om nieuwe originelen te financieren die op de markt verschenen zijn tijdens de bestudeerde periode. We kunnen niettemin niet anders dan vaststellen dat de marge die vrijkomt, weinig aanzienlijk is. Vaststelling 7 De financiële invloed van de opkomst van de generieken en van het overheidsbeleid qua geneesmiddelen is gunstig voor de ziekteverzekering, die bespaart ondanks de toename van de volumes. We kunnen evenwel niet stellen dat er echt een marge vrijkomt. We kunnen ons dus afvragen of er in de toekomst echt nog ruimte zal zijn voor de terugbetaling van innoverende geneesmiddelen. 2.2 FINANCIËLE INVLOED VOOR DE PATIËNTEN De opkomst van de generieken en de toepassing van het referentiesysteem waren ook een goede zaak voor de patiënten. Uit Grafiek 14 blijkt dat de volumes weliswaar gestegen zijn, maar dat het totale bedrag ten laste van de patiënten MLOZ tussen 2004 (75,5 miljoen euro) en 2005 gedaald is (71,5 miljoen euro). Het bedrag in (73 miljoen euro) is weliswaar iets hoger dan in 2005, maar blijft lager dan dit in Grafiek 14 Jaarlijkse evolutie van het totaal aan persoonlijke aandelen in miljoen euro voor de leden MLOZ, m.b.t. de consumptie van geneesmiddelen die terugbetaald worden in openbare officina's Miljoenen (geextrapoleerd) Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen In tegenstelling tot wat sommige hadden kunnen beweren, is het dus niet zo dat de uitgaven van de ziekteverzekering nu gewoon op de rug van de patiënten terecht zouden komen. Grafiek 15 geeft de evolutie weer van het bedrag ten laste van de patiënt, dit is het persoonlijke aandeel per DDD, per soort van geneesmiddel. 7 Beschikbare gegevens van de eerste drie trimesters 2006, geëxtrapoleerd over 4 trimesters.

24 24 Grafiek 15 Evolutie van het bedrag aan persoonlijke aandeel per DDD in euro 0,30 0,25 0,20 0,20 0,20 0,15 0,16 0,15 0,14 0,10 0,12 0,10 0,10 0,05 0, T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 Generische geneesmiddelen Goedkope ref. Dure ref. Originelen Gemiddeld, stellen we vast dat een DDD van een duur referentiegeneesmiddel het dubbele kost van een DDD van een generiek of een goedkoop referentiegeneesmiddel. Het is duidelijk dat de patiënt er belang bij heeft om een generisch middel of een goedkoop referentiegeneesmiddel te kopen, liever dan een duur referentiegeneesmiddel. Hij betaalt immers het remgeld en de toeslag. Bovendien is dit supplement sterk verhoogd door de implementatie van de ATC 4 -reglementering 8. Deze grafiek toont ook aan dat de prijzen van de generieken en van de goedkope referentiegeneesmiddelen gemiddeld gedaald zijn. Deze daling kan niet alleen te verklaren zijn door de verschijning op de markt van goedkope geneesmiddelen maar ook door een afstemming van de prijzen op deze van de concurrentie. De uitgaven van de ziekteverzekering zijn dus niet verschoven naar de patiënt en er zijn daar meerdere redenen voor: 1) de patiënt trekt voordeel uit het groeiende aandeel van de generieken, die per definitie minder duur zijn dan originelen; 2) hij geniet mee van de prijsdaling die te danken is aan de concurrentie tussen ondernemingen; 3) hij geniet ook mee van de toepassing van grensbedragen op het remgeld, waardoor hij toegang krijgt tot dure geneesmiddelen waarvoor er geen generieken bestaan. De gerealiseerde besparingen hebben ook te maken met het gedrag van de patiënt en van de voorschrijvers die geresponsabiliseerd worden: de patiënt consumeert meer en meer generieken en minder dure geneesmiddelen om bijkomende kosten te vermijden. Vaststelling 8 De financiële invloed van de opkomst van generieken en van het door de overheid georganiseerde geneesmiddelenbeleid is gunstig voor de patiënt. De patiënt bespaart echt dankzij de generieken, de concurrentiestrijd en het bestaan van plafonds voor het remgeld. Hij neemt ook zelf meer zijn verantwoordelijkheid. Indien de patiënt echter dure referenties wil/of noodgedwongen moet blijven gebruiken, zal dit ook financieel voelbaar zijn. 8Cf. definitie in bijlage.

25 25 DEEL 3: ANALYSE VAN DE MEEST GECONSUMEERDE ACTIEVE BESTANDDELEN Van de 10 actieve bestanddelen die het meest verbruikt worden door de MLOZ-leden (in DDD; grafiek 16), zijn er 7 waarvoor er generieken bestaan 9. Grafiek 16 Top 10 voorgeschreven actieve bestanddelen, gecumuleerd over 3 jaar (in duizenden DDD's). Alle geneesmiddelen verbruikt door de MLOZ-leden worden bekeken. x T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 simvastatine amlodipine molsidomine lisinopril desogestrel met oestrogenen atorvastatine omeprazol levothyroxine bisoprolol gestodeen met oestrogenen Indien we de kostprijs bekijken van de 10 duurste actieve bestanddelen, verbruikt over 3 jaar (grafiek 17), dan stellen we vast dat er slechts 3 generieken zijn in de top 10 (simvastatine, omeprazole en amlodipine). Voor de andere actieve bestanddelen bestaat er vaak wel een goedkoper alternatief binnen een analoog therapeutisch domein, doch, het werkingsmechanisme is wel verschillend. 9 De methodologie in bijlage beschrijft de werkwijze die we gevolgd hebben om deze top 10 in volume en waarde op te maken.

26 26 Grafiek 17 Top 10 actieve bestanddelen voor de kostprijs (EURO) x Hoofdstuck II /2004 generiek amlodipine 1/2005 Amlor T4 2004T1 2004T2 2004T3 2004T4 2005T1 2005T2 2005T3 2005T4 2006T1 2006T2 2006T3 atorvastatine simvastatine clopidogrel venlafaxine molsidomine omeprazol salmeterol met andere midd. alendroninezuur amlodipine pantoprazol Uit een gedetailleerde analyse van deze top 10 blijkt de invloed: van het referentiesysteem voor de terugbetaling; van de responsabiliseringsmaatregelen; en van de specifieke wijzigingen van de wetgeving op geneesmiddelen. CHOLESTEROLVERLAGERS Bij de analyse van de geneesmiddelen die het meeste verbruikt werden (figuur 17), wordt vastgesteld dat 2 cholesterolverlagers de top van het verbruik uitmaken. Tot en met het derde trimester van 2004 stond atorvastatine aan de top, daarna steeg het volume van simvastatine boven dat van atorvastatine, daar het patent van simvastatine intussen vervallen was. De reglementering en maatregelen rond simvastatine veranderden verschillende malen in de loop van de 3 jaren: er was eerst de referentieterugbetaling (juli 2003); daarna een versoepeling van de terugbetalingscriteria voor het cardiovasculaire risico (eerste semester van 2004); een overgang naar Hoofdstuk I (simvastatine) en II (andere statines) met wettelijk verplichte prijsdalingen (juli dit betrof enkel terugbetalingscategorie B). Vooral deze maatregel zorgde ervoor dat veel meer patiënten toegang kregen tot de terugbetaling; tenslotte werd ook de maatregel oude geneesmiddelen toegepast ( verplichte prijsdaling voor geneesmiddelen die al meer dan 12 jaar terugbetaald worden). De volumestijging voor simvastatine bracht, dankzij de opeenvolgende prijsdalingen (competitieve markt), slechts een relatieve stijging van het budget met zich mee.

27 27 MAAGZUURREMMERS Omeprazol kende een groot verbruik dat vooral bleef stijgen door de vrije beschikbaarheid van de generieken in Hoofdstuk I. In juli 2005 deed de verplichte transfer van de generieken (en Pariet) naar Hoofdstuk II - met een differentiatie in terugbetalingscategorie volgens het type behandeling en met de eis van een gastroscopie - het verbruik (alsook het kostenplaatje) ineens halveren. De meeste originele en referentiegeneesmiddelen werden eerder in Hoofdstuk IV terugbetaald, omdat er geen vrijwillige prijsverlaging was door de respectievelijke firma s. Pantoprazol verschijnt in de TOP 10 van de geneesmiddelen qua kostprijs. De omeprazole-maatregel van juli 2005 heeft geen invloed gehad op het kostenplaatje van Pantoprazol. BLOEDDRUKVERLAGERS Amlodipine wordt, naast nog een aantal andere antihypertensiva (lisinopril, bisoprolol) die de top 10 vervoegen, ook in grote mate voorgeschreven. Voor amlodipine is het duidelijk dat de intrede van de generieken en vooral de referentieterugbetaling een positieve invloed hebben op de kostprijs (figuur 17). Het verbruik daarentegen daalt niet, integendeel, er is een lichte stijging, mede door de publicatie van een aantal positieve studies over amlodipine. Voor bisoprolol is nog slechts een heel lichte stijging in volume merkbaar voor een stabiele prijs: de situatie is gestabiliseerd aangezien hier reeds lang een generiek beschikbaar is. ANTICONCEPTIVA Voor bepaalde anticonceptiva uit de top 10 werd de terugbetaling geschrapt. Dit verklaart de plotse daling van deze geneesmiddelen. De data kunnen immers niet meer via farmanet opgespoord worden. Als we dezelfde analyse 10 maken, maar deze keer op basis van de top 10 van de actieve bestanddelen waarvoor tenminste één generiek bestaat, dan stellen we vast dat het geneesmiddelenbeleid nog andere gevolgen heeft. We bespreken hierna kort de conclusies uit deze analyse. ANTIDEPRESSIVA Citalopram kent een licht dalend verbruik. De aanwezigheid van de generieken doet de kostprijs van dit geneesmiddel sterk dalen. Citalopram wordt ook voor een deel vervangen door escitalopram, deze linkervorm («es-») van het actieve bestanddeel behandelt voor een deel een nieuwe groep patiënten. ANDERE ACTIEVE BESTANDDELEN WAARVOOR EEN GENERIEK BESCHIKBAAR IS Voor verschillende geneesmiddelen (pravastatine, sertraline, paroxetine, fluconazol) stijgt het verbruik licht in de loop van de 3 jaren maar de kostprijs daalt aanzienlijk dankzij het referentieterugbetalingssysteem en de competitieve markt. Er is een duidelijke daling merkbaar van de kostprijs in functie van de tijd. Het financiële voordeel is het meest uitgesproken na de invoering van het referentieterugbetalingssysteem, dus een tijd nadat de eerste generiek op de markt is gekomen. 10 Cf. Methodologie in bijlage.

28 28 Indien kostprijs en DDD samen worden bekeken in de TOP 10 analyse, dan merkt men op dat de geneesmiddelen waarvan generieken gecommercialiseerd zijn, veel minder kosten voor vaak evenveel DDD. De komst van generieken doet niet enkel het referentieterugbetalingssysteem in werking treden maar biedt tevens de mogelijkheid om sneller over te schakelen van Hoofdstuk IV naar Hoofdstuk II of I (cf. omeprazole en statines). Deze systemen bieden een unieke kans om met een lagere kost de patiënten te kunnen behandelen of beter nog, om met eenzelfde budget, veel meer patiënten te kunnen behandelen. Tevens betekent dit een administratieve vereenvoudiging voor het medische korps. Vaststelling 9 Gevolgen van het geneesmiddelenbeleid kunnen uitvoerig afgeleid worden uit deze studie. Dit is heel belangrijk voor de aanpassing van de reglementering.

29 29 CONCLUSIE De kwantitatieve studie van het volume en de waarde van de consumptie van minder dure geneesmiddelen bij de leden van MLOZ heeft het mogelijk gemaakt om een groot aantal interessante vaststellingen te doen. Voor de studie van het volume: 1) er komen meer en meer verschillende generieken op de markt, maar het gaat vooral om nieuwe verpakkingen, niet zozeer om nieuwe actieve bestanddelen; 2) het volume in DDD's, alsook het aandeel van de goedkope geneesmiddelen zijn meer dan verdubbeld in drie jaar; 3) de evolutie van de volumes van goedkope geneesmiddelen hangt af van de terugbetalingscategorie. Er worden weinig generieken voorgeschreven in de categorie A want de artsen hebben weinig vertrouwen in generieken als het om geneesmiddelen gaat die van levensbelang zijn; 4) het aandeel van de patiënten die generiek consumeren is meer dan verdubbeld in 3 jaar; 5) de artsen schrijven veel meer minder dure geneesmiddelen voor en houden zich gemiddeld aan de minimumpercentages voor het voorschrijven van goedkope geneesmiddelen, die vereist zijn volgens de wet. 6) voorschrift op stofnaam kent een stijging, maar is globaal gezien nog altijd weinig populair bij de artsen. Voor de analyse van de waarde: 7) Ondanks de stijging van de volumes, is de ziekte- en invaliditeitsverzekering erin geslaagd om te besparen dankzij het referentiesysteem voor de terugbetalingen en de maatregelen en aanpassingen van de wetgeving, waartoe beslist werd. Andere factoren hebben echter ook zeker een invloed: er worden meer goedkope geneesmiddelen voorgeschreven en de prijzen dalen dankzij het spel van de concurrentie; 8) De patiënt bespaart dankzij de generieken en de goedkope referentiegeneesmiddelen en dankzij de concurrentiestrijd. Hij stelt zich ook veel bewuster op. De dure geneesmiddelen blijven betaalbaar dankzij het bestaan van remgeldplafonds. De uitgaven zijn dus niet verschoven van de ziekteverzekering naar de patiënt. Wat de analyse van de 10 meest verkochte geneesmiddelen betreft: 9) De gevolgen van het geneesmiddelenbeleid kunnen duidelijk worden afgeleid uit deze analyse. Deze studie is dus zeer nuttig, want geeft helpt ons om de reglementering aan te passen. De invloed van de opkomst van de generieken en van het geneesmiddelenbeleid, gevoerd door de overheid is positief: de volumes van minder dure geneesmiddelen zijn gestegen en zowel de ziekteverzekering als de patiënt besparen, ondanks een hogere consumptie van geneesmiddelen.

30 30 AANBEVELINGEN Deze goede resultaten moeten niettemin genuanceerd worden: Uit de studie blijkt dat er weliswaar meer verschillende generieken verschenen zijn op de markt, maar dat het in veel mindere mate gaat om verschillende bestanddelen. Uit de resultaten blijkt dat de artsen nauwelijks vertrouwen hebben in generieken, als het gaat om geneesmiddelen die van levensbelang zijn. De besparingen zijn reëel. Maar de maatregelen hebben evenwel vooral tot gevolg dat we een verhoging van de uitgaven vermijden ondanks de stijging van de volumes en de intrede, de laatste jaren, van innoverende geneesmiddelen. Het is om deze reden dat deze studie de kwestie van de toekomstige evolutie van het volume en de mogelijke besparingen behandelt. Deze laatste zullen misschien geringer zijn. Het effect van de daling van de terugbetalingsbasis zal natuurlijk verder een rol blijven spelen, aangezien tal van brevetten nog in het publieke domein moeten komen, maar nieuwe geneesmiddelen die op de markt verschijnen, zullen zeer duur zijn (bijvoorbeeld de weesgeneesmiddelen, de geneesmiddelen tegen kanker, geneesmiddelen waarvoor een beroep wordt gedaan op technologische middelen die alsmaar duurder worden, enz.). Het aantal indicaties voor bepaalde geneesmiddelen blijft daarenboven toenemen, een fenomeen dat immers grote gevolgen kan hebben voor de begroting. De Onafhankelijke Ziekenfondsen stellen in deze context meerdere oplossingen en hulpmiddelen voor die moeten bijdragen tot een beheersing van de uitgaven terwijl er toch geld vrijkomt voor innovatie: 1) We wensen de oprichting van een Innovatiefonds, met het oog op een betere en snellere terugbetaling van innoverende geneesmiddelen. 2) Het is niet mogelijk om 100% over te stappen naar generieken. Wij zijn geen voorstander van de substitutie, maar van de therapeutische vrijheid van de voorschrijver en vooral van de best mogelijke voortzetting van een opgestarte behandeling. Substitutie van generieken is a fortiori niet echt redelijk vanuit wetenschappelijk oogpunt, aangezien generische geneesmiddelen op de markt mogen worden gebracht zonder dat er enige studie gemaakt wordt van de bioequivalentie van de generische geneesmiddelen. 3) Om de invloed van het terugbetalingssysteem en van de responsabilisering qua geneesmiddelen te versterken, stellen wij ook gerichte oplossingen voor: naar het einde van het patent toe, zou de prijs van het originele geneesmiddel moeten dalen, zodat de generieken tegen een lagere (en dus meer reële) prijs hun intrede zouden kunnen maken op de markt. Een uitbreiding van de ATC-4-reglementering, kan inhouden dat voor dure, originele geneesmiddelen, een lagere terugbetalingsbasis geldt, indien bijvoorbeeld niet eerst een goedkoop ATC-4-alternatief geprobeerd werd. Natuurlijk dient het hierbij mogelijk te blijven, om de juiste klinische praktijkrichtlijnen toe te passen. Patiënten die vandaag op atorvastatine staan, hebben niet allemaal dit geneesmiddel nodig. Een deel kan wellicht simvastatine goed verdragen en kan met dit EBM-geneesmiddel even goed (maar wel goedkoper) behandeld worden. Bovendien is er ook al een generiek van pravastatine beschikbaar. Het referentieterugbetalingssysteem zou een nog grotere besparing kunnen betekenen als het om de 3 maanden in werking zou kunnen treden in plaats van om de 6 maanden. Stimuleren van de ontwikkeling van generieken voor molecules waarvan het patent reeds lang is verstreken, b.v molsidomine. 4) Wij informeren de patiënt door hem een elektronisch hulpmiddel aan te bieden voor de berekening van het gezinsbudget, dat besteed wordt aan geneesmiddelen. Dit budget maakt een onderscheid tussen goedkope en dure geneesmiddelen. Een gerechtigde kan aldus over een bepaalde periode, de som berekenen die hij had kunnen besparen als zijn volledige gezin gebruik had gemaakt van zoveel mogelijk goedkope geneesmiddelen. 5) Wij informeren de beoefenaars door op geregelde tijdstippen deel te nemen aan de LOK-vergaderingen. We leggen daar de resultaten voor van onze studies. Tijdens deze vergaderingen, moedigen we de artsen aan om verschillende maatregelen op gezondheidsgebied aan te kaarten.

Evolutie statinegebruik in België 2003-2013

Evolutie statinegebruik in België 2003-2013 Evolutie statinegebruik in België 23-213 Koen Cornelis, stafmedewerker, R&D Met dank aan de medische directie en de cel geneesmiddelen, LCM Samenvatting Statines zijn cholesterolverlagende geneesmiddelen

Nadere informatie

Evolutie statinegebruik in België

Evolutie statinegebruik in België Cholesterolverlagers: besparing van 50 miljoen euro mogelijk Bijlage Evolutie statinegebruik in België 2005-2015 Samenvatting Statines zijn cholesterolverlagende geneesmiddelen en zijn al jaren de meest

Nadere informatie

Ziekte van Alzheimer. Impact van de beperkingsmaatregelen op de terugbetaling. studie

Ziekte van Alzheimer. Impact van de beperkingsmaatregelen op de terugbetaling. studie studie Ziekte van Alzheimer Impact van de beperkingsmaatregelen op de terugbetaling van geneesmiddelen De ziekte van Alzheimer is een groot probleem voor onze volksgezondheid, niet alleen omdat er zoveel

Nadere informatie

«IPhEB-Monthly» Gegevens september 2017 (publicatie december 2017)

«IPhEB-Monthly» Gegevens september 2017 (publicatie december 2017) «IPhEB-Monthly» Gegevens september 2017 (publicatie december 2017) Verantwoordelijke uitgever: Luc Vansnick, Archimedesstraat 11 1000 Brussel Strikt voorbehouden aan de beheerders van het IFEB, het bestuurscomité

Nadere informatie

Barometer kinesitherapie 2013

Barometer kinesitherapie 2013 Barometer kinesitherapie 2013 Ingevolge de nomenclatuurhervorming van 2002, lag het uitgavenniveau voor kinesitherapie in 2003 op het laagste niveau sinds 1991. Vanaf 2004 beginnen de uitgaven opnieuw

Nadere informatie

Goedkoop voorschrijven

Goedkoop voorschrijven Goedkoop voorschrijven Focus op zo goedkoop mogelijk Brochure voor de artsen en tandartsen Inhoud 1 Inhoud In een oogopslag...2 Nieuwe definitie goedkoop voorschrijven...2 Inleiding...4 I. Goedkoop voorschrijven:

Nadere informatie

Standpunt overheid (Apr. A. Bourda) VOS & SUBSTITUTIE

Standpunt overheid (Apr. A. Bourda) VOS & SUBSTITUTIE Standpunt overheid (Apr. A. Bourda) VOS & SUBSTITUTIE KB van 10/08/2005 houdende vaststelling van de modaliteiten inzake het voorschrift voor menselijk gebruik: naam geneesmiddel Fantasiebenaming Wetenschappelijke

Nadere informatie

Voorschrijven door internisten en cardiologen

Voorschrijven door internisten en cardiologen Cardiologie_Cardiologie 29-10-12 15:18 Pagina 1 Voorschrijven door internisten en cardiologen Beknopte weergave van de verkenning naar oorzaken van verschillen in voorschrijven van cholesterolverlagers

Nadere informatie

het geneesmiddelenbeleid inzake goedkopere geneesmiddelen 1 in belgië

het geneesmiddelenbeleid inzake goedkopere geneesmiddelen 1 in belgië 50 jaar ZIV het geneesmiddelenbeleid inzake goedkopere geneesmiddelen 1 in belgië Koen Cornelis, Departement Onderzoek en Ontwikkeling Met dank aan de cel geneesmiddelen, medische directie LCM Samenvatting

Nadere informatie

Controle op effectieve aflevering

Controle op effectieve aflevering Specialiteiten Magistralen Zorgtrajecten Unieke barcode VOS Zuurstof NVS Bandagisterie??? Specifieke MAF VI s 01/07/04: UB op verpakking terugbetaalde specialiteit verplicht 01/01/05: apr. wordt verplicht

Nadere informatie

Infospot. Protonpompinhibitoren (PPI) Oktober - November - December 2017

Infospot. Protonpompinhibitoren (PPI) Oktober - November - December 2017 Infospot Protonpompinhibitoren (PPI) Oktober - November - December 2017 INFOSPOT protonpompinhibitoren (PPI) - Oktober - November - December 2017 1 Voorafgaande opmerking: De hier gepresenteerde data over

Nadere informatie

Besparingsmaatregelen

Besparingsmaatregelen Besparingsmaatregelen Daar u ongetwijfeld nog vragen zal hebben omtrent de besparingsmaatregelen, hebben wij voor u alles nog eens even op een rijtje gezet. Sinds 1 maart Voorschriften voor antibiotica

Nadere informatie

Rapport. Cardiovasculair risicomanagement. Simvastatine: keuze en dosering 2009-2010

Rapport. Cardiovasculair risicomanagement. Simvastatine: keuze en dosering 2009-2010 Rapport Cardiovasculair risicomanagement Simvastatine: keuze en dosering 2009-2010 Colofon Auteur Daniëlla Theunissen, apotheker Met medewerking van Marianne Nijpels, apotheker Illustratie Len Munnik september

Nadere informatie

1 Top 10 meest gebruikte geneesmiddelen Focus op Bloeddrukverlagers

1 Top 10 meest gebruikte geneesmiddelen Focus op Bloeddrukverlagers CM-onderzoek naar meest gebruikte geneesmiddelen, met focus op de bloeddrukverlagers 1 Top 10 meest gebruikte geneesmiddelen... 2 1.1 Inleiding... 2 1.2 Methode... 2 1.3 Top 10... 3 1.3.1 Top 10 dagdosissen

Nadere informatie

Infospot. De antidepressiva. April - Mei - Juni 2014

Infospot. De antidepressiva. April - Mei - Juni 2014 Infospot De antidepressiva April - Mei - Juni 2014 Infospot - De antidepressiva - April - Mei - Juni 1 Inhoud Inleiding 3 I. Gebruik van de antidepressiva 4 II. Resultaten Farmanet 4 1. Aantal patiënten

Nadere informatie

Inhoudstafel. Prijsdalingen op 1 maart 2016 en daarna Patent Cliff en Veiligheidsmarge : waarover spreken we? 19/11/2015.

Inhoudstafel. Prijsdalingen op 1 maart 2016 en daarna Patent Cliff en Veiligheidsmarge : waarover spreken we? 19/11/2015. Prijsdalingen op 1 maart 2016 en daarna Patent Cliff en Veiligheidsmarge : waarover spreken we? Inleiding Eind juli ondertekende onze Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid een Toekomstpact met

Nadere informatie

Ereloonsupplementen buiten ziekenhuizen stijgen met 15 procent

Ereloonsupplementen buiten ziekenhuizen stijgen met 15 procent PERSBERICHT 29.03.2019 Ereloonsupplementen buiten ziekenhuizen stijgen met 15 procent Belgen die op bezoek gaan bij hun huisarts, specialist, tandarts of kinesitherapeut moeten in een derde van de gevallen

Nadere informatie

De inflatie zakte in juni nog tot 1,5 punten. De daaropvolgende maanden steeg de inflatie tot 2,0 in augustus (Bron: NBB).

De inflatie zakte in juni nog tot 1,5 punten. De daaropvolgende maanden steeg de inflatie tot 2,0 in augustus (Bron: NBB). NOTARISBAROMETER VASTGOED WWW.NOTARIS.BE T3 2017 Barometer 34 MACRO-ECONOMISCH Het consumentenvertrouwen trekt sinds juli terug aan, de indicator stijgt van -2 in juni naar 2 in juli en bereikte hiermee

Nadere informatie

De Belgische kinesitherapeut verdient 33.000 euro per jaar, een tandarts 103.000 en een huisarts 165.000.

De Belgische kinesitherapeut verdient 33.000 euro per jaar, een tandarts 103.000 en een huisarts 165.000. De Belgische kinesitherapeut verdient 33.000 euro per jaar, een tandarts 103.000 en een huisarts 165.000. De afgelopen tien jaar is het gemiddelde inkomen van de Belgische kinesitherapeut met 40% gestegen,

Nadere informatie

EVOLUTIE VAN DE PREVALENTIE EN DE KOSTPRIJS VAN CHRONISCHE ZIEKTES

EVOLUTIE VAN DE PREVALENTIE EN DE KOSTPRIJS VAN CHRONISCHE ZIEKTES VERTEGENWOORDIGING & STUDIES EVOLUTIE VAN DE PREVALENTIE EN DE KOSTPRIJS VAN CHRONISCHE ZIEKTES Eind 2013 hebben de Onafhankelijke Ziekenfondsen een analyse gemaakt van de concentratie van de uitgaven

Nadere informatie

«IPhEB-Monthly» Gegevens augustus 2017 (publicatie november 2017)

«IPhEB-Monthly» Gegevens augustus 2017 (publicatie november 2017) «IPhEB-Monthly» Gegevens augustus 2017 (publicatie november 2017) Verantwoordelijke uitgever: Luc Vansnick, Archimedesstraat 11 1000 Brussel Strikt voorbehouden aan de beheerders van het IFEB, het bestuurscomité

Nadere informatie

«IPhEB-Monthly» Juli 2013 (publicatie Oktober 2013)

«IPhEB-Monthly» Juli 2013 (publicatie Oktober 2013) «IPhEB-Monthly» Juli 2013 (publicatie Oktober 2013) Verantwoordelijke uitgever : Luc Vansnick, Archimedesstraat 11 1000 Brussel Strikt voorbehouden aan de beheerraad van IFEB en aan het Directiecomité

Nadere informatie

Hypothecaire kredietverlening blijft op peil, ondanks afwachtende houding van de Vlaamse koper

Hypothecaire kredietverlening blijft op peil, ondanks afwachtende houding van de Vlaamse koper Persbericht Hypothecaire kredietverlening blijft op peil, ondanks afwachtende houding van de Vlaamse koper Brussel, 2 mei 2018 In het eerste trimester van 2018 werden er bijna 60.000 hypothecaire kredietovereenkomsten

Nadere informatie

Evolutie van het aantal alleenwonenden in de volledige werkloosheid

Evolutie van het aantal alleenwonenden in de volledige werkloosheid Evolutie van het aantal alleenwonenden in de volledige werkloosheid 1 Inleiding Tijdens het laatste kwartaal 21 is het aantal alleenwonenden in de loop van de eerste vergoedingsperiode ( 1 jaar) aanzienlijk

Nadere informatie

NOTARISBAROMETER VASTGOED AAN DE KUST OVERZICHT

NOTARISBAROMETER VASTGOED AAN DE KUST OVERZICHT NOTARISBAROMETER VASTGOED AAN DE KUST WWW.NOTARIS.BE 2018 Deze kustbarometer geeft een inzicht in de evolutie van de vastgoedactiviteit en de prijzen voor appartementen aan de kust. In deze barometer bekijken

Nadere informatie

5. Voorschrift op stofnaam en substitutie

5. Voorschrift op stofnaam en substitutie 5. Voorschrift op stofnaam en substitutie Inleiding Het al dan niet voorschrijven op stofnaam (VOS) en substitueren zorgt al jaren voor meningsverschillen tussen huisartsen, apothekers en de overheid.

Nadere informatie

Aantal huisartsen en aantal FTE van huisartsen vanaf 2007 tot en met 2016

Aantal huisartsen en aantal FTE van huisartsen vanaf 2007 tot en met 2016 Aantal huisartsen en aantal FTE van huisartsen vanaf 2007 tot en met 2016 Werken er nu meer of minder huisartsen dan 10 jaar geleden en werken zij nu meer of minder FTE? LF.J. van der Velden & R.S. Batenburg,

Nadere informatie

IPhEB-Report November 2018 publication (September 2018 data) Geheel van de terugbetaalde geneesmiddelen

IPhEB-Report November 2018 publication (September 2018 data) Geheel van de terugbetaalde geneesmiddelen IPhEB-Report November 2018 publication (September 2018 data) Verantwoordelijke uitgever: Luc Vansnick, Archimedesstraat 11 1000 Brussel Geen enkele informatie uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd

Nadere informatie

Onkelinx mist 103 miljoen euro besparing in gezondheidszorg

Onkelinx mist 103 miljoen euro besparing in gezondheidszorg Nieuwe maatregelen Onkelinx: vanaf 1 mei automatisch VOS systeem voor antibiotica en antimycotica Onkelinx mist 103 miljoen euro besparing in gezondheidszorg De kiwimoes van minister Onkelinx: Gevaar voor

Nadere informatie

De vastgoedactiviteit volgt de evolutie van het aantal vastgoed-gerelateerde dossiers op die maandelijks binnekomen in de notariskantoren.

De vastgoedactiviteit volgt de evolutie van het aantal vastgoed-gerelateerde dossiers op die maandelijks binnekomen in de notariskantoren. NOTARISBAROMETER VASTGOED AAN DE KUST WWW.NOTARIS.BE S1 2017 VASTGOEDACTIVITEIT AAN DE KUST De vastgoedactiviteit volgt de evolutie van het aantal vastgoed-gerelateerde dossiers op die maandelijks binnekomen

Nadere informatie

De jonge uitkeringstrekkers ten laste van de RVA

De jonge uitkeringstrekkers ten laste van de RVA De jonge uitkeringstrekkers ten laste van de RVA Vooraf Door de aanbevelingen van de Europese Unie is de aandacht momenteel vooral gericht op de werkgelegenheidsgraad van de oudere uitkeringstrekkers.

Nadere informatie

Verloop van de kostprijs. van een zichtrekening tot

Verloop van de kostprijs. van een zichtrekening tot Verloop van de kostprijs van een zichtrekening 01.01.2011 tot 01.01.2016 De studie werd afgesloten op 26 mei 2016. Auteurs zijn: Jean-Paul Theunissen, Mathias Ingelbrecht, Peter Van Herreweghe FOD Economie,

Nadere informatie

De studie had betrekking op een groep van. Therapietrouw bevorderen van bij het begin. Studie. Tabel 1

De studie had betrekking op een groep van. Therapietrouw bevorderen van bij het begin. Studie. Tabel 1 Therapietrouw bevorderen van bij het begin Hypertensie is een sluipmoordenaar. Een levenslange behandeling is dan ook een noodzaak. Maar hoe reageren patiënten die pas hun diagnose gekregen hebben op die

Nadere informatie

De TOP 25 van de werkzame bestanddelen in de uitgaven in de ambulante sector van de verzekering voor geneeskundige verzorging in 2017

De TOP 25 van de werkzame bestanddelen in de uitgaven in de ambulante sector van de verzekering voor geneeskundige verzorging in 2017 Infospot De TOP 25 van de werkzame bestanddelen in de uitgaven in de ambulante sector van de verzekering voor geneeskundige verzorging in Juli - Augustus - September 2018 De TOP 25 van de werkzame bestanddelen

Nadere informatie

MAXIMUMFACTUUR. staat voor 'Maximumfactuur', een socialezekerheidssysteem dat uw uitgaven voor medische verzorging binnen de perken moet houden.

MAXIMUMFACTUUR. staat voor 'Maximumfactuur', een socialezekerheidssysteem dat uw uitgaven voor medische verzorging binnen de perken moet houden. Wegwijs in de MAF MAXIMUMFACTUUR MAF staat voor 'Maximumfactuur', een socialezekerheidssysteem dat uw uitgaven voor medische verzorging binnen de perken moet houden. Omdat het een vrij complexe materie

Nadere informatie

Slim kiwibeleid op de TOP 25 geneesmiddelen zou 459,5 miljoen opbrengen

Slim kiwibeleid op de TOP 25 geneesmiddelen zou 459,5 miljoen opbrengen Slim kiwibeleid op de TOP 25 geneesmiddelen zou 459,5 miljoen opbrengen Wanneer men een rationeel en een slim kiwibeleid zoals bijvoorbeeld in Nederland bestaat, zou toepassen op de 25 voor het Riziv meest

Nadere informatie

ERVARING EN VISIE VAN PATIËNTENORGANISATIES DIABETES LIGA

ERVARING EN VISIE VAN PATIËNTENORGANISATIES DIABETES LIGA ERVARING EN VISIE VAN PATIËNTENORGANISATIES DIABETES LIGA Prof. Dr. Christophe De Block Voorzitter Diabetes Liga BIOSIMILARS: WAT? Generieken en biosimilars: Zijn beschikbaar na het vervallen van het octrooi

Nadere informatie

203 miljoen besparen? Neen, De Block geeft farmalobbyman topfunctie in haar kabinet en maakt geneesmiddelen duurder

203 miljoen besparen? Neen, De Block geeft farmalobbyman topfunctie in haar kabinet en maakt geneesmiddelen duurder Studiedienst PVDA, 31 maart 2017 203 miljoen besparen? Neen, De Block geeft farmalobbyman topfunctie in haar kabinet en maakt geneesmiddelen duurder Mochten we de Nederlandse prijzen toepassen op het Belgische

Nadere informatie

Zorgtraject voor chronische nierinsufficiëntie. Kom jij in aanmerking?

Zorgtraject voor chronische nierinsufficiëntie. Kom jij in aanmerking? Zorgtraject voor chronische nierinsufficiëntie Kom jij in aanmerking? ZORGTRAJECT VOOR CHRONISCHE NIERINSUFFICIËNTIE Heb je chronische nierinsufficiëntie? Dan kom je misschien in aanmerking voor een zorgtraject.

Nadere informatie

PERSBERICHT Brussel, 20 december 2013

PERSBERICHT Brussel, 20 december 2013 PERSBERICHT Brussel, 20 december 2013 Werkgelegenheid stabiel, werkloosheid opnieuw in stijgende lijn Arbeidsmarktcijfers derde kwartaal 2013 Na het licht herstel van de arbeidsmarkt in het tweede kwartaal

Nadere informatie

Standpunt van de artsen. Dr. Luc De Clercq Voorzitter Vlaams Artsensyndicaat vzw Afd. Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant

Standpunt van de artsen. Dr. Luc De Clercq Voorzitter Vlaams Artsensyndicaat vzw Afd. Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant Standpunt van de artsen Dr. Luc De Clercq Voorzitter Vlaams Artsensyndicaat vzw Afd. Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant 2 Therapeutische vrijheid van artsen wettelijk verankerd Artikel 73 1 ZIV-Wet:

Nadere informatie

Vergelijking van de ontwikkeling van het voorschrijven van de nieuwere bloedglucoseverlagende middelen in Nederland met Duitsland

Vergelijking van de ontwikkeling van het voorschrijven van de nieuwere bloedglucoseverlagende middelen in Nederland met Duitsland Vergelijking van de ontwikkeling van het voorschrijven van de nieuwere bloedglucoseverlagende middelen in met Samenvatting De hiernavolgende berekeningen laten zien dat wanneer een gelijksoortig voorschrijfpatroon

Nadere informatie

Meeruitgaven in 2005 t.o.v. 1996 voor vrouwelijke 60-plussers als gevolg van de pensioenhervorming in 1996

Meeruitgaven in 2005 t.o.v. 1996 voor vrouwelijke 60-plussers als gevolg van de pensioenhervorming in 1996 Meeruitgaven in 2005 t.o.v. 1996 voor vrouwelijke 60-plussers als gevolg van de pensioenhervorming in 1996 Inleiding Bij de pensioenhervorming van 1996 werd besloten de pensioenleeftijd van vrouwen in

Nadere informatie

FOCUS. Instroom en uitstroom voor de leefloners

FOCUS. Instroom en uitstroom voor de leefloners FOCUS Instroom en uitstroom voor de leefloners Nummer 21 - Juli 218 1. Inleiding Het is voortaan mogelijk om de evolutie te analyseren van het aantal begunstigden van steun volgens de instroom en uitstroom.

Nadere informatie

Record aan hypothecair krediet in 2017

Record aan hypothecair krediet in 2017 Persbericht Record aan hypothecair krediet in 2017 Brussel, 29 januari 2018 In 2017 werden er bijna 243.000 hypothecaire kredietovereenkomsten afgesloten voor een totaalbedrag van 31 miljard EUR (exclusief

Nadere informatie

GEMIDDELDE PRIJZEN EVOLUTIE 2017 S1 2018

GEMIDDELDE PRIJZEN EVOLUTIE 2017 S1 2018 NOTARISBAROMETER VASTGOED AAN DE KUST WWW.NOTARIS.BE S1 2018 OVERZICHT ACTIVITEIT EVOLUTIE S1 2017 S1 2018 GEMIDDELDE PRIJZEN EVOLUTIE 2017 S1 2018 VASTGOEDACTIVITEIT AAN DE KUST De index voor de vastgoedactiviteit

Nadere informatie

Samenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid

Samenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid 1 Samenvatting van de IMA-studie Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid Het aantal arbeidsongeschikten alsook de betaalde uitkeringen bij arbeidsongeschiktheid

Nadere informatie

CM-Informatie Analyses en standpunten

CM-Informatie Analyses en standpunten CM-Informatie Analyses en standpunten Driemaandelijks tijdschrift van de Landsbond der Christelijke Mutualiteiten 253 50 jaar ZIV Beoordeling van de eigen gezondheidstoestand, volgens opleidingsniveau

Nadere informatie

Studies. De Plaatselijke werkgelegenheidsagentschappen. Beschrijvende analyse

Studies. De Plaatselijke werkgelegenheidsagentschappen. Beschrijvende analyse Studies De Plaatselijke werkgelegenheidsagentschappen Beschrijvende analyse van 1995 tot 1999 Inleiding Deze analyse heeft tot doel na 5 jaar een balans op te maken van het stelsel van de Plaatselijke

Nadere informatie

3 e Deel Het voorschrift

3 e Deel Het voorschrift 3 e Deel Het voorschrift 56 3 e Deel - Het voorschrift - Januari 2011 I. Het voorschrift op reglementair vlak 1. Ambulante patiënten 3 e Deel - Het voorschrift - Januari 2011 57 Om terugbetaling te bekomen,

Nadere informatie

Agenda LOK 11/02/2010

Agenda LOK 11/02/2010 4-9-200 Huisartsen Apothekers Huisartsen en apothekers Een gedeelde zorg voor de patiënt Agenda LOK /02/200 20.45u: Welkom + voorstellen aanwezigen 2.00u: Wettelijke aspecten van het 2.0u: Voorschrijven

Nadere informatie

Terugbetaling van geneesmiddelen

Terugbetaling van geneesmiddelen TERUGBETALING VAN GENEESMIDDELEN / 5 Terugbetaling van geneesmiddelen In 2011 heeft de Staat 2,77 miljard euro uitgegeven voor de terugbetaling van in apotheken afgeleverde geneesmiddelen, goed voor 111,4

Nadere informatie

REGULERINGSCOMMISSIE VOOR ENERGIE IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST

REGULERINGSCOMMISSIE VOOR ENERGIE IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST REGULERINGSCOMMISSIE VOOR ENERGIE IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST Studie (BRUGEL-STUDIE-20171208-25) Betreffende de OBERVATORIUM VAN DE PRIJZEN PROFESSIONELE KLANTEN 2009-2016-Executive summary Opgesteld

Nadere informatie

Resultaten voor Vlaamse Gemeenschap Uitgaven voor Gezondheidszorgen Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor Vlaamse Gemeenschap Uitgaven voor Gezondheidszorgen Gezondheidsenquête, België, 1997 7.7.1. Inleiding De basisprincipes van het huidige Belgische gezondheidssysteem zijn: vrije keuze van geneesheer door de patiënten, therapeutische vrijheid voor de practiserende geneesheren en toegankelijkheid

Nadere informatie

Evolutie van de schadefrequentie 2001-2010 in de BA motorrijtuigen verzekering

Evolutie van de schadefrequentie 2001-2010 in de BA motorrijtuigen verzekering Evolutie van de schadefrequentie 2001-2010 in de BA motorrijtuigen verzekering Inhoud 1. Aantal schadegevallen BA toerisme en zaken... 2 Schadefrequentie BA toerisme en zaken... 2 Schadefrequentie van

Nadere informatie

Evolutie van het arbeidsongevallenrisico in de privésector in België tussen 1985 en 2013

Evolutie van het arbeidsongevallenrisico in de privésector in België tussen 1985 en 2013 Evolutie van het arbeidsongevallenrisico in de privésector in België tussen 1985 en 2013 Verschillende factoren bepalen het aantal arbeidsongevallen. Sommige van die factoren zijn meetbaar. Denken we daarbij

Nadere informatie

Prijzen houden stand, maar de activiteit daalt. derde trimester met 5,1% naar beneden ten opzichte van de derde trimester van 2009.

Prijzen houden stand, maar de activiteit daalt. derde trimester met 5,1% naar beneden ten opzichte van de derde trimester van 2009. Vastgoed, familie, vennootschappen juli - september Trimester 3-21 www.notaris.be 1. Index van de vastgoed-activiteit in België n 6 12 12 11 18,2 11 1 11,1 11,6 1 99,2 1 99,7 99,8 94,3 94,4 94,1 1 9 86,3

Nadere informatie

RIJKSINSTITUUT VOOR ZIEKTE- EN INVALIDITEITSVERZEKERING. Dienst Geneeskundige Verzorging VERZEKERINGSCOMITE. Nota CGV 2017/370 Brussel,

RIJKSINSTITUUT VOOR ZIEKTE- EN INVALIDITEITSVERZEKERING. Dienst Geneeskundige Verzorging VERZEKERINGSCOMITE. Nota CGV 2017/370 Brussel, RIJKSINSTITUUT VOOR ZIEKTE- EN INVALIDITEITSVERZEKERING Openbare instelling opgericht bij de wet van 9 augustus 1963 Tervurenlaan 211-1150 Brussel Dienst Geneeskundige Verzorging VERZEKERINGSCOMITE Nota

Nadere informatie

Info spot. Diabetes en depressie. Inleiding. Oktober - november - december 2011

Info spot. Diabetes en depressie. Inleiding. Oktober - november - december 2011 Oktober - november - december 2011 Info spot Diabetes en depressie Inleiding Diabetes mellitus, ofwel suikerziekte, is een chronische stofwisselingsziekte die gekenmerkt wordt door een te hoog glucosegehalte

Nadere informatie

«Bestaat er een verband tussen de leeftijd van de werkloze en de werkloosheidsduur?» (2 de deel)

«Bestaat er een verband tussen de leeftijd van de werkloze en de werkloosheidsduur?» (2 de deel) «Bestaat er een verband tussen de leeftijd van de werkloze en de werkloosheidsduur?» (2 de deel) Tweede deel In de vorige Stat info ging de studie globaal (ttz. alle statuten bijeengevoegd) over het verband

Nadere informatie

Empirisch bewijs van impact op lange termijn van TV-reclame

Empirisch bewijs van impact op lange termijn van TV-reclame Empirisch bewijs van impact op lange termijn van TV-reclame Over het gunstig effect van tv-reclame voor nationale merken, of het nu op korte of lange termijn is, werd in veel landen geschreven. Hoe zit

Nadere informatie

EVOLUTIE VAN DE MARKT

EVOLUTIE VAN DE MARKT Notarisbarometer VASTGOED www.notaris.be 2016 Barometer 31 VASTGOEDACTIVITEIT IN 106,4 106,8 101,7 103,4 105,9 102,8 98,9 101,4 99,2 105,0 105,3 104,7 115,4 112,1 111,8 118,0 116,1 127,0 124,7 127,9 115,8

Nadere informatie

Hoe heeft de sociale zekerheid de crisis doorstaan?

Hoe heeft de sociale zekerheid de crisis doorstaan? Hoe heeft de sociale zekerheid de crisis doorstaan? Hoe heeft de sociale zekerheid de economische crisis van 2009 en 2012 doorstaan? Die twee jaar bedraagt de economische groei respectievelijk -2,8% en

Nadere informatie

Meest voorgeschreven geneesmiddelen

Meest voorgeschreven geneesmiddelen Meest voorgeschreven geneesmiddelen Soort RIZIV uitgaven via apotheek in TOTAAL 2.600.123.685 Cholesterolverlagers Zocor (simvastatine) Antidepressiva Cipramil (citalopram) Maagzuurremmers Losec (omeprazole)

Nadere informatie

Welkom bij uw apotheker

Welkom bij uw apotheker Welkom bij uw apotheker Eerstelijnsgezondheidswerker De apotheker Als volwaardige zorgverstrekker neemt de apotheker een centrale plaats in binnen ons gezondheidsstelsel. Hij is steeds bereikbaar zonder

Nadere informatie

NOTARISBAROMETER VASTGOED AAN DE KUST OVERZICHT VASTGOEDACTIVITEIT AAN DE KUST EVOLUTIE OP 5 JAAR ( )

NOTARISBAROMETER VASTGOED AAN DE KUST OVERZICHT VASTGOEDACTIVITEIT AAN DE KUST   EVOLUTIE OP 5 JAAR ( ) NOTARISBAROMETER VASTGOED AAN DE KUST WWW.NOTARIS.BE 2017 OVERZICHT EVOLUTIE OP JAARBASIS (2016 2017) EVOLUTIE OP 5 JAAR (2013 2017) VASTGOEDACTIVITEIT AAN DE KUST De index voor de vastgoedactiviteit aan

Nadere informatie

DGV rapport. Cardiovasculair risicomanagement. Simvastatine: keuze en dosering in 2007 DGV NEDERLANDS INSTITUUT VOOR VERANTWOORD MEDICIJNGEBRUIK

DGV rapport. Cardiovasculair risicomanagement. Simvastatine: keuze en dosering in 2007 DGV NEDERLANDS INSTITUUT VOOR VERANTWOORD MEDICIJNGEBRUIK DGV rapport Cardiovasculair risicomanagement Simvastatine: keuze en dosering in 2007 DGV NEDERLANDS INSTITUUT VOOR VERANTWOORD MEDICIJNGEBRUIK Colofon Auteur drs. Geert Westerhuis DTP Ellen Wiggemansen

Nadere informatie

factoren voor de concentratie van de uitgaven van de gezondheidszorg

factoren voor de concentratie van de uitgaven van de gezondheidszorg 3Studie factoren voor de concentratie van de uitgaven van de gezondheidszorg Een groep van tien procent Belgische consumenten is in haar eentje verantwoordelijk voor 72% van de uitgaven geneeskundige verzorging!

Nadere informatie

HET BIJZONDER SOLIDARITEITSFONDS

HET BIJZONDER SOLIDARITEITSFONDS HET BIJZONDER SOLIDARITEITSFONDS Viviane Gendreike Anne-Marie Van Campenhout 11 december 2007 1 PROGRAMMA 1. Het Bijzonder Solidariteitsfonds (BSF): wat, voor wie? 2. In welke gevallen kunt u een beroep

Nadere informatie

RIJKSINSTITUUT VOOR ZIEKTE- EN INVALIDITEITSVERZEKERING Openbare instelling opgericht bij de wet van 9 augustus 1963 Tervurenlaan Brussel

RIJKSINSTITUUT VOOR ZIEKTE- EN INVALIDITEITSVERZEKERING Openbare instelling opgericht bij de wet van 9 augustus 1963 Tervurenlaan Brussel RIJKSINSTITUUT VOOR ZIEKTE- EN INVALIDITEITSVERZEKERING Openbare instelling opgericht bij de wet van 9 augustus 1963 Tervurenlaan 211-1150 Brussel Dienst voor Geneeskundige Verzorging NATIONALE COMMISSIE

Nadere informatie

Afleveren van het goedkoopste geneesmiddel bij

Afleveren van het goedkoopste geneesmiddel bij Afleveren van het goedkoopste geneesmiddel bij - Voorschrijven op stofnaam - Antibiotica en antimycotica brochure voor de arts, tandarts en apotheker Inhoud 1 Inhoud Inleiding... 2 I. VOS voorschrift...

Nadere informatie

Hoog aantal vastgoedtransacties in het afgelopen trimester. De vastgoedmarkt herpakt zich na een relatief rustige maand maart

Hoog aantal vastgoedtransacties in het afgelopen trimester. De vastgoedmarkt herpakt zich na een relatief rustige maand maart I. Vastgoedactiviteit in België Hoog aantal vastgoedtransacties in het afgelopen trimester De vastgoedmarkt herpakt zich na een relatief rustige maand maart In het 2de trimester van 2013 waren er in ons

Nadere informatie

«IPhEB-Monthly» Gegevens juli 2017 (publicatie oktober 2017)

«IPhEB-Monthly» Gegevens juli 2017 (publicatie oktober 2017) «IPhEB-Monthly» Gegevens juli 2017 (publicatie oktober 2017) Verantwoordelijke uitgever: Luc Vansnick, Archimedesstraat 11 1000 Brussel Strikt voorbehouden aan de beheerders van het IFEB, het bestuurscomité

Nadere informatie

Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid

Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Juli 2013 De evolutie van de werkende beroepsbevolking te Brussel van demografische invloeden tot structurele veranderingen van de tewerkstelling Het afgelopen

Nadere informatie

Generieke versus merkgeneesmiddelen terminologie, grenzen en spanningen. Prof. Mr Marie-Hélène Schutjens 7 juni 2007 NVTAG, Rotterdam

Generieke versus merkgeneesmiddelen terminologie, grenzen en spanningen. Prof. Mr Marie-Hélène Schutjens 7 juni 2007 NVTAG, Rotterdam Generieke versus merkgeneesmiddelen terminologie, grenzen en spanningen Prof. Mr Marie-Hélène Schutjens 7 juni 2007 NVTAG, Rotterdam geneesmiddel = geneesmiddel Juridische definitie: aangediend of gepresenteerd

Nadere informatie

De evolutie en tendensen op regionaal en provinciaal niveau worden verderop in deze barometer besproken.

De evolutie en tendensen op regionaal en provinciaal niveau worden verderop in deze barometer besproken. NOTARISBAROMETER VASTGOED WWW.NOTARIS.BE T1 2017 Barometer 32 VASTGOEDACTIVITEIT IN BELGIË De index van de vastgoedactiviteit klimt in het 1 ste trimester van 2017 naar een nieuw record: 128,36 punten.

Nadere informatie

I. Analyse van de resultaten van fase 1

I. Analyse van de resultaten van fase 1 Analyse van de resultaten voor de toepassing van de referentiebedragen: Berekening 2013 Gegevens 2010 Methode 2009 Deze vijfde toepassing van de referentiebedragen had betrekking op 118 voor een totaal

Nadere informatie

R.I.Z.I.V. - I.N.A.M.I. Info spot. Geneesmiddelen bij migraine. April Mei Juni 2013

R.I.Z.I.V. - I.N.A.M.I. Info spot. Geneesmiddelen bij migraine. April Mei Juni 2013 R.I.Z.I.V. - I.N.A.M.I. Info spot Geneesmiddelen bij migraine April Mei Juni 2013 Geneesmiddelen bij migraine Migraine is een vaak voorkomende oorzaak van hoofdpijn. Deze aandoening gaat gepaard met een

Nadere informatie

Orderboekje historisch gezien op vrij hoog niveau

Orderboekje historisch gezien op vrij hoog niveau jun-11 sep-11 dec-11 mrt-12 jun-12 sep-12 dec-12 mrt-13 jun-13 sep-13 dec-13 mrt-14 jun-14 sep-14 dec-14 mrt-15 jun-15 sep-15 dec-15 mrt-16 jun-16 sep-16 dec-16 mrt-17 jun-17 Perscontact Frederik Bronckaerts

Nadere informatie

Apotheker in tijden van besparingen bedreiging of opportuniteit? Filip BABYLON, Voorzitter APB filip.babylon@apb.be

Apotheker in tijden van besparingen bedreiging of opportuniteit? Filip BABYLON, Voorzitter APB filip.babylon@apb.be Apotheker in tijden van besparingen bedreiging of opportuniteit? Filip BABYLON, Voorzitter APB filip.babylon@apb.be Algemene context Begroting Belgische Staat: onder grote Europese druk 11.3 Miljard besparingen

Nadere informatie

R I Z I V Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering

R I Z I V Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering R I Z I V Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering OMZENDBRIEF AAN DE ALGEMENE ZIEKENHUIZEN OMZ. ZH. 2013/13 Dienst voor geneeskundige verzorging Correspondent: Directie verzorgingsinstellingen

Nadere informatie

Evaluatie van het Brusselse dienstenchequestelsel Oktober 2017

Evaluatie van het Brusselse dienstenchequestelsel Oktober 2017 Evaluatie van het Brusselse dienstenchequestelsel 2016 Oktober 2017 Context van de evaluatie Het stelsel van de dienstencheques is een tewerkstellingsmaatregel die drie doelstellingen nastreeft: De tewerkstellingsgraad

Nadere informatie

Een nadere analyse van de ontwikkeling van de franchise in de periode

Een nadere analyse van de ontwikkeling van de franchise in de periode Een nadere analyse van de ontwikkeling van de franchise in de periode 1998-2001 Uitgevoerd door het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Den Haag, september 2003 Inleiding In juni 2001 is de

Nadere informatie

BIOLOGISCHE GENEESMIDDELEN

BIOLOGISCHE GENEESMIDDELEN #GoforInnovation BIOLOGISCHE GENEESMIDDELEN DE THERAPIE VAN DE TOEKOMST Van primordiaal belang in België VEEL BELGISCHE PATIËNTEN WORDEN GEHOLPEN MET BIOLOGISCHE GENEESMIDDELEN In België is het gebruik

Nadere informatie

Initiatieven tot goedkoop voorschrijven. Prof. dr. A. Dupont, Diensthoofd Klinische Farmacologie en Farmacotherapie A.Z.-V.U.B.

Initiatieven tot goedkoop voorschrijven. Prof. dr. A. Dupont, Diensthoofd Klinische Farmacologie en Farmacotherapie A.Z.-V.U.B. Initiatieven tot goedkoop voorschrijven Prof. dr. A. Dupont, Diensthoofd Klinische Farmacologie en Farmacotherapie A.Z.-V.U.B. Jette UITGAVEN TERUGBETAALDE SPECIALITEITEN BELGIË 2 250 2 000 1 750 MEURO/JAAR

Nadere informatie

30 3 DE TRIMESTER 2016

30 3 DE TRIMESTER 2016 Verantwoordelijke uitgever: Erik Van Tricht, Koninklijke Federatie van het Belgisch Notariaat, Bergstraat, 30-34 - 1000 Notarisbarometer Vastgoed VASTGOEDACTIVITEIT IN T/3 Juli - september 2016 n 30 3

Nadere informatie

U gaat met vakantie naar Nederland

U gaat met vakantie naar Nederland U gaat met vakantie naar Nederland U gaat met vakantie naar Nederland Welke formaliteiten vóór uw vertrek? Vraag aan het ziekenfonds een Europese ziekteverzekeringskaart (EZVK). Met deze kaart kunt u ter

Nadere informatie

Evolutie hypothecair krediet 3de trimester 2018

Evolutie hypothecair krediet 3de trimester 2018 Persbericht Evolutie hypothecair krediet 3de trimester 2018 Brussel, 26 oktober 2018 In het derde trimester van 2018 werden er ongeveer 62.500 hypothecaire kredietovereenkomsten afgesloten voor een totaalbedrag

Nadere informatie

Eurobarometer Standaard 82. DE PUBLIEKE OPINIE IN DE EUROPESE UNIE Najaar 2014 NATIONAAL RAPPORT BELGIË

Eurobarometer Standaard 82. DE PUBLIEKE OPINIE IN DE EUROPESE UNIE Najaar 2014 NATIONAAL RAPPORT BELGIË Eurobarometer Standaard 82 DE PUBLIEKE OPINIE IN DE EUROPESE UNIE Najaar 2014 NATIONAAL RAPPORT BELGIË Opiniepeiling besteld en gecoördineerd door de Europese Commissie, Directoraat-generaal Communicatie.

Nadere informatie

De markt voor eerlijke handel in België 2006

De markt voor eerlijke handel in België 2006 De markt voor eerlijke handel in België 26 Samenvatting studie uitgevoerd in opdracht van BTC-CTB September 27 1. Inleiding De groeiende belangstelling van de Belgische consument voor eerlijke handel is

Nadere informatie

Studiedienst PVDA Studie over de transfers van lonen naar winsten onder de regering-michel.

Studiedienst PVDA Studie over de transfers van lonen naar winsten onder de regering-michel. Studiedienst PVDA Studie over de transfers van lonen naar winsten onder de regering-michel. EEN TRANSFER VAN BIJNA 9 MILJARD UIT DE PORTEMONNEE VAN DE WERKENDE MENSEN NAAR DE BEDRIJFSWINSTEN. EEN VERLIES

Nadere informatie

Inleiding. Methode. Resultaten. Vergelijkbaarheid Nederland en Duitsland

Inleiding. Methode. Resultaten. Vergelijkbaarheid Nederland en Duitsland Inleiding Vanaf 2007 is een aantal nieuwe bloedglucoseverlagende middelen geïntroduceerd op de se markt voor de behandeling van diabetes mellitus type 2 (DM2). Het betreft onder andere de dipeptidylpeptidase-4-remmers

Nadere informatie

Evolutie van de schadefrequentie 2001-2009 in de BA motorrijtuigen verzekering

Evolutie van de schadefrequentie 2001-2009 in de BA motorrijtuigen verzekering Evolutie van de schadefrequentie 2001-2009 in de BA motorrijtuigen verzekering Inhoud 1. Aantal schadegevallen BA toerisme en zaken... 2 Schadefrequentie BA toerisme en zaken... 2 Schadefrequentie van

Nadere informatie

2011/5 De (in)stabiliteit van huwelijken in België

2011/5 De (in)stabiliteit van huwelijken in België 2011/5 De (in)stabiliteit van huwelijken in België Martine Corijn D/2011/3241/020 Inleiding Het dalende aantal huwelijken en het stijgende aantal echtscheidingen maakt dat langdurende huwelijken soms minder

Nadere informatie

Hypothecaire kredietverlening neemt verder toe in tweede trimester

Hypothecaire kredietverlening neemt verder toe in tweede trimester Beroepsvereniging van het Krediet Persbericht Hypothecaire kredietverlening neemt verder toe in tweede trimester Brussel, 9 september 2010 - De Beroepsvereniging van het Krediet (BVK), lid van Febelfin,

Nadere informatie

PERSBERICHT Brussel, 22 december 2015

PERSBERICHT Brussel, 22 december 2015 PERSBERICHT Brussel, 22 december 2015 Positieve arbeidsmarktevoluties in het derde kwartaal van 2015 De werkgelegenheidsgraad bij de 20- tot 64-jarigen bedroeg in het derde kwartaal van 2015 67,4% en steeg

Nadere informatie

IMA-monitor van de toepassing van de verplichte sociale derdebetalersregeling door huisartsen

IMA-monitor van de toepassing van de verplichte sociale derdebetalersregeling door huisartsen 1 IMA-monitor van de toepassing van de verplichte sociale derdebetalersregeling door huisartsen Boekhoudperiode 2015T1 2016T4 Publicatiedatum: 20 juni 2017 Auteurs: Belinda ten Geuzendam, Didier Saint-Jean,

Nadere informatie

Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)!

Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)! Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)! Vragen aangeduid met een * toetsen in het bijzonder het inzicht en toepassingsvermogen. Deze vragenreeksen zijn vrij beschikbaar.

Nadere informatie

«IPhEB-Monthly» Gegevens september 2015 (publicatie december 2015)

«IPhEB-Monthly» Gegevens september 2015 (publicatie december 2015) «IPhEB-Monthly» Gegevens september 2015 (publicatie december 2015) Verantwoordelijke uitgeven : Luc Vansnick, Archimedesstraat 11 1000 Brussel Strikt voorbehouden aan de beheerraad van het IFEB en aan

Nadere informatie

Onderzoek preferentiebeleid

Onderzoek preferentiebeleid Onderzoek preferentiebeleid Effecten van het preferentiebeleid op beschikbaarheid van geneesmiddelen Openbaar 1 Even voorstellen.. Annette de Boer Adriaan Kraal Piet de Bekker Liesbeth Denée Merel Carp

Nadere informatie