Zoekvaardigheden Effectief zoeken naar informatie

Transcriptie

1 Zoekvaardigheden Effectief zoeken naar informatie augustus 2004 Verloskunde Academie Amsterdam door Marianne van der Heijden Bureau Andromeda drs M.A. van der Heijden Weth den Hertogstraat 56 Postbus EA Amsterdam

2 1. Zoeken soorten en - vormen Known item vs Onderwerpsgericht Orientatie vs Diepgaand Zoekwijzer Informatiebronnen Zoeken op Internet Zoekmachines Webgidsen Effectiviteit van zoekmachines Internet =/= Bibliotheek Selectie Meta-informatie Opsporen van informatie Literatuur zoeken Boeken Tijdschriften Bestanden Medline (Pubmed) Sleutelinformatie Uitgangspunt The Cochrane Library UpToDate Chaining (sneeuwbalmethode) Zoekplan: stappen Probleemafbakening - PICO Opstellen Zoekstrategie Selecteren en Verwerken Checklist beoordeling internetbronnen Evaluatie zoekproces Zoektechniek Menugestuurd zoeken Fuzzy search Zoekvelden Combineren Trunceren en maskeren Naslag...27 Wees kritisch...27 Weet wat en waarin je zoekt...27 Neem een goed uitgangspunt...27 Train je zoekvaardigheden...27 Leestips

3 Er zijn twee soorten zoeken: - zoeken naar een known item : wie is de auteur van het boek Inleiding in evidence-based Medicine of hoe laat vertrek de eerste Intercity van Amsterdam naar Maastricht of wat is de wetenschappelijke naam voor zwangerschapsmisselijkheid. Zodra u een antwoord heeft gevonden is alle verdere informatie over dit onderwerp niet meer relevant. U bent klaar. - zoeken naar een onderwerp: wat is er bekend over aids bij zwangeren allochtonen vrouwen in Nederland of wat is de beste behandeling bij eclampsia. U zoekt naar iets waarvan niet vastligt wat het antwoord, of zelfs maar de omvang van het antwoord zal zijn. U bent nooit klaar. Het zoeken naar een "known item" kan het best gericht. Gericht zoeken doet u in een handboek, een stratengids, of op Internet op een specifieke site (bijvoorbeeld die van de NS, of die van een medische vraagbaak). Voor systematisch onderwerpsgericht zoeken zou u een drie stappenplan kunnen hanteren: a) zoek eerst in een database met meta-analyses, zoals bijvoorbeeld de systematic reviews van de Cochrane library. Hierin staan overzichten die gemaakt zijn door internationale wetenschappelijke werkgroepen, die een stand van zaken geven van de beste medische praktijk zoals die beschreven is in wetenschappelijk onderzoek. Uiteraard is de omvang van die database beperkt, omdat niet van ieder (deel) onderwerp onderzoeken zijn gedaan, laat staan dat daarover meta-analyses zijn uitgevoerd. b) zoek vervolgens naar wetenschappelijke tijdschriftliteratuur in de PUBMED ( PUBMED is een database met bibliografische verwijzingen naar medisch-wetenschappelijke tijdschriftartikelen. Dat wil zeggen dat alleen het cataloguskaartje van een tijdschriftartikel is opgenomen en niet de volledige tekst. U vindt dus uitsluitend een verwijzing naar een tijdschriftartikel met vermelding van de titel, de auteur, de naam en nummer van het tijdschrift waarin het is verschenen en een korte samenvatting. Het artikel zelf moet u daarna nog opsporen voor u het kunt lezen. c) zoek in laatste instantie naar aanvullende gegevens via gespecialiseerde websites, van erkende instituten, of anderszins via zoekmachines op Internet. Het kan handig zijn om gebruik te maken van geselecteerde links die voor u van belang kunnen zijn. Let op! De kwaliteit van een verzameling links is afhankelijk van de kennis en vaardigheid van de verzamelaar! 3

4 Er zijn twee vormen van zoeken: - orienterend of globaal zoeken: om snel een indruk te krijgen over de omvang van de beschikbare informatie. Deze zoekvorm wordt ook wel "quick and dirty" genoemd. Voor een medisch getint onderwerp zal het orienterend zoeken voornamelijk neerkomen op het snel in de zoekbalk van Pubmed intikken van een aantal zoektermen en kijken wat het resultaat is. Deze vorm van zoeken levert snel resultaat, maar ook veel ruis en omissies. Tijdwinst door snel resultaat te boeken gaat weer verloren indien er geen bruikbare resultaten uit gehaald kunnen worden. - diepgaand zoeken: om methodisch te werk te gaan en er zeker van te zijn dat de zoekresultaten een representatief beeld geven van de informatie over het onderwerp. Bij het diepgaand zoeken worden alle zoektechnieken en hulpmiddelen gebruikt, er wordt gebruik gemaakt van een zoekplan, de zoektermen worden zorgvuldig geselecteert en er wordt in meerdere bronnen gezocht. 4

5 2.1.1 Zoekmachines Er zijn twee soorten zoekmachines: search engines die automatisch het Web afspeuren naar sites en die sites automatisch indexeren, en webgidsen die een door mensen gemaakt overzicht bieden van websites over een bepaald onderwerp. Zoekmachines zijn meestal commerciële ondernemingen, die hun databases met de index van Webpagina's gratis aanbieden en hun inkomsten ontvangen van adverteerders. Vandaar de advertenties op uw scherm als u met een machine zoekt. Voor een overzicht van zoekmachines kunt u gebruikmaken van de pagina met "zoektools" = zoekinstrumenten van Surfnet ( Wat zijn zoekmachines? "Search engines", zoekmachines of zoekmotoren zijn grote databases, die "alle" woorden van Web-pagina's in een index hebben gezet. Na het opgeven van een woord, produceert de search engine een lijst met WWW-pagina's waarop dat woord gebruikt wordt. Alles is op woord geïndexeerd en naar het onderwerp wordt niet gekeken. Dat betekent dus ook dat als een speciaal woord niet voorkomt in een tekst u deze webpagina dus niet zult vinden. In een Engelstalige tekst komen bijvoorbeeld geen Nederlandse termen voor en v.v. Hierbij moet u rekening houden bij het formuleren van uw zoekvraag. De "robot" die de WWW-pagina's afstruint op zoek naar informatie, naar woorden om te indexeren, wordt ook wel een "spider" of liefkozend een "bot" genoemd. De enorme groei van Internet is ervoor verantwoordelijk dat zelfs de supersnelste bot de ontwikkelingen onmogelijk kan bijhouden. Voorbeelden van zulke zoekmachines zijn Google, Alta Vista, en voor Nederland: Vindex. Ook voor het zoeken binnen een site wordt gebruik gemaakt van search engines, zoekmachines. Vaak zijn dat afgeleide versies van grote zoeksystemen. Zo heeft Alta Vista een persoonlijke zoekmachine, en verder zijn veel zoekmachines als shareware van het Internet af te halen. Soms krijgt u ook een gratis zoekoptie, bijvoorbeeld als u met FrontPage een website maakt, daar zit een zoekfunctie in verwerkt. Deze interne zoeksystemen werken over het algemeen niet erg verfijnd. Als u dus binnen een website zoekt en gebruik maakt van de daar aangeboden zoekfunctie dan kan het heel goed zijn dat u niets of de verkeerde zaken vindt. Voor het zoeken binnen een website zijn speciale zoekhulpjes ontwikkeld zoals Selfseek. Bedenk dat niet alle zoekmachines, zeker niet die zijn beperkt tot een enkele site, goed functioneren 5

6 2.1.2 Webgidsen Internet bestaat uit met hyperlinks verbonden websites. Bij het zoeken moet u daar ook gebruik van maken. Internet bestaat voor een groot deel uit het doorklikken van de ene site, via een hyperlink naar de volgens de site. Webgidsen maken daar gebruik van. Webgidsen zijn zoekmachines gebaseerd op een indeling in onderwerp. De sites worden globaal ingedeeld, en de Web-locaties krijgen een aantal trefwoorden mee. Kenmerkend voor deze zoekmachines is het feit dat er een redactie achter zit. Een redactie die kan bestaan uit ervaren Internetspeurders, die de beste sites opnemen en ontsluiten. Maar het kan ook zijn dat de "redactie" bestaat uit iedereen die zijn eigen site aanmeldt. Voorbeelden van zulke zoekmotoren zijn: Yahoo ( en voor de Nederlandse Medische wereld ( Deze zoekmachines nemen ook niet alle sites op, maar gebruiken veelal aanmelding door gebruikers of door de redactie zelf. Een goede toegang tot Internet biedt ook de Startpagina ( die op zeer overzichtelijke wijze een verzameling 'tools'=zoekinstrumenten aan biedt en de mogelijkheid om zelf links toe te voegen. Maar let op bij Startpagina en de verschillende dochters: dit zijn collecties met links, verwijzingen naar sites die door vrijwilligers worden samengesteld. De kwaliteit van die collectie links is afhankelijk van de samensteller van de pagina. Iedereen kan zich als vrijwilliger aanmelden en kan een dochterpagina samenstellen, daar hoeft niet noodzakelijkerwijs veel kennis achter te zitten. Bovendien is het niet geheel duidelijk wat de selectiecriteria zijn voor opname in zo'n site. Bedenk dat Webgidsen er voornamelijk voor zijn om u met behulp van hyperlinks te laten doorklikken naar de gewenste site Let op! Alle zoekmachines en webgidsen laten webaanbieders betalen om websites in beeld te brengen. Soms is dat vrij gemakkelijk te zien, bijvoorbeeld als een zoekvraag uitsluitend treffers geeft die verwijzen naar commerciële sites, of als de betaalde treffers (bij Google heet dat een "gesponsorde koppelingen") maar niet altijd is dat duidelijk Effectiviteit van zoekmachines De effectiviteit van het zoeken met zoekmachines wordt over het algemeen niet hoog gewaardeerd. Iedere gebruiker heeft wel problemen over het grote aantal hits, terwijl de relevantie daarvan lag is. Maar ook onderzoek wijst uit dat de effectiviteit van het zoeken naar informatie met zoekmachines op zijn zacht gezegd matig is. Een van de grootste problemen is dat niemand weet wat de totale omvang van het Web is, en zelfs weet men vaak niet wat de totale omvang is van het aantal geïndexeerde Websites. 6

7 De problemen met zoekmachines zijn: alle zoekmachines omvatten slechts een fractie van het totale WWW binnen het door de zoekmachine geïndexeerde deel wordt ongeveer eenderde van de te vinden sites ook daadwerkelijk gevonden de zoekresultaten van een zoekmachine zijn over langere tijd genomen inconsistent het duurt meestal maanden voordat een nieuwe site wordt geïndexeerd en nog langer voordat zogenoemde "dode" links verwijderd zijn niet alle websites in gelijke mate kans hebben geïndexeerd te worden. Sites waarnaar niet wordt gelinkt door anderen hebben minder kans om zelf geïndexeerd te worden. Zeker bij die zoekmachines die gebruik maken van de populariteit van de sites, gemeten naar het aantal binnenkomende links. (zoals bijvoorbeeld Google). Voor een actuele stand van zaken geeft SearchEngineWatch ( een aardig overzicht van allerlei aspecten met betrekking tot zoekmachines. Wilt u meer informatie over het zoeken zelf, bekijk dan de site van "zoekprof" ( Gebruik zoekmachines en webgidsen met kritische houding 7

8 ! "# Zoeken op Internet is iets geheel anders dan zoeken in een bibliografisch bestand. Internet kan wel als transporteur gebruikt worden om in bibliografische bestanden te zoeken. Zo geeft de NLM via Internet toegang tot de Medline via de Pubmed-website ( maar zoeken in PubMed is niet gelijk aan zoeken op Internet. Uit "David Brooks on the WWW " komt de volgende veel geciteerde passage: "A good description of the World Wide Web... It's as if the Library of Congress had exploded in midair. There's all kinds of information strewn over the countryside, approximately laid out according to its logical relationship. If you want a particular piece of information, it's probably not there, although some corpuses of data have landed intact. And the professional librarians haven't arrived yet to sort out the mess..." Dit citaat illustreert heel goed de chaos die iemand ervaart die Internet benadert met het idee daar informatie te vinden. Ook geeft dit citaat een goede indruk van de foutieve vergelijking die veel mensen maken van Internet met een bibliotheek, of met een bibliotheekcatalogus. Maar.. dit is een misvatting! Internet is juist zeer verschillend van een bibliotheek, heel erg verschillend van een bibliotheekcatalogus of een bibliografisch bestand. Mensen die Internet niet goed kunnen inschatten veronderstellen vaak, dat bijvoorbeeld met de komst van Internet, de Medline wel kan worden opgezegd. Maar zoals we zullen zien is dat het tegen elkaar afzetten van twee ongelijke grootheden. Voor een goed begrip van Internet is het van belang dit verschil helder voor ogen te houden Selectie Iedere bibliotheek, ook een openbare bibliotheek past een selectie toe voor de opbouw van de collectie. Dat betekent dat je weet wat je er kunt vinden: voor documentatie over de totstandkoming van de Nederlandse grondwet moet je niet in een medische bibliotheek zijn, en een chirurgisch handboek over appendectomie vind je niet in de bibliotheek van de Tweede Kamer. Hetzelfde geldt voor een bibliografisch bestand als de Medline: de daarin vermelde documenten zijn geselecteerd en alleen die selectie al geeft een kwaliteitsindicatie Internet is vrij, niemand selecteert en er zit van alles; rijp en groen, betrouwbare informatie en onbetrouwbare informatie, serieuze bronnen en spotternijen. Iedereen die om welke reden dan ook iets op Internet wil zetten kan dat doen Meta-informatie Iedere bibliotheek bewerkt de documenten zodanig dat ze hanteerbaar worden: er wordt een cataloguskaartje, of een catalogusrecord van gemaakt, bestaande uit een formele titelbeschrijving met vermelding van een aantal vaste gegevens zoals auteur, titel en uitgever en jaar van uitgave. 8

9 Bovendien voegt een bibliotheek informatie toe in de zin van rubricering, trefwoorden, abstracts teneinde deze informatie makkelijk te kunnen vinden op het moment dat het gezocht wordt. Internetdocumenten bestaan uit HTML-pagina's, waaraan je wel meta-informatie kunt meegeven zoals naam en titel en trefwoorden, maar dit is op geen enkele manier controleerbaar, of zelfs maar gestandaardiseerd. Er is wel discussie over het toevoegen van meta-informatie op een gestructureerde manier aan Webdocumenten, maar dat staat nog in de kinderschoenen (zie Dublin Core Project ) Opsporen van informatie Iedere bibliotheek heeft als doel informatie uit de verzameling desgevraagd weer te kunnen opsporen en te voorschijn halen. De gehele inrichting van een bibliotheek is er opgericht om te kunnen vinden. Internet is niet in eerste instantie bedoeld om te zoeken en om te vinden maar meer om wat te grasduinen. Zoals een stad ook niet enkel bestaat uit een loket waar je wat kunt vragen, maar uit een wirwar van straten en wegen, met een overdosis aan winkels en winkeltjes, huizen en gemeenschapsgebouwen, scholen, universiteiten en peuterspeelzalen, een plek waar de dames achter rode lichtjes zitten en een plek waar criminele afspraken gemaakt worden, maar ook surveillerende politieagenten. En nog veel meer. Internet is dus van oorsprong niet bedoeld om te zoeken. Er zijn later wel zoekfaciliteiten gebouwd, zoals zoekmachines en Internetgidsen, maar het blijft behelpen. Alle zoekmachines bestrijken slechts een gedeelte van het internet. Geen enkele zoekmachine, ook Google niet, is volledig. Dit alles nog afgezien van de effectiviteit van de zoekmachine in kwestie. Zoekhulpmiddelen als een thesaurus of een trefwoordenlijst ontbreken en de respons op de gevraagde woorden hoeft niet overeen te komen met het gevraagde onderwerp. Naast het probleem van synoniemen, homoniemen en afwijkende spelling kan een zoekmachine ook als resultaat "valse" informatie vinden. Bovendien passen veel zoekmachines "fuzzy" zoeken toe waarbij een of meerdere letters uit de gevraagde "search string" worden weggelaten. Dit fuzzy zoeken is bedacht als gemakkelijk hulpmiddeltje om bij tikfouten toch een resultaat te verkrijgen. Helaas levert elk woord waar je een paar letters weglaat wel een nieuwe treffer op. "Geen treffers" zult u dan ook niet vaak als antwoord krijgen op een zoekvraag aan een zoekmachine. Internet is niet bedoeld om in te zoeken. Er is heel veel te vinden, maar een van de belangrijkste zaken is dat je er de weg goed kent. 9

10 $%&& Boeken Een boek bevat de neerslag van de kennis van de wetenschap van dat moment. Start het zoeken naar literatuur altijd met kijken of er een (recent) boek over het onderwerp is, of wat er in gangbare recente handboeken over dat onderwerp staat. Boeken zijn te vinden via catalogi van bibliotheken, of literatuurlijsten in andere boeken of artikelen. Een catalogus is een index op het bezit van de bibliotheek. In de catalogus vind je een verwijzing naar het uiteindelijk boek. In deze verwijzing (= meta-informatie) staat genoteerd de naam van de auteur, de titel en de uitgave-gegevens. Ook worden er in een bibliotheek aan een boek in de metadata informatie meegegeven over de inhoud van het boek, m.b.v. trefwoorden, rubriceringen, classificatie en / of een abstract (= samenvatting). Een nuttige classificatie kan bijvoorbeeld de Nederlandse Basisclassificatie zijn. Alle Nederlandse bibliotheken gebruiken die en de classificatiecodes verwijzen naar een onderwerp. Je zoekt dus niet in de tekst van het boek, of van de informatie die de uitgever heeft meegegeven, maar je zoekt in de meta-informatie die de bibliotheek zelf over dit boek heeft samengesteld. Zo kun je dus op een trefwoord (bijvoorbeeld "zwangerschap") zoeken zonder dat dat specifieke woord in de titel of titelpagina voorkomt, of zelfs maar in de taal waarin dat boek geschreven is. Zoek bijvoorbeeld in een Picarta-bibliotheek (bijvoorbeeld de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam: Kies voor zoeken in de catalogus, zoek op verloskunde. Kies uit het lijstje treffers dat je krijgt een boek dat je goed toeschijnt. Klik naar het vervolgscherm dat alle metadata bevat en kijk wat voor classificatiecode is toegekend. Als je nu op de classificatiecode klikt wordt er een zoekproces gestart met als zoekterm de betreffende classificatiecode. Zo kun je een goede uitgangspositie opbouwen om verder te zoeken. 10

11 2.3.2 Tijdschriften In tijdschriften worden nieuwe theorieën, casus, nieuws en dergelijke gepubliceerd. Tijdschriftartikelen zijn te zien als een aanvulling op, en voortgang van de kennis in boeken. Elk tijdschrift heeft meestal per jaargang (volume) een index op wat er in die jaargang gepubliceerd is. Een artikel dat gepubliceerd is in een wetenschappelijk tijdschrift heeft een kwaliteitskeur ondergaan: het is nagekeken door een aantal deskundigen op het gebied, voordat het is vrijgegeven voor publicatie ( = peer reviewed). Een verzameling van die indexen is een bibliografisch bestand: deze zijn vaak gegroepeerd rond een onderwerp en tegenwoordig vaak elektronisch doorzoekbaar. Op medisch gebied zijn er verschillende, de bekendste zijn: - medline: algemeen medisch bestand van de Amerikaanse overheid (NLM) - embase: algemeen medisch bestand van Elsevier: nadruk op geneesmiddelen - toxline: bestand met artikelen over toxicologie - aidsline: bestand met artikelen over aids Gedeeltelijke overlappen deze bestanden elkaar, gedeeltelijk zijn ze uniek. 11

12 2.3.3 Bestanden Medline (Pubmed) Medline is een bestand met beschrijvingen (verwijzingen) van artikelen uit meer dan 4300 tijdschriften op het gebied van geneeskunde en verwante vakgebieden, gepubliceerd in meer dan 70 landen. Het merendeel van de beschreven artikelen komt uit Engelstalige tijdschriften. Het bestand gaat terug tot 1966 en bevat meer dan 10 miljoen referenties. De Medline wordt samengesteld door de NLM (National Library of Medicine) in de Verenigde Staten. PubMed omvat Medline en nog een aantal kleinere bestanden waarvan PreMedline het belangrijkste is. Pubmed is de gratis toegankelijke Medline PreMedline is een bestand van (heel recente) referenties die nog niet van MeSH Terms (trefwoorden) zijn voorzien: in de titel staat "Medline record in process". Na het toevoegen van MeSH Terms verhuizen deze referenties naar Medline. PubMed wordt dagelijks met nieuwe PreMedline-referenties aangevuld; wekelijks verhuist een deel van de PreMedline-referenties naar Medline.Naast PreMedline is ook het bestand OldMedline toegevoegd met referenties uit de jaren

13 In PubMed kan op veel verschillende manieren worden gezocht, van eenvoudig tot zeer geavanceerd. - de eenvoudigste manier is intikken van woorden op de zoekbalk - beter is het gebruik maken van speciale Browsers in de zijbalk - en het gebruik van de afzonderlijke velden via Preview/index - tenslotte kunt u deze methoden ook gecombineerd gebruiken In alle PubMed-schermen is een zoekbalk aanwezig waarop een of meer zoektermen kunnen worden ingetypt. Via een systeem van Automatic Term Mapping wordt geprobeerd die zoektermen om te zetten in geschikte PubMed-termen (waaronder MeSH terms). Volgens de toelichting in het beginscherm van PubMed, kunnen ook auteurs- of tijdschriftnamen als zoekwoord worden ingetypt. Dat kan, zeker in combinatie met trefwoorden, nogal eens onjuiste resultaten geven. Gebruik hiervoor dus liever de specifiekere zoekmethoden. Let op! De informatie die je vindt in bibliotheekcatalogi en in online bibliografische bestanden geeft uitsluitend een verwijzing naar de daadwerkelijke informatie (het boek of tijdschriftartikel). De volgende stap is dan om het betreffende boek of tijdschriftartikel op te zoeken en te lezen. Bij Pubmed kan in een aantal gevallen rechtstreeks worden doorgelinkt naar de elektronische versie van het tijdschriftartikel. Maar: niet alle informatie is online of zelfs maar elektronisch beschikbaar. En sommige tijdschriften zijn wel elektronische toegankelijk maar alleen via een betaalde toegang (met login en/of met IP-herkenning) 13

14 $'#&# $( & Als je informatie zoekt over een onderwerp is het verstandig om te proberen sleutelinformatie te vinden. Onder sleutelinformatie verstaan we een basisbron die als uitgangspunt kan dienen om van daaruit het onderwerp verder uit te diepen. Sleutelinformatie kan bestaan uit een overzichtsartikel in een handboek, encyclopedie of tijdschrift. Het kan bestaan uit een systematisch overzicht uit bijvoorbeeld de Cochrane Library of uit een meta-analyse, een studie die verschillende wetenschappelijke onderzoeken tegen het licht houdt. In de wereld van het Internet kan sleutelinformatie bestaan uit een website, waarvan diverse andere informatie middels links is op te sporen. Zeker bij een sleutelpublicatie/ c.q. -website is het van belang dat het gaat om informatie uit een gerenommeerd tijdschrift, of handboek of van een gerenommeerde auteur dan wel instelling. Wetenschappelijk kwalitatief goede informatie is te herkennen aan de referenties naar andere informatiebronnen en aan de verantwoording over de gevolgde werkwijze en de beargumentering van de conclusies. Kijken we alleen naar de referenties (= de literatuurverwijzingen, ofwel de verwijzingen naar websites) dan zien we dat onze sleutelpublicatie midden een domein van kennis staat, en verbonden is met informatie naar alle kanten. Door de verbindingen naar die andere informatie te volgen kunnen we het kennisdomein (of een deel daarvan) in beeld krijgen. Goede sleutelinformatie is te vinden in de handboeken, in de door docenten aangereikte leerstof met verwijzing naar websites en/of publicaties. Ook wetenschappelijke tijdschriften, waarbij de artikelen voor publicatie nagekeken worden door een team van deskundigen ( = peer review) bieden een goed uitgangspunt. Of een tijdschrift enige (internationale) wetenschappelijke reputatie heeft kunnen we nakijken in de lijst waarin de wetenschappelijke tijdschriften gerangschikt staan volgens "impact factor". De "impact factor" is een maat die genomen wordt van wetenschappelijke tijdschriften aan de hand van het aantal artikelen dat in andere wetenschappelijke tijdschriften wordt geciteerd. Omdat dit een internationale maat is vallen Nederlandstalige (en om dezelfde reden ook anderstalige uit een klein taalgebied) een beetje buiten de boot en worden met name Amerikaanse en Engelse tijdschriften hoog gewaardeerd. Maar door het colofon te bestuderen weten we vrij snel onder welke verantwoordelijkheid een tijdschrift wordt uitgegeven en of er een redactieraad is en zo ja wie er zitting in hebben en wat hun kwalificaties zijn. Ook de toonzetting, de verantwoording en de referenties geven een indicatie over het kwalitatieve niveau van een publicatie. Zie verder de checklist voor informatiebronnen. Wat betreft het internet is het goed om uit te gaan van websites van gerenommeerde instellingen en verenigingen. Voor Nederland zijn dat de beroepsverenigingen zoals bijvoorbeeld de NVOG en de NHG, de wetenschappelijke instellingen zoals de RIVM, TNO, de overheidsinstellingen zoals de ministeries. 14

15 Voor algemene medische informatie is het belangrijk goed op te letten op de kwaliteit van de geboden informatie. Veel gezondheidsinformatie is gekleurd en niet op wetenschappelijke gronden gebaseerd. Er wordt ook nogal wat informatie aangeboden door fabrikanten van geneesmiddelen of anderszins medische hulpmiddelen en leveranciers daarvan. Ook is veel gezondheidsinformatie van populair niveau. Daar is op zich niets mis mee, maar als we serieus naar wetenschappelijke informatie op zoek zijn moeten we ons dat wel realiseren. Goede uitgangspunten voor medische informatie kunt u vinden op de website van bijvoorbeeld het digitale ziekenhuis ( daar vindt u ook encyclopedische informatie en adresinformatie van de Nedrlandse ziekenhuizen. Voor geneesmiddelen kunt u het Farmacotherapeutisch Kompas raadplegen ( Het is altijd raadzaam om de informatie zo dicht mogelijk bij de bron te zoeken: informatie van en voor artsen op het artsennet ( epidemiologische informatie bij het RIVM ( enzovoort. Overzichtsartikelen gebaseerd op de stand van zaken in het wetenschappelijk onderzoek vinden we in de Cochrane Library en in UpToDate. Als we hier een artikel in kunnen vinden die ons onderwerp bespreekt, dan zouden we dat heel goed kunnen gebruiken als sleutelinformatie. 15

16 3.2 The Cochrane Library De Cochrane Library bevat de volgende onderdelen: The Cochrane database of systematic reviews. Systematische reviews zijn artikelen die ontstaan na een meta-analyse van bestaande artikelen. De primaire artikelen publiceren de resultaten van onderzoeken. Die onderzoeken worden geëvalueerd en in samenhang bestudeerd en beschreven in een systematisch overzichtsartikel. The database of abstracts of reviews of effectiveness. Deze database bevat de abstracts van overzichtsartikelen, met een kritische beoordeling van de kwaliteit van het overzicht. The Cochrane controlled trials register. Een overzicht van gerandomiseerde onderzoeken. The Cochrane review methodology database. Artikelen over de methodologie van het maken van systematische reviews. De systematische reviews worden gemaakt door de werkgroepen van de Cochrane Collaboration. Deze internationale organisatie zet zich in voor het verzamelen, evalueren, inzichtelijk maken en verspreiden van wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van medische interventies. Het doel is om betrouwbare samenvattingen te maken van de actuele stand van zaken in de wetenschap t.a.v. een bepaald onderwerp. Nog niet voor alle (deel-) onderwerpen zijn Cochrane werkgroepen actief. Het is dan ook een heidens karwei om een kritische beoordeling te maken van de artikelen over het wetenschappelijk onderzoek in de medische wereld. Er is veel belangstelling voor de Cochrane Library, omdat de systematische reviews het tastbare resultaat zijn van de roep om meer Evidence based te werken in de gezondheidszorg. Deze Evidence-based Medicine (EBM) gaat uit van het kritisch evalueren van onderzoeken naar de effectiviteit van medische interventies. Men bestudeert dan of een onderzoek op een correcte wijze is uitgevoerd en of de uitkomsten als betrouwbaar kunnen worden beoordeeld. Aan de hand van die kritische beoordelingen kan voor een eigen patiënt worden getoetst of het in deze specifieke situatie van behandeling de onderzochte methode ook mogelijk effectief zou kunnen zijn. Het zoekscherm ziet er wellicht iets anders uit dan u gewend bent. Zoek in de zijbalk de knop SEARCH. Nu kunt u uw zoekvraag intoetsen. Het resultaat verschijnt in het basisscherm, waarin nu achter de namen van de databases in het bovenscherm het aantal treffers voor uw zoekvraag staat. Door op de resultaten te klikken opent uiteindelijk in het onderste venster het volledige artikel. 3.3 UpToDate Een andere vorm van een artikel dat de stand van zaken op een bepaald medisch wetenschapsgebied weergeeft is het bestand van UpToDate. Dit bestand heeft een aantal redacteuren in dienst die op een groot aantal medische onderwerpen een overzicht geven met verwijzing naar de belangrijkste informatie (literatuur). Voor het zoeken kan dit een goed uitgangspunt zijn. 16

17 3.3 Chaining (sneeuwbalmethode) Hebben we eenmaal een sleutelpublicatie gevonden dan kunnen we met behulp van de daarin opgenomen referenties verder zoeken naar informatie over ons onderwerp. Dit wordt ook wel de sneeuwbalmethode genoemd. De sleutelpublicatie is de kern van de sneeuwbal en door de daarin opgenomen verwijzingen naar andere informatie (publicaties en links) te volgen gaat de sneeuwbal rollen en wordt almaar dikker. De eenvoudigste methode is om de sneeuwbal over de weg terug te laten rollen. Dus vanuit de sleutelinformatie raadpleeg je de daarin opgenomen referenties, die op hun beurt ook weer referenties hebben die je kunt opzoeken en raadplegen enzovoorts. Dit noemen we "backward chaining". Je maakt als het ware een ketting door achterwaarts in de tijd terug te gaan. Uiteraard kan het ook interessant zijn om na te gaan of er ook een vervolg is gekomen op de door u gekozen sleutelpublicatie. Met andere woorden je kunt ook doen aan "forward chaining" - het maken van een ketting vooruit in de tijd. Dat is mogelijk met behulp van citatie indexen. In de citatie-indexen kunt u opzoeken of uw sleutelpublicatie wel eens is geciteerd door een andere auteur in een ander artikel. 17

18 Via een (universiteits-)bibliotheek is het meestal wel mogelijk om een citatie index te raadplegen, zoals de Science Citation Index of in het Web of Science. Naast het voor- en achterwaarts-"chaining" dus het volgen van de draad rechtstreeks vanuit uw sleutelpublicatie kun je ook in de "omgeving" van je publicatie kijken of er interessant materiaal te verkrijgen is. In een bibliotheekomgeving bijvoorbeeld, waarbij de boeken op onderwerpscode in de kast staan kun je op de naburige planken speuren naar andere relevant materiaal. In catalogi kun je via de onderwerpscodering vaak op eenvoudige wijze andere informatie vinden over het zelfde onderwerp. Ook is het vaak mogelijk om bij de bibliografische vermelding van uw sleutelpublicatie een codering te vinden en te volgen die gerelateerde informatie biedt. Dit kan zijn in de vorm van "related articles" of "familie" informatie. Deze manier van informatie zoeken wordt vaak serendipiteit genoemd. In internettermen kunnen we dit associatief surfen noemen. U kunt er ook voor kiezen om verder te zoeken vanuit de auteur of vanuit de verantwoordelijke organisatie, die uw sleutelpublicatie heeft uitgegeven of er nog meer onderzoek is gepubliceerd over dit onderwerp. 18

19 )#* )+#+, Wat is de vraag, naar welke informatie bent u op zoek? Vooraf moet u voor uzelf duidelijk gemaakt hebben wat precies de vraag is. U kunt in ruimte bewoordingen uw probleem omschrijven en dit vervolgens terugbrengen tot een aantal kernbegrippen. Deze kernbegrippen geven in het kort samengevat aan waar u zoekvraag over gaat. Vanuit die kernbegrippen kunt u uw zoektermen samenstellen. Zoektermen zijn die termen die u bij het gebruik van een zoekmachine/ database wilt en kunt gebruiken. Bedenk synoniemen en uit te sluiten homoniemen, in welk geografisch gebied of taalgebied wil u zoeken en let dan op de spelling, bedenk een alternatieve formulering. In de Evidence Based Medicine is het gebruikelijk om de formulering van de zoekvraag systematisch aan te pakken.hiervoor gebruik met het zogenoemde PICO model. PICO staat voor: = patient, intervension, comparison, outcome Een voorbeeld: Een huisarts krijgt een oudere heer op zijn spreekuur die bekend is met artrose. De man klaagt over erge maagklachten en denkt dat dit door de brufen komt. Hij vertelt dat zijn zuster ook artrose heeft, en panadol slikt. Zijn zuster heeft helemaal geen maagklachten. Hij wil nu liever ook panadol. De huisarts ontwikkelt een zoekvraag met de PICO methode: P(welke patiënten, aandoeningen) patënten met artrose I (welke interventie) NSAID's (=non steroid anti-inflammatory drugs) C (comparison/vergelijking/alternatief) paracetamol O (outcome) pijn en stijfheid De vraag is nu: Is bij een patiënt met artrose paracetamol net zo effectief als NSAID's tegen pijn en stijfheid? 19

20 ) # Wat voor soort informatie zoek ik? Het soort informatie dat u zoekt bepaalt de bronnen waarin u het gaat zoeken: bent u op zoek naar adresinformatie, bibliografische informatie, statistische informatie, informatie over woord, begrip, feit. Zoekt u informatie over een te verrichten handeling, informatie over een mening, praktijk van anderen. Welke zoek-informatiebronnen kan ik gebruiken? Nadat u de zoekvraag heeft omschreven bedenk dat u naast Internet nog andere bronnen heeft die gemakkelijk toegang tot informatie bieden. Ga na waarom u denkt dat u het antwoord op die vraag op Internet kunt vinden en niet in bijvoorbeeld een woordenboek, een algemene encyclopedie, een tekstboek, het telefoonboek, een beroepengids of uw eigen adressenbestand, Medline op cd-rom, of andere cd-rombestanden, uw eigen bibliotheek, de krant of in een tijdschrift. Bedenk waar u de gevraagde informatie kunt vinden b.v. via een zoekmachine, in een specifieke databank, in een andere bibliotheek, in een FAQ/VVV, vanuit een bronnengids met links naar bekende sites, in een specifieke nieuwsgroep, via chatten. En zo ja in welke bron. 20

21 Heeft u een bron uitgekozen realiseer u dan dat ieder bron zo zijn eigen kenmerken en eigenaardigheden heeft. Houdt rekening met de reikwijdte van de bron. Wat is het bereik en welk aandeel van het onderwerp wordt daardoor gedekt. Welke zoektechnieken kunt u daarbij gebruiken? Uiteraard is dat afhankelijk van hoe de zoekmachine of database of gids is opgebouwd en geïndexeerd: is het meertalig, is er geïndexeerd met alleen Engelstalige termen of Nederlandstalige termen, wordt er gecorrigeerd voor synoniemen of tikfouten e.d. Welke hulpmiddelen gebruik ik daarbij? Wel is het handig om nog aan praktische zaken te denken zoals: is dit de goede tijd voor Internet, zorg dat u niet tot het laatste moment wacht, houd pen en papier of elektronisch tekstbestand gereed om eventuele resultaten te downloaden en/of met knippen en plakken vast te leggen, zijn de juiste instellingen aanwezig, bijvoorbeeld uw goede favorieten. Hoe verwerk ik links/verwijzingen, kan ik downloaden, kopiëren, literatuur opvragen? )$'#- Dan heeft de zoekmachine of de database een resultaat opgeleverd. Maar daarmee is het werk nog niet gedaan: we moeten de resultaten opvragen, beoordelen en verwerken Hebben we de informatie gevonden dan weten we nog niet bij voorbaat of die informatie ook juist en betrouwbaar is. Het is verstandig om met een kritische houding de gevonden informatie te beoordelen. We beoordelen de informatie op betrouwbaarheid, validiteit, accuratesse, datering en controleerbaarheid. 21

22 4.3.1 Checklist beoordeling internetbronnen Auteur Is naam van webmaker en uitgevende organisatie vermeld? Geeft de maker gelegenheid tot opnemen van contact ( )? Is de maker/organisatie een autoriteit op het gebied van dit onderwerp? Doel Is de reden waarom juist deze auteur deze website maakt duidelijk? Staat doelstelling vermeld op de website? Is doelgroep duidelijk gedefinieerd? Reikwijdte Heeft de website een duidelijk afgebakend onderwerp? Dekt de inhoud van de site het onderwerp? Is de inhoud daadwerkelijk toegespitst op de doelgroep? Staat een datum van laatste update vermeld? Inhoud Informatie Is de geboden informatie juist en/of geloofwaardig? Staat er daadwerkelijk informatie in buiten adres en links? Is de geboden informatie van de maker zelf? Presentatie Is de site technisch toegankelijk en stabiel? Zijn geboden voorzieningen (database, zoekfunctionaliteit) correct? Is de interface snel opgebouwd en overzichtelijk? Is er een handleiding? Aanbeveling Zou u deze site willen aanbevelen aan mensen die informatie over dit onderwerp zoeken? )).#& Bewaar en bekijk uw resultaten zorgvuldig en neem de tijd voor een kleine terugkoppeling: hebt u gevonden wat u zocht, zo nee waarom niet, is het resultaat correct, hanteerbaar en betrouwbaar, kunt u hiervan iets vastleggen voor de volgende keer. Wanneer u terugkijkt naar uw vraag heeft u dan het antwoord op uw vraag gevonden? Beoordeel de resultaten op de hoeveelheid ruis : heeft u bijvoorbeeld veel informatie gevonden die u uiteindelijk toch niet nodig bleek te hebben? Dan kan dat een aanwijzing zijn om uw zoekvraag eens goed tegen het licht te houden. heeft u de juiste bewoordingen gebruikt, zijn de formuleringen correct en/of heeft u de juiste bronnen geraadpleegd. 22

23 Moeilijker om te ontdekken is of er duidelijke omissies zijn. Dit zijn de missers. In principe kunt u dit alleen ontdekken als een ander u erop wijst of als u later nog een beter antwoord op uw vraag vindt. Ga nogmaals na of u alle bronnen gebruikt heeft en alle technieken toegepast. De kunst van het zoeken is om een zo groot mogelijk aantal relevante treffers te vinden met zo min mogelijk ruis en missers. Dit noemen we precisie. Let op: bij veel zoekmachines is de recall (de totale vangst = het totaal aantal gevonden treffers) wel hoog, maar de relevantie van die informatie kan daarentegen heel laag zijn. Met de precisie is het dan droevig gesteld. Aan het eind van uw zoekactie en na lezing van de gevonden en door u relevant bevonden informatie kan het zijn dat u de indruk hebt, door voortschrijdend inzicht, dat u uw zoekvraag moet bijstellen. In dat geval begint u het zoekproces weer van voren af aan. 23

24 / /0& && In veel databases is het mogelijk om met behulp van menu's te zoeken. Hier kunt u uw zoekstappen met behulp van menu's verder uitwerken. U kunt bijvoorbeeld eerst aangeven of u op een deelverzameling wilt zoeken en vervolgens in welke velden u wilt zoeken. Tegenwoordig komt het regelmatig voor bij zoekmachines dat u uw resultaat kunt verkleinen door verder te zoeken met een aanvullende zoekvraag. De Nederlandse zoekmachine Vindex ( werkt met deze methode. /1&2 Vrijwel alle zoekmachines maken gebruik van een manier van zoeken die we "fuzzy search". Dit is zoeken bij benadering. Het idee bij fuzzy search is dat een of meerdere letters van een ingetikte zoekterm niet juist hoeft te zijn. Daarvoor in de plaats kan de machine allerlei andere letters invullen en zo andere woordcombinaties maken. Het voordeel van fuzzy search is dat tikfouten automatisch gecorrigeerd worden en/of dat afwijkende spelling geen rol speelt. Dat kan handig zijn als je op "alcohol" zoekt en dus ook alles over "alkohol" vindt. Het nadeel van fuzzy searching is dat de recall, het totale aantal treffers erg hoog kan oplopen en dat gaat ten koste van de precisie. Over het algemeen wordt fuzzy search alleen toegepast bij het zoeken op vrije tekstwoorden. Dat wil zeggen dat er wordt gezocht in indexen van niet-gecontroleerde termen. De meeste web zoekmachines zijn zo opgebouwd. /$# Bij het zoeken in specifieke zoekvelden kan al bij het begin van het zoekproces heel specifiek worden aangegeven in welk veld of van welke aard uw zoekterm gevonden moet worden. Bijvoorbeeld zoekt u een boek van Harry Mulisch (auteur = Mulisch) of zoekt u een boek over Harry Mulisch (titel = Mulisch). Veel Internet zoekmachines geven de mogelijkheid om in zoekvelden te zoeken bij de optie "geavanceerd zoeken". Let daarbij wel op in wat voor soort database u aan het zoeken bent. Zoekt u in een algemene zoekmachines die gebruik maakt van een automatisch geïndexeerde database, dan hoeft datgene wat u zoekt niet in het juiste veld voor te komen. Dat is immers afhankelijk van hoe en waarom een website of informatiebron geproduceerd is. Zoekt u in een bibliotheekcatalogus of anderszins in een database die gebruik maakt van velden, die onafhankelijk zijn gevuld en geïndexeerd met als opzet om gestructureerd te kunnen terugvinden, dan is het mogelijk om met een grotere precisie te zoeken. Bijvoorbeeld is het gebruikelijk om in dit soort bestanden gebruik te maken van een lijst met gecontroleerde trefwoorden (of thesaurustermen). Deze trefwoorden geven een aanduiding over het onderwerp van de beschreven informatie en het gebruikte trefwoord is onafhankelijk van de in het stuk zelf gebruikte terminologie, taal en of uitdrukkingen. Het verschil tussen het zoeken in woorden die vrijelijk in de tekst voorkomen en zoeken in specifieke zoekvelden kunt u bijvoorbeeld goed testen in de online bibliotheekcatalogus. 24

25 U kunt daar in het "zoek op- veld" zoeken op een term die in alle velden voorkomt. Zoekt u daarentegen in het trefwoordveld dan krijgt u een ander resultaat. In de KVV-catalogus kunt u ook de indexen bekijken. Tik een paar letters in het veld en klik daarna op de Indexknop. U ziet nu de index voor dit veld. /), Bij combineren gaat het om het combineren van termen en het combineren van zoeksets. Het combineren van termen gebeurt automatisch als u meerdere termen intikt in een en hetzelfde zoekveld van de zoekmachine of database waarin u zoekt. over het algemeen wordt er automatisch een OR relatie gelegd tussen de twee termen. Zoekt u bijvoorbeeld in Google op : zwangerschap hypertensie, dan wordt automatisch verondersteld dat er gezocht wordt naar documenten waarin zowel het woord zwangerschap als het woord hypertensie voorkomt. Bij de zoekmachine VINDEX vindt u de zoekvraag dan ook zo vertaald. Wilt u daarentegen een AND relatie (d.w.z. u wilt dat in een document zowel het woord zwangerschap als het woord hypertensie voorkomt) dan moet u dit zelf aangeven door bijvoorbeeld het woordje EN, AND of het plusteken + tussen de woorden de plaatsen. Kijk wat voorgeschreven is in de zoekmachine die u gebruikt. OR en AND zijn zogenoemde Booleaanse operatoren. meestal worden ze aangevuld met een derde operator NOT. NOT geeft dat deel van de verzameling aan dat niet door de zoektermen wordt overlapt. In termen van recall geeft een OR relatie dus altijd de hoogste vangst en AND de kleinste. A AND B A OR B A NOT B In veel zoeksystemen is het ook mogelijk om te zoeken op de exacte zoekstring door de zoektermen tussen aanhalingstekens te plaatsen bijvoorbeeld "kinderen van verslaafde ouders". Met name bij uitdrukkingen is dit een goede manier om te zoeken, omdat de afzonderlijke woorden te veel ruis zouden opleveren. Het kan ook verschil uitmaken in welke volgorde u uw zoektermen ingeeft. In een algemene zoekmachine kan het uitmaken welke term u als eerste ingeeft. Plaats daarom altijd de meest specifieke term voorop, dan heeft u de meeste kans op een relevante score in het begin van de lijst met treffers. 25

26 Ook kunt u een wiskundig uitziende formule maken van uw zoekvraag bijvoorbeeld : zwangerschap AND (hypertensie OR "hoge bloeddruk"). In dit voorbeeld wordt de combinatie gemaakt van het gelijktijdig voorkomen van het woord zwangerschap (A) en daarnaast moet of het woord hypertensie of hoge bloeddruk (B) voorkomen. Zonder haakjes zou u zoeken op de combinatie van voorkomen van het woord zwangerschap in combinatie met het woord hypertensie (A) of het woord hoge bloeddruk (B). U kunt zoektermen in een zoekregel combineren. Bij het geavanceerde zoekscherm kunt u ook combinaties maken tussen termen die in verschillende zoekvelden moeten voorkomen. Bij een aantal zoeksystemen (catalogi, Pubmed) maakt u zoeksets en u kunt daarna de zoeksets met elkaar combineren. //3& Bij trunceren laat u een deel van het woord weg. Meestal gaat het om het achterste deel van het woord. U kunt daarmee proberen in een keer alle mogelijke verbuigingen c.q. vervoegingen van een woord te vinden. Wilt u bijvoorbeeld alles vinden waarin het woord verloskunde, verloskundig of verloskundigen voorkomt dan is het raadzaam om te trunceren na de d. Afhankelijk van het zoeksysteem kunt u automatisch trunceren of u gebruikt een wildcard: bijvoorbeeld in de KVV-bibliotheekcatalogus tikt u in verloskund maar in een zoekmachine die met een wildcard werkt (bijvoorbeeld een asterisk ) tikt u in verloskund*. Maskeren is het zoeken met het weglaten van een enkele letter, bijvoorbeeld al?ohol Maskeren kan met name handig zijn in een Engelstalig bestand waarbij zowel de Engelse als de Amerikaanse schrijfwijze kan voorkomen bijvoorbeeld organi?ation. 26

27 45 # 6 - t.a.v. zoekbronnen/zoekmachines - betrouwbaarheid, volledigheid en consistentie is matig, zelfs slecht bij locale zoekmachines in beoordeling van gevonden informatie - volg de internetdetective: - controleer gevonden informatie aan de hand van checklist: auteur: wie is verantwoordelijk voor de informatie, is die bekend en betrouwbaar? doel: wat is het doel en doelgroep van de publicatie?privé, commercieel, ideëel, wetenschappelijk, crimineel of..? reikwijdte: wat is de scope, dekt de daadwerkelijke inhoud het bereik? is informatie van datum voorzien? inhoud informatie: is inhoud geloofwaardig, evenwichtig, ergens op gebaseerd, van de maker zelf? 6 - wat zoek je? Is je zoekvraag inhoudelijk goed opgesteld? (PICO) - / - hoe zoek je? Is je zoekvraag technisch goed opgesteld, welke zoektermen gebruik je, welke taal, zijn er synoniemen? Kun je gebruik maken van eenvoudig en geavanceerd zoeken? Zijn er zoekhandleidingen? waarin zoek je? Hoe is de zoekmachine waarin je zoekt samengesteld en geïndexeerd, zoekt hij alleen binnen een website, binnen het WWW, of in een database met verwijzingen naar publicaties (bibliotheek of Pubmed) kijk eens op Artsennet of in de bibliotheek van UvA - kijk voor zoektips: 5& & - zoek een betrouwbare organisatie - b.v. NVOG-richtlijn via de NVOG-website ( ), wettelijke regeling via Ministerie VWS ( ), opinieonderzoek via NIPO ( ), statistiek via CBS ( ), epidemiologie bij RIVM ( - gebruik een gewaardeerde webgids b.v. - gebruik een bibliotheekcatalogus voor zoeken naar boeken- van KVV/VAA, van SLZ, van UvA of een andere universiteitsbibliotheek - bibliotheek.pagina.nl - gebruik Pubmed voor zoeken naar wetenschappelijke peer reviewed tijdschriftartikelen test en vergelijk het zoeken en de uitkomst in verschillende bronnen - lees de help, volg tutorial - volg interactieve instructie van KUB: % - Zoeken en vinden op internet / Theo Stielstra. SDU Uitgevers, ISBN ( - Effectief zoeken van medische literatuur / S.T. Houweling e.a. Zwolle, ISBN ( 27