HET GELD VAN DE TOEKOMST: Een Nieuwe Visie op Welzijn, Werk en een Humanere Wereld

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "HET GELD VAN DE TOEKOMST: Een Nieuwe Visie op Welzijn, Werk en een Humanere Wereld"

Transcriptie

1 DEZE TEKST IS VRIJ TER BESCHIKKING GESTELD VOOR NEDERLANDSTALIGE LEZERS OMDAT DE ORIGINELE BOEK VOLLEDIG UITGEPUT IS. JAMMERLIJK GENOEG ZIJN SOMMIGE ILLUSTRATIES, HET FORMAAT, EN DE BLADZIJDE NUMMERS VAN DE ORIGINELE BOEK NIET BEHOUDEN. HET GELD VAN DE TOEKOMST: Een Nieuwe Visie op Welzijn, Werk en een Humanere Wereld BERNARD LIETAER 2001 ISBN Bernard A. Lietaer 2001 voor de Nederlandse taal De Boekerij bv, Amsterdam 1

2 Voor uw kinderen. Voor de kinderen van de kinderen, en voor de bomen. Voorwoord 15 Drie beloftes 15 Mijn standpunt 17 Inhoud Deel I. Wat ís geld? Samenvatting van Deel I 20 Overzicht per hoofdstuk 21 Hoofdstuk 1. Geld _ de basis van alle mogelijkheden 23 De Hogedrukketel 23 Verouderingsgolf 25 De informatierevolutie 28 Klimaatverandering en ondergang van biodiversiteit 30 Monetaire instabiliteit 34 Geld als de kern van de Hogedrukketel 35 Wat is Duurzame Voldoening? 37 Waardoor wordt Duurzame Voldoening tegengehouden? 41 Vier seizoenen in Het creëren van Duurzame Voldoening met behulp van complementaire munteenheden 51 Een kaart voor de weg naar uw geld, uw toekomst 52 Hoofdstuk 2. Het geld van vandaag 55 Een `eenvoudige' vraag 55 Waar komt het geheim van geld vandaan? 56 De geschiedenis van het geld 56 De noodzaak van het vertrouwensspel 61 Waarom geld geen ding is 62 Een werkdefinitie van geld 64 De oorsprong van de macht van het geld 65 Veranderingen in geld en macht 66 Vier belangrijke ontwerpeigenschappen 67 Nationale munteenheden 69 `Fiat'-geld 70 Bankschuld 70 Rente 72 De gevolgen van rente 75 Bevorderen van concurrentie 75 De noodzaak van eindeloze groei 78 Het effect van concentratie van welvaart 79 Wat nu? 81 Hoofdstuk 3. Cybersfeer _ de nieuwe geldgrens 83 Postindustriële Samenleving = Kennis Tijdperk 83 2

3 De aard van de informatie 86 Gevolgen voor de economie en de samenleving 88 De positieve krachten 89 De negatieve krachten 90 Distributie en detailhandel 92 Goedkoper dan de groothandel? 92 Nieuwe producten? 93 De volgende Gutenberg-revolutie? 94 Gevolgen voor het geld 95 Betalingssystemen 96 Nieuw geld 97 Gevolgen voor banken en financiële diensten 99 Wijsheid in het Informatietijdperk? 101 Hoofdstuk 4. Vijf scenario's voor de toekomst 106 Scenario's _ een blik op de toekomst 106 De Officiële Toekomst: `Meer van hetzelfde' 107 Waarom de Officiële Toekomst níét zal plaatsvinden 108 Het Corporate Millennium 111 Tijdschema voor de overgang 117 Hoe is dit mogelijk? 119 De Zaak van de Onbekende Megawinkel 121 Van Informatietijdperk naar Corporate Millennium 125 Risico voor privacy 125 De BV Onderwijs 133 Geloofwaardigheid van de media 133 De autonome macht van de onderneming 136 De grondoorzaak? 137 Zorgzame Samenlevingen 138 Het beoordelen van de mogelijkheden van een verstoring 141 Een monetaire ineenstorting? 141 Een Californische `Hele Grote' 143 Gevolgen van een combinatie 143 De krachten die de Zorgzame Samenleving voeden 143 Hel op Aarde 145 Duurzame Voldoening 155 De vier scenario's in perspectief 158 De twee drijvende krachten 158 Een laatste vraag: waar staat het `Officiële Toekomstscenario' op deze kaart? 160 Deel II. Kies uw toekomst van het geld 161 Hoofdstuk 5. Complementaire munteenheden die de werkgelegenheid bevorderen 165 Een belangrijk verschil 164 De relatie met volksgezondheid 167 De relatie met geld 168 Werkloos? Wie? Ik? Het banenprobleem van vandaag 168 Het tijdperk van afslanking 170 Economische gevolgen 174 3

4 De vooruitziende blik van Keynes 177 Sociaal-politieke gevolgen 178 Economische uitsluiting 179 Geweld 180 Angst bij de meerderheid 180 Politieke polarisatie 181 Terugkoppeling naar toenemende werkloosheid 182 Casestudy's 182 Traditionele oplossingen 183 Oplossingen van politiek rechts 183 Leren van het verleden ter rechterzijde? 184 Oplossingen van politiek links 184 Leren van het verleden ter linkerzijde? 185 Waarom traditionele oplossingen deze keer niet zullen helpen 185 Ons volgende belangrijke sociaal-politieke probleem 186 Links noch rechts, maar voorwaarts? 187 Het pad dat we in de jaren dertig niet bewandeld hebben 191 De problemen van 1930: enkele verschillen en overeenkomsten 192 De oplossingen van Compenseren voor de schaarste aan nationale munteenheid 193 Prikkels voor circulatie 193 Het Duitse Warastelsel 195 Het zegelgeld van Wörgl 198 Betaalmiddel tijdens de depressie in de VS 202 Enkele politieke lessen 204 `Technische' monetaire besluiten en politieke gevolgen 205 De stelsels van vandaag 208 Enkele verschillen verduidelijken 210 LETS 211 Canadese prototypes 211 Verenigd Koninkrijk 212 Nieuw-Zeeland 216 Australië 218 Frankrijk: `Le Grain de Sel' 218 WIR 220 Munteenheden voor regionale ontwikkeling 223 Europa 223 Japan 225 Het financieren van kleine ondernemingen 228 Plaatselijke loyaliteitsprogramma's 229 Conclusie: complementaire munteenheden als `vroege prototypes' 231 Hoofdstuk 6. Munteenheden voor gemeenschappen 234 Het verval van gemeenschappen 234 Het opbouwen van gemeenschapszin en de `geschenkeneconomie' 236 Enkele voorbeelden Kloostergemeenschappen 238 4

5 2. Traditionele samenlevingen Moderne samenlevingen en de wereld der wetenschappen 240 Hoe gemeenschappen in verval geraken 241 Munteenheden die gemeenschapszin bouwen 243 Enige voorbeelden uit het dagelijks leven Tijddollars Ithaca-uren De PEN Exchange Curitiba: de Braziliaanse stad die de Derde Wereld achter zich liet Een munteenheid voor gezondheidszorg in Japan Tlaloc Bia Kud Chum 262 De oorsprong van Bia Kud Chum 263 Hoe het Bia Kud Chum-stelsel van gemeenschapsgeld werkt 264 Complementaire munteenheden in het Informatietijdperk 266 Een voorbeeld van een geïntegreerd ontwerp voor een munteenheid: Commonweal Inc. in Minneapolis 266 Het concept 267 Voordelen van de benadering met dubbele munteenheid 268 Voor deelnemende ondernemingen 268 Voor non-profitorganisaties 268 Voor leden-deelnemers 269 Voor werklozen en economisch achtergestelden 269 Voor de rest van de gemeenschap 269 Internetgeld voor virtuele gemeenschappen 270 Virtuele gemeenschappen vs. een monopolie van nationale munteenheden op het net 270 Het net: een ideale Yin-plaats voor economische symbiose 271 Wenselijke eigenschappen van internetmunteenheden 271 Een oplossing: een clearinginstelling voor complementaire munteenheden op het net 272 Conclusies 273 Hoofdstuk 7. Enige praktische zaken 275 Complementaire munteenheden, wettelijke aspecten en belastingen 276 Zijn complementaire munteenheden wettig? 276 Hoe zit het met de belastingen? 276 Complementaire munteenheden, centrale banken en inflatiedruk 277 De reactie van centrale banken op complementaire munteenheden 277 Waarom Nieuw-Zeeland gelijk heeft 281 De kwestie van geografische schaal voor monetaire politiek 282 5

6 Werkloosheid in het Informatie Tijdperk 282 Terug naar de toekomst van particulier geld? 283 Een oproep 284 Elementen voor een Europese sociale politiek voor het Informatietijdperk 286 De invoering van de euro 286 Het dilemma van de euro 287 Sociale en politieke gevolgen 288 De noodzaak van een permanente oplossing voor regionale verschillen 288 Een voorstel 289 Passieve tolerantie 290 Matig ondersteunend 290 Sterk ondersteunend 291 Welke politiek? 293 Enkele bezwaren tegen een strategie van meerdere munteenheden 293 Hoe kunt u uw eigen complementaire munteenheid opzetten? 296 Drie sleutels voor succesvolle implementatie 296 Goede tijdsplanning 297 Kwaliteit van plaatselijk leiderschap 297 Deugdelijk ontwerp van een complementaire munteenheid 299 Enkele technische lessen uit de jaren dertig die vandaag toepasbaar zijn 301 Hoofdstuk 8. Een munteenheid voor de wereld _ hoe het geld duurzaam te maken 303 Duurzaamheid op de lange termijn 304 Positieve resultaten van het moderne geldstelsel 305 De stand van zaken op Biosfeer Aarde 307 De drie middelen van overtuigingskracht 308 Relatie tussen geldstelsels, de manier waarop we tegen de tijd aankijken en duurzaamheid 309 `Discounted Cash Flow' = `Discounting the Future' 311 De visie op de korte termijn versus duurzaamheid 314 Relatie met rentevoet 314 Verziende Bril? 315 Een Global Reference Currency (GRC) en de Terra-eenheid 318 Theoretisch en praktisch verantwoord 320 Historische precedenten 324 Mogelijkheden voor implementatie 325 De Terra als initiatief van het bedrijfsleven 325 Instabiliteit van de munteenheid: kosten voor de zakenwereld 325 Conclusies 329 Hoofdstuk 9. Duurzame Voldoening 333 Een bezoek aan de campus van Stanford 333 Het definiëren van Duurzame Voldoening 342 6

7 Naar een Integrale Economie? 344 Een taoïstisch standpunt: alles draait om evenwicht 344 De Yin-Yang-samenhang 347 Een schema van complementaire Yin-Yangmunteenheden 349 Integrale Economie of complementaire Yin-Yangeconomieën 351 De drie golven naar Duurzame Voldoening 355 De Golf van Waardeverschuiving 355 Wereldbeeld van de subcultuur van Cultureel Creatieven 357 Wat verrast ons? 358 Geen organisatie 358 Geen spiegel 358 `Groenen' en `Integrerende' Cultureel Creatieven 359 De Cultureel Creatieven: een wereldwijde verschuiving? 359 De Informatiegolf 362 De Geldgolf 362 Een monetair systeem voor Duurzame Voldoening 363 Waarom een systeem van munteenheden met meerdere niveaus? 364 Organisatorische vereisten 366 Na 2020? 369 Het monetaire stelsel in 2020: een overgang met vier versnellingen 370 Een Global Reference Currency (GRC) 370 Drie internationale munteenheden 372 Enkele nationale munteenheden 374 Plaatselijke complementaire munteenheden 374 De Vier Seizoenen in 2020, opnieuw bekeken 377 De Vier Scenario's, opnieuw bekeken 378 Conclusie 379 Epiloog en Voorspel 381 Een Algemene introductie over de wijze waarop geld werkt 383 `Uw' geld 384 Hoe werkt de bankwereld? 384 Hoe begon bankieren en het `moderne' geld? 385 Het geheim van `modern' geld 387 `Oud' en `nieuw' bankieren 389 Kredietmarkten 390 Creditcards 391 Uw spaargeld: waardeopslag 392 Een scorekaart 393 Onroerend goed 394 Aandelen 395 Obligaties 396 Vreemde valuta 396 *** 7

8 Valutamarkten 397 Het wereldwijde casino 398 Waarom treedt valutaspeculatie op? 401 Derivaten 402 Het centrale zenuwstelsel van het kapitalisme 405 Centrale banken en andere brandweermannen 406 Nationaal niveau 408 Waar komen centrale banken vandaan? 408 `Familieportret van het geld' 410 Het supranationale niveau 411 Geld als stelsel 412 Het standpunt van de brandweerman 412 Machtsverschuiving 413 Toegenomen valutavolatiliteit 413 Stabiel of instabiel, dat is de vraag 414 De cirkel is rond: weer terug naar u 418 Bijlage A. Andere functies van het geld 421 Bijlage B. Verklarende woordenlijst 423 Bijlage C. Complementaire munteenheden in Nederland en België 432 Over de schrijver 455 Dankwoord 456 Noten 457 8

9 Voorwoord De laatste wezens die de aard van water kunnen begrijpen zijn de vissen. Hetzelfde geldt voor mensen en de aard van geld. We besteden een groot deel van onze fysieke, emotionele en mentale energie aan het verkrijgen, behouden en uitgeven van geld - maar hoeveel van ons weten echt wat geld is of waar het vandaan komt? Drie beloftes Nu u dit boek begint te lezen doe ik u drie beloftes: U zult gaan begrijpen hoe de geldwereld echt werkt, uitgelegd in lekentaal. Dit boek is een ontdekkingsgids voor het huidige geldstelsel _ de manier waarop geld in onze samenleving wordt geschapen en beheerst. Het geeft u een wegenkaart voor een monetaire reis, vanuit een in verval gerakend Industrieel Tijdperk naar een Informatietijdperk waar grotere kansen beschikbaar zullen zijn. Het zal een informatieve reis zijn, die zowel de positieve als de negatieve gevolgen van het geldstelsel van vandaag onthult. Het is verlucht met grappige en verrassende anekdotes over hoe het systeem kon worden tot wat het nu is. U zult genoeg informatie krijgen om uw eigen antwoord te vinden op vragen als: Waarom hebben we steeds minder tijd, ondanks de herhaalde beloftes dat technologie en productiviteit tot een vrijetijdsmaatschappij zullen leiden? Hoe komt het dat we steeds meer behoefte hebben aan gemeenschapszin naarmate we er financieel beter op worden? Waarom is een fatsoenlijke gezondheidszorg of een goede opleiding voor onze kinderen steeds moeilijker te betalen? Waarom is duurzaamheid op lange termijn geen dwingende zorg van het bedrijfsleven? Waarom raakt het wereldgeldstelsel in toenemende onrust en wat betekent dat voor u? U zult ontdekken dat er nu een andere weg mogelijk is en dat u kunt meedoen in het scheppen van deze weg. U zult nieuwe mogelijkheden leren zien om een wereld te scheppen en te onderhouden waar iedereen nuttig is, waar de geest van samenwerking en van concurrentie in harmonieuze synergie samenvloeien. Ik zal dit `Duurzame Voldoening' noemen. Duurzame Voldoening is niet slechts een theoretische mogelijkheid, maar een concrete realiteit. Te midden van onvoorstelbare veranderingen en onzekerheid (op- en neergaande aandelenmarkten, monetaire ineenstorting in drie continenten) vindt er ook een onmiskenbare, stille monetaire revolutie plaats. Dit boek vertelt van de geboorte van meer dan 2500 complementaire munteenheden die in ruim tien landen onafhankelijk van de nationale banken bloeien. U zult 9

10 zien dat nieuwe soorten munteenheden effectief zijn bij het versterken van werkgelegenheid, gemeenschapszin en duurzaamheid. Zij fungeren als aanvulling op traditioneel nationaal geld en daardoor kunnen deze opkomende nieuwe munteenheden heel goed de oplossing voor deze ogenschijnlijk onhandelbare problemen zijn. De komst van deze nieuwe geldstelsels is een gevolg van een brede verandering in maatschappelijke waarden, vooral die waarden die voorheen als `vrouwelijke' waarden werden benoemd. Het zoeken naar een ethiek van samenwerken _ een houding die is gebaseerd op menselijke samenwerking, op het opbouwen van gemeenschapszin en op een voortdurende band met het milieu _ wordt in toenemende mate door zowel mannen als vrouwen beschouwd als van kritiek belang te zijn voor de toekomst. Complementaire munteenheden verschaffen een sleutel voor het zoeken naar het evenwicht tussen deze opkomende prioriteiten voor samenwerking en de competitieve waarden die, tot voor kort, de economische wereld hebben overheerst. U zult zien dat deze nieuwe munteenheden tot transacties leiden die anders niet zouden hebben plaatsgevonden en daardoor een nieuwe welvaart, zowel economisch als sociaal, scheppen. Het is de combinatie van de traditionele nationale munteenheden met de complementaire munteenheden die leidt tot wat genoemd zal worden de Integrale Economie, de belangrijkste sleutel voor Duurzame Voldoening. Als u wilt kunt u deel uitmaken van deze nieuwe monetaire toekomst en kunt u, hier en nu, beginnen met het scheppen van Duurzame Voldoening. Mijn standpunt Dit boek gaat niet over economie of economische theorie. Veeleer is het een voorstel om concrete problemen op te lossen door op systematische wijze geldinnovaties in te voeren. De meeste hiervan zijn al in de praktijk getest. In plaats van een bepaalde economische theorie te volgen is mijn standpunt over geld gevormd door een totale systeembenadering. Een systeemanalyse vereist het identificeren van vier aspecten van een bepaalde werkelijkheid: 1. de deelnemers (individueel of collectief); 2. de processen (interactie tussen de deelnemers); 3. de regels (bijvoorbeeld natuurwetten, of in ons geval de menselijke wetten met betrekking tot het scheppen van geld en van de wijze waarop het geld stroomt); 4. de context, aangegeven door de interactie tussen het geldstelsel en andere systemen en de bredere omgeving. Een totale systeembenadering definieert deze context op een bredere manier dan de economische theorie dat doet, teneinde de belangrijkste neveneffecten te integreren. In ons geval in het bijzonder houdt dat in de invloed van verschillende geldstelsels op de aard van de relaties tussen mensen onderling, op de samenleving als geheel en op ecologische systemen. In deze context kan elk deel van dit boek gezien worden als een stap naar het verbreden van uw begrip van het totale systeem dat betrekking 10

11 heeft op geld. Deel I verklaart de geheimen van de huidige officiële nationale munteenheden. Deel II verbreedt de blik teneinde nieuw opkomende geldstelsels te omvatten. Het voorliggende boek gaat daarom over geld in de wereld rondom ons en beschrijft hoe verschillende geldstelsels vorm geven aan de samenleving. Het is een uitdaging deze ideeën uit de ivoren torens van de universitaire en monetaire wereld tevoorschijn te halen en ze toch conceptueel sluitend te houden, en om af te sluiten met een grappige tekst die toegankelijk is voor het brede publiek. Ik heb voetnoten en technische bijlagen gebruikt om ingewikkelde zaken uit te leggen die niet essentieel zijn voor het volgen van de grote lijn van de tekst. Dit is geen verhandeling over geld, omdat het mijn bedoeling is alleen díé aspecten te verduidelijken die essentieel zijn voor het begrijpen van de geldkeuzes die ons ter beschikking staan om in de komende twee decennia vorm te geven aan onze toekomst. Verhaaltjes U zult in dit boek ook vele soorten verhaaltjes tegenkomen die ontleend zijn aan de werkelijkheid of die ontsproten zijn uit mijn fantasie. Zij omvatten krantenknipsels, brieven aan een vriend, sprookjes voor mijn zeven jaar oude petekind of aantekeningen van mijn reizen in de tijd. Zij vormen een integraal deel van de tekst en zullen worden aangegeven met kaders als dit. Hoewel ze op die plaats een bepaald aspect verduidelijken kunnen ze ook zelfstandig gelezen worden. 11

12 Deel I Wat ís geld? `Economie gaat over geld, en daarom is het goed.' Woody Allen En geld gaat over... wat? `Geld is een van de belangrijkste materialen waarmee de mensheid de architectuur van de beschaving bouwt.' Lewis Lapham 1 `Wij hebben het geld uitgevonden en we gebruiken het, maar toch kunnen we zijn wetten niet begrijpen noch zijn activiteiten beheersen. Het leidt een leven op zichzelf.' Lionel Trilling 2 Als wij over geld denken zijn we geneigd zijn basiseigenschappen, die gedurende eeuwen onveranderd zijn gebleven, voor lief te nemen. We zullen niet gauw de verborgen aannames die in ons bekende geldstelsel zijn ingebed onder de loep nemen en we zijn zelfs nog minder geneigd ze bij het zoeken naar oplossingen ter discussie te stellen. Deel I brengt onze verborgen aannames over geld aan het daglicht. Door dit te doen brengt het ook nieuwe mogelijkheden voor onze omgang met geld aan het licht. Het gaat niet over hoe wij geld verdienen, investeren of uitgeven. Daar zijn al genoeg boeken over geschreven. Het gaat over het concept van geld en over hoe verschillende geldstelsels vorm geven aan verschillende samenlevingen. U zult zien waarom fundamentele veranderingen in ons geldstelsel onontkoombaar zijn geworden. Hoewel deze veranderingen beangstigend kunnen lijken vanwege hun belangrijkheid, houden ze ook de belofte in van nieuwe mogelijkheden. Het Informatietijdperk zal binnen enkele decennia onze economische en betalingsgewoontes fundamenteel veranderen. Of dit nu langzaam gaat of schoksgewijs, significante wereldwijde veranderingen op het gebied van geld zijn nu al gaande. De bekende eigentijdse managementexpert Peter Drucker stelt: `Elke paar honderd jaar vindt er in de westerse geschiedenis een ingrijpende verandering plaats. Binnen een paar korte decennia zal de maatschappij _ haar wereldbeeld, haar fundamentele waarden, haar sociale en politieke structuren, haar kunsten en belangrijke instituties _ zich herschikken, en de mensen die dan worden geboren kunnen zich zelfs geen voorstelling maken van de wereld waarin hun grootouders 12

13 leefden en waarin hun ouders geboren werden. Zo'n verandering ondergaan we op dit moment.' 3 Als er geen vangnet is voorbereid kan het ondergaan van zo'n ingrijpende ommezwaai heel beangstigend zijn. Vraag het maar aan een van die miljard Zuid-Amerikanen, Aziaten of Oost-Europeanen die nog staan bij te komen van hun eigen confrontatie met de drastische verandering in hun geldstelsel die optrad als direct gevolg van een radicale machtsverschuiving, van hun regering naar de internationale financiële markten. James Carville, die de leiding had van de campagne van Bill Clinton in 1992, merkte op: `Ik dacht altijd dat ik, als er zoiets als reïncarnatie bestaat, wilde terugkomen als president, of als paus. Maar nu wil ik de financiële markt zijn: je kunt iedereen intimideren.' Niettemin geeft deze overgang ons ook ongekende mogelijkheden. Als het geld verandert, verandert er nog veel meer. Bijna alles wordt mogelijk. Met zo'n fundamentele verandering komt er ruimte voor innovaties die ver uitgaan boven wat voorgaande generaties ook maar konden bedenken. Samenvatting van Deel I Geld is belangrijk. De manier waarop geld in een samenleving wordt geschapen en geadministreerd is van grote invloed op de waarden en verhoudingen binnen die samenleving. Zelfs specifieke emoties en gedragspatronen worden bevorderd _ of tegengehouden _ door de soort munteenheid die in een samenleving wordt gebruikt. Ons heersende stelsel is een onbewust product van het wereldbeeld van het moderne Industriële Tijdperk, en het blijft de sterkste en meest volhardende ontwerper en bevorderaar van de waarden en heersende emoties van dat Tijdperk. Al onze nationale munteenheden maken het bijvoorbeeld gemakkelijker om economische handelingen te verrichten met onze medeburgers dan met `buitenlanders' en bevorderen daardoor het nationale bewustzijn. Evenzeer waren deze munteenheden ontworpen om concurrentie tussen haar gebruikers te bevorderen, in plaats van samenwerking. Geld is ook de verborgen motor van de eeuwigdurende tredmolen van groei, die het handelsmerk van industriële samenlevingen is geworden. Ten slotte moedigt het huidige stelsel individuele verrijking aan en worden degenen die dat gebod niet volgen meedogenloos gestraft. Na eeuwen van bijna volledige hegemonie van onze `gewone' nationale munteenheden (US dollar, gulden, yen, Duitse mark) als het exclusieve middel voor economische ruilhandelingen, heeft het afgelopen decennium echter een hernieuwde opkomst laten zien van verschillende vormen van particuliere munteenheden. Om te beginnen wordt nu bijna een kwart van de wereldhandel gedaan door middel van barter, dat wil zeggen dat er helemaal geen nationale of andere munteenheid wordt gebruikt. Pepsi Cola bijvoorbeeld haalt zijn winst uit Rusland in de vorm van wodka, die het dan in de VS en Europa verkoopt tegen kasgeld. De Fransen hebben atoomcentrales in het Midden-Oosten gebouwd tegen betaling in olie. In aanvulling daarop krijgen nieuwe vormen van 13

14 ondernemingsgeld vaste voet, zoals de verschillende Frequent Flyersystemen, waarin in toenemende mate punten of `miles' kunnen worden verdiend met en worden gebruikt voor andere diensten dan vliegtickets (hotels, cadeaus enz.). Dit zijn opkomende munteenheden voor de `internationale reizende elite'. Verder achter de horizon van het officiële stelsel ligt de opmerkelijke en explosieve groei van diverse soorten complementaire munteenheden. Per januari 2000 zijn er meer dan 2500 systemen van plaatselijke munteenheden werkzaam in ruim tien verschillende landen, waarvan 400 alleen al in het Verenigd Koninkrijk. Wat betekent dit allemaal? Overzicht per hoofdstuk Hoofdstuk 1 laat zien hoe op het ogenblik vier megatrends werkzaam zijn die in de komende twee decennia tot een fundamentele verandering in ons geldstelsel zullen leiden. Het laat ook zien hoe deze verandering gebruikt kan worden als een kans om problemen op te lossen, problemen die onoplosbaar lijken te zijn indien we ons in het bestaande geldparadigma blijven opsluiten. Geld is altijd geheimzinnig geweest. Gedurende duizenden jaren was het geheim van geld religieus van aard. Vandaag de dag blijft geld nog steeds effectief verstopt achter academisch jargon en wiskundige vergelijkingen voor ingewijden. Daarom beginnen we in hoofdstuk 2 met het verklaren van het mysterie dat eromheen hangt. We moeten ook de belangrijkste eigenschappen van ons huidige geldstelsel begrijpen en waarom het gedurende het Industriële Tijdperk zo vanzelfsprekend aanvaard werd. De snelst groeiende economie ter wereld op dit moment is de cybereconomie. Reeds in 1996 deden naar schatting 20 miljoen gebruikers van het internet een aankoop via het net, wat leidde tot $36 miljard aan verkopen. Volgens PricewaterhouseCoopers zal dit in het jaar 2000 $200 miljard zijn. Tot voor kort werden bijna alle betalingen op het net gedaan met creditcards. Aankopen die met een creditcard worden gedaan, worden meestal betaald via de bank, buiten het net om. Er wordt gewerkt aan honderden projecten om de traditionele nationale munteenheden én de nieuwere vormen van particuliere munteenheden te computeriseren. In hoofdstuk 3 zullen we laten zien hoe dit onze samenleving kan en zal veranderen _ méér dan zelfs degenen die deze veranderingen introduceren kunnen bevroeden. Door contrasterende scenario's te onderzoeken zullen we in hoofdstuk 4 duidelijk maken hoe door veranderingen in ons huidige geldstelsel samenlevingen in verschillende richtingen getrokken kunnen worden. Elk scenario zal een beschrijving geven van een wereld waar een ander soort munteenheid de overhand heeft gehad en wat voor invloed dit in een periode van twintig jaar kan hebben. Maar allereerst moeten we de basiskennis vastleggen. Achter in dit boek vindt u een korte Introductie. Daarin worden de rollen van de sleutelspelers van het huidige monetaire systeem duidelijk, de jongste ontwikkelingen op de wereldwijde valutamarkten en hun 14

15 invloed op uw leven. Als u al met deze onderwerpen bekend bent, kunt u de Introductie overslaan en direct met hoofdstuk 1 beginnen. Maar als u een opfriscursus nodig vindt of als dit nieuwe onderwerpen voor u zijn, zal de Introductie u zonder moeite op de hoogte stellen van de wijze waarop ons conventionele geld wordt geschapen, wie het beheerst en hoe de geldwereld echt werkt. Zij maakt al deze onderwerpen duidelijk voor de leek. 15

16 Hoofdstuk 1 Geld: de basis van alle mogelijkheden `Geld lijkt op een ijzeren ring die we door onze neus doen. Het leidt ons nu waarheen het zelf wil. We zijn gewoon vergeten dat wij degenen waren die het hebben ontworpen.' Mark Kinney `De toekomst is niet zomaar een plek waar we heen gaan, maar een plek die wij zelf creëren. De wegen daarheen kunnen niet gevonden worden maar moeten worden gemaakt, en de activiteit van dat maken verandert zowel de maker als de bestemming.' John Schaar `Moderne crises worden in feite door de mens gemaakt en verschillen van veel van hun voorgangers doordat ze aangepakt kunnen worden.' Tweede Rapport van de Club van Rome 4 De Hogedrukketel Er was ooit een buitengewoon weelderige en mooie planeet, waarvan de zeer inventieve inwoners, tot hun grote verrassing, een gigantische machine creëerden. Nog verrassender voor hen was de ontdekking dat deze machine de tijd comprimeerde. Door deze opmerkelijke eigenschap dwong deze enorme uitvinding hen in feite om zich bewust te worden van enkele onverenigbare zaken die gevaarlijk ingeklemd waren tussen hun meest geliefde, gevestigde gewoontes en hun eigen overleven. Op een goede dag beseften deze mensen dat vier krachtige megatrends als reusachtige krachten gingen samenkomen op dezelfde plaats en tijd. Misschien omdat deze krachten door die zo inventieve mensen zelf in gang waren gezet, waren deze vier megatrends voor deze mensen zo moeilijk te herkennen en was het nog moeilijker voor hen om daarmee om te gaan. De Hogedrukketel die door deze ingenieuze maar helaas kortzichtige mensen werd gecreëerd, is weergegeven in figuur 1.1. Als u goed kijkt zult u zien dat deze mensen, hun planeet en hun Hogedrukketel u erg bekend voorkomen. Deze buitengewone Hogedrukketel bestaat uit vier reusachtige pijlen die elk een megatrend weergeven en die zich met verschillende snelheid naar dezelfde bestemming bewegen. Stel u voor dat twee pijlen op ijsbergen lijken _ de Verouderingsgolf, en 16

17 de Klimaatverandering en ondergang van biodiversiteit _ die met de snelheid van een ijsberg maar met onverbiddelijke traagheid op weg zijn naar dezelfde plaats en tijd. De andere twee reusachtige pijlen _ Monetaire Instabiliteit aan de ene kant en de Informatierevolutie aan de andere kant _ bewegen sneller en minder voorspelbaar, net als schepen (Titanics), maar zijn ook onderweg naar dezelfde plaats en tijd. Deze vier megatrends worden hierna kort beschreven. Elke trend wordt in een enkele, harde `geldvraag' samengevat, een essentiële vraag waarop in het volgende decennium een bepaald antwoord gegeven moet worden _ door niets te doen of door een antwoord te ontwerpen. De rest van het boek zal dan laten zien hoe deze `geldvragen' kunnen worden omgebogen in een verrassende kans om Duurzame Voldoening tot een realiteit te maken. De eerste stap is te erkennen dat het `niet het juiste moment is om struisvogel te spelen', zoals The Economist op 1 januari 1999 in een hoofdartikel schreef. Een struisvogel kent misschien een kortstondig moment van psychisch welbevinden, maar vitale delen van zijn anatomie staan aan grote gevaren bloot. Kortom, het is nu tijd dat we ons hoofd uit het zand halen. We beginnen met de Verouderingsgolf _ de langzaamste van de megatrends maar ook degene die het meest onverbiddelijk zeker is. Verouderingsgolf Gedurende 99% van de tijd van het bestaan van de mens is zijn levensverwachting ongeveer 18 jaar geweest. In de laatste eeuw, in het bijzonder in de laatste decennia, heeft de gecombineerde invloed van dramatische verbeteringen in hygiëne, voeding, levensstijl en medicijnen een cumulerend effect gehad op het aantal jaren dat mensen kunnen verwachten te leven. In de ontwikkelde wereld is de levensverwachting nu gestegen tot 80 jaar voor vrouwen en 76 jaar voor mannen. Een opmerkelijk gevolg daarvan is dat twee derde van alle mensen die ooit 65 jaar zijn geworden, nú leven. 5 Tussen haakjes, de leeftijd van 65 jaar werd ooit door Bismarck in de 19e eeuw gekozen als de officiële pensioensgerechtige leeftijd, toen de levensverwachting in Duitsland 48 jaar was. Men verwachtte dat slechts weinig mensen die gezegende leeftijd zouden bereiken, en ons gehele sociale contract met betrekking tot werk en pensioensystemen was ontwikkeld om te zorgen voor deze geringe hoeveelheid mensen. In de paar decennia die nu voor ons liggen, zal een volledig voorspelbare demografische transformatie plaatsvinden; en alle mensen die daarin een rol spelen leven reeds vandaag. In de ontwikkelde wereld is ongeveer een op de zeven mensen nu ouder dan 65 jaar. Vergelijk dat eens met slechts een op de elf mensen in Binnen twee decennia zal een op elke vijf mensen die gewijde leeftijd bereiken, en tegen 2030 bijna een op elke vier! (Figuur 1.2.) Deze `Verouderingsgolf', die we nooit eerder hebben meegemaakt, zal de economische en politieke verhoudingen in de wereld veranderen. Zoals een expert het uitdrukt: `De veroudering van de wereldbevolking zal niet alleen de overheersende 17

18 economische kwestie van de 21e eeuw worden, maar ook de overheersende politieke strijdvraag. Het zal de sociaal-politieke agenda van de ontwikkelde landen domineren en achtervolgen en heronderhandeling van hun sociaal contract noodzakelijk maken.' 7 Er zijn geen historische precedenten die aangeven hoe de kwesties die deze Verouderingsgolf over de gehele wereld zal oproepen, kunnen worden aangepakt. Deze wereldwijde trend van veroudering heeft ook een paar positieve gevolgen. U zult bijvoorbeeld, met grotere zekerheid dan iemand in voorgaande generaties, zelf deel uitmaken van deze oudere bevolking. Men kan zelfs hopen dat, met zo'n hoog percentage volwassen mensen, het komende Kennistijdperk zich zal ontwikkelen tot een tijdperk dat het `Tijdperk van Wijsheid' genoemd kan worden. De tijd zal het leren. In de lopende overgangsperiode moeten echter enkele ontnuchterende zaken worden aangepakt. Onvoldoende gefinancierde pensioenverplichtingen bijvoorbeeld vormen een serieus probleem. Dit zijn uitkeringen die reeds zijn verdiend door de werkenden van vandaag, maar waarvoor geen reserves bestaan omdat de fondsen al zijn gebruikt voor betalingen aan de huidige gepensioneerde bevolking. Deze niet-gefinancierde verplichtingen zijn nu alleen al in de OESO-landen toegenomen tot $35 biljoen 9 (dat is meer dan vier jaar van het gehele bruto nationaal product van de Verenigde Staten). Als we daar de kosten voor de gezondheidszorg bij optellen wordt het bedrag meer dan twee keer zo groot. En dan houden deze enorme bedragen zelfs nog geen rekening met de toekomstige groei in het aantal bejaarden zoals weergegeven in figuur 1.2. De Informatierevolutie Tweehonderd jaar geleden beweerde Benjamin Franklin dat de werkdag slechts vijf uur hoefde te zijn als iedereen productief zou werken. Zestig jaar geleden schatten Bertrand Russell, een Engelse filosoof, en Louis Mumford, een Amerikaanse autoriteit op het gebied van cultuur, dat een twintigurige werkweek genoeg zou moeten zijn om alle goederen en diensten in onze samenleving te produceren. Gedurende de afgelopen dertig jaar voorspelden vele economen een verkorte werkweek, of pensionering op 38-jarige leeftijd. Op 19 oktober 1967 voorspelde The New York Times: `Tegen het jaar 2000 zullen de mensen niet meer dan vier dagen per week en minder dan acht uur per dag werken. Met de wettelijke vrije dagen en de lange vakanties zou dit tot een jaarlijkse werkduur van 147 dagen en 218 vrije dagen kunnen leiden.' Wat er in tegenstelling tot al deze voorspellingen feitelijk heeft plaatsgevonden is een hevige, wereldwijde strijd om arbeidsplaatsen. Wereldwijd hebben minstens 700 miljoen capabele en bereidwillige mensen voortdurend geen of te weinig werk. Werkloosheid placht vooral een probleem van de Derde Wereld te zijn, maar komt nu ook voor in de `ontwikkelde' landen. Europa ervaart zijn ergste werkloosheidscrisis sinds de jaren dertig; 18

19 Japan heeft zijn grootste werkloosheid ooit. In de VS heeft het jagen op banen zich veeleer vertaald in een verslechtering van de werkomstandigheden dan in gewone werkloosheid. Terwijl de Amerikaanse arbeidsproductiviteit tussen 1973 en 1993 met 30% is toegenomen, is in dezelfde periode het loon in reële waarde met ongeveer 20% gedaald. Tegelijkertijd is het gemiddeld aantal werkuren met 15% toegenomen en is werkverslaving een onuitgesproken vereiste geworden om de baan te behouden. Zoals psychologe Barbara Killinger stelt: `Werkverslaving is de belangrijkste oorzaak van echtscheidingen geworden'. 10 De International Labor Organization van de Verenigde Naties noemt stress op het werk `een wereldwijd voorkomend verschijnsel'. 11 De harde werkelijkheid is dat de postindustriële wereldeconomie geen werk heeft voor de zes miljard mensen die nu op de planeet leven, laat staan voor de acht miljard bewoners die zijn voorspeld voor 2019, en dus daarin niet kan voorzien. Groei zonder nieuwe arbeidsplaatsen is voor belangrijke ondernemingen over de gehele wereld geen voorspelling, maar een gevestigde trend. De mate waarin dit teken aan de wand door statistieken kan worden weergegeven, wordt aangegeven door William Greider 12 : de grootste 500 ondernemingen ter wereld maken en verkopen zeven keer zoveel goederen en diensten als twintig jaar geleden maar zijn er tegelijkertijd in geslaagd het totaal aantal werknemers te verminderen. Economen zullen terecht stellen dat productiviteitsverbetering in de ene sector vaak leidt tot het scheppen van werkgelegenheid in andere sectoren, en dat daarom technologische verandering `op de lange termijn' niet van belang is. Maar niemand kan beweren dat technologische veranderingen niet leiden tot massale verschuiving van werkgelegenheid, met fundamentele veranderingen van de kwalificaties die nodig zijn om een functie te vervullen. Als de veranderingen snel geschieden _ zoals het geval is met de informatietechnologie _ kan zo'n werkverschuiving minstens zo destructief zijn als een voortdurend verlies van banen. Voor hoeveel staalarbeiders is het realistisch om te verwachten dat zij herschoold kunnen worden tot computerprogrammeur of jurist, ook al is er in deze sectoren een grote vraag? William Bridges, expert op het gebied van de toekomst van werkgelegenheid, heeft gezegd dat `onze strijd om een arbeidsplaats binnen een generatie zal lijken op de strijd om een dekstoel op de Titanic'. 13 Om zout in de wond te strooien: de enige gemeenschappen in de huidige wereld die minder dan vier uur per dag werken zijn de nog overlevende `primitieve' stammen van jagers-verzamelaars, die nog ongeveer net zo leven als ze al jaar doen. Ook de gewone landbouwarbeider in het middeleeuwse Europa van de 10e tot de 13e eeuw besteedde minder dan de helft van de dag aan zijn werk. 14 Wat doen we fout? Wassily Leontief, econoom en winnaar van de Nobelprijs in 1973, heeft het gehele proces als volgt samengevat: `De rol van mensen als belangrijkste productiefactor zal onvermijdelijk minder worden, op dezelfde manier als de rol van paarden in de landbouwproductie eerst verminderde en daarna werd verdreven door 19

20 de introductie van tractoren.' 15 Paarden konden we vredig laten uitsterven, maar wat doen we met de mensen? De geldvraag is hier: Hoe kunnen we een bestaan geven aan miljarden mensen als er groei is zonder nieuwe werkgelegenheid? 3. Klimaatverandering en ondergang van biodiversiteit Kijk eens naar de volgende feiten: Het jaar 1998 is door het Insurance Initiative van de VN (bijeengeroepen door verzekeraars en herverzekeraars uit de gehele wereld) bestempeld tot het slechtste jaar aller tijden op het gebied van natuurrampen. Het jaar 1999 werd nog slechter! Natuurrampen komen nu drie keer zo vaak voor als in de jaren zestig. Volgens Munich Re, de grootste herverzekeraar ter wereld, waren in 1998 de verzekeringsverliezen door stormen, overstromingen, droogtes en branden hoger dan wat werd uitgekeerd in het gehele decennium van '80. 85% van alle verzekeringspremies over de gehele wereld wordt nu bestemd voor het vergoeden van schades door natuurrampen. Een combinatie van ontbossing en klimaatverandering krijgt voor deze problemen de schuld. 16 Hier gaat het natuurlijk alleen om de minderheid van de wereldse goederen, voorzover die al feitelijk verzekerd zijn. Een andere maatstaf voor het toegenomen geweld van de natuur is dat nu vier keer zoveel mensen omkomen door natuurrampen dan in alle oorlogen en burgertwisten bij elkaar. Overal zijn substantiële veranderingen in weerspatronen waargenomen (zie kader). In 1998 hield het Amerikaanse Museum voor Natuurlijke Historie een enquête onder professionele biologen (géén ecologen), van wie het merendeel werkt voor grote ondernemingen. Een verbazingwekkend aantal van 69% van deze biologen stelde vast dat wij nu leven in de `zesde fase van uitsterving'. Dit uitsterven van levende soorten lijkt sneller te gebeuren en een breder gebied van biodiversiteit te treffen dan welke van de voorgaande vijf fasen dan ook. Het gaat zelfs sneller dan de vorige fase van uitsterven, meer dan 60 miljoen jaar geleden, toen waarschijnlijk een asteroïde de dinosaurussen uitroeide. De stelling is dat we bezig zijn om binnen een tijdsspanne van slechts 20 tot 30 jaar, tussen 30 en 70% van de biodiversiteit van de planeet te verliezen. Het andere verschil met alle voorgaande fasen van uitsterven is dat déze het gevolg is van de handelingen van één soort _ onze soort _ die ook beweert de enige soort te zijn die is begiftigd met intellect en bewustzijn wetenschappers, inclusief een meerderheid van nog levende winnaars van de Nobelprijs in de natuurwetenschappen, kwamen unaniem de volgende openbare Waarschuwing aan de Mensheid overeen: `Er is een grote verandering nodig in het beheren van de aarde en het leven dat daarop voorkomt, opdat grote menselijke 20

Ons Geld. Naar een nieuw geldsysteem. Frans Doorman Stichting Ons Geld 1

Ons Geld. Naar een nieuw geldsysteem. Frans Doorman Stichting Ons Geld 1 Ons Geld Naar een nieuw geldsysteem Frans Doorman Stichting Ons Geld 1 Inhoudsopgave SAMENVATTING...3 1. GEBREK AAN GELD...5 2. WAT IS GELD?...7 3. WAT HEBBEN WE VAN GELD GEMAAKT?...8 4. HOE WORDT GELD

Nadere informatie

ONS. GELDSYSTEEM Problemen en mogelijke oplossingen. Een verkenning van. Economy Transformers in samenwerking met Oxfam Novib

ONS. GELDSYSTEEM Problemen en mogelijke oplossingen. Een verkenning van. Economy Transformers in samenwerking met Oxfam Novib Economy Transformers in samenwerking met Oxfam Novib Een verkenning van ONS GELDSYSTEEM Problemen en mogelijke oplossingen Verzameld en geschreven door: Helen Toxopeus en Simone Toxopeus EEN VERKENNING

Nadere informatie

De 10 tips voor. Succesvol Communiceren

De 10 tips voor. Succesvol Communiceren De 10 tips voor Succesvol Communiceren Wat je geeft, ontvang je terug ICM Uitgave De 10 tips voor Succesvol Communiceren Extra tip: Print dit 10 tips e-book voor optimaal resultaat 1 De 10 tips voor Succesvol

Nadere informatie

Een ander Europa is mogelijk

Een ander Europa is mogelijk Een ander Europa is mogelijk Ideeën voor een nieuw Europa Willem Bos F 2,- Vooraf Na de referenda over de Europese Grondwet in Frankrijk en Nederland, op respectievelijk 29 mei en 1 juni 2005, werd door

Nadere informatie

Vormgevende trends binnen het onderwijs

Vormgevende trends binnen het onderwijs Vormgevende trends binnen het onderwijs Editie 2008 Centrum voor Educatief Onderzoek en Innovatie OECD Uitgegeven door het OECD in het Engels en Frans met de titels: Trends Shaping Education Les grandes

Nadere informatie

HET NIEUWE WERKEN, van dromen... naar doen! Hedwigh Verbruggen-Letty Marian Thunnissen

HET NIEUWE WERKEN, van dromen... naar doen! Hedwigh Verbruggen-Letty Marian Thunnissen HET NIEUWE WERKEN, van dromen... naar doen! Hedwigh Verbruggen-Letty Marian Thunnissen Een dank je wel vooraf Graag willen we iedereen bedanken die een bijdrage heeft geleverd aan het event Het Nieuwe

Nadere informatie

Van school naar werk.

Van school naar werk. Van school naar werk. Samen werken aan een veilige en gezonde loopbaan Visies en ideeën voor een preventiecultuur bij jongeren Inhoud Inleiding... 4 Assuralia en de jongeren... 5 Deel I : Jongeren en

Nadere informatie

Samen werken aan een gezond en waardig leven. Werkgroep Zorg

Samen werken aan een gezond en waardig leven. Werkgroep Zorg Samen werken aan een gezond en waardig leven Werkgroep Zorg WBS Cahier Den Haag, november 2012 Colofon Wiardi Beckman Stichting Den Haag, november 2012 Vormgeving: Jaap Swart WBS Cahier Samen werken aan

Nadere informatie

Aan de slag met Het Nieuwe Werken

Aan de slag met Het Nieuwe Werken Aan de slag met Het Nieuwe Werken Dik Bijl Aan de slag met Het Nieuwe Werken Par CC, Zeewolde 2009 Colofon 2009 Par CC, Naarderweg 4, 3891 DK Zeewolde Omslagontwerp: www.elmarbeckmann.com Illustraties:

Nadere informatie

Dat is onze zaak. Over eigenaarschap in het publieke domein. Albert Jan Kruiter & Willemijn van der Zwaard. raad voor maatschappelijke ontwikkeling

Dat is onze zaak. Over eigenaarschap in het publieke domein. Albert Jan Kruiter & Willemijn van der Zwaard. raad voor maatschappelijke ontwikkeling Dat is onze zaak Over eigenaarschap in het publieke domein Albert Jan Kruiter & Willemijn van der Zwaard raad voor maatschappelijke ontwikkeling dat is onze zaak Dat is onze zaak Over eigenaarschap in

Nadere informatie

allemaal anders allemaal gelijk Educatief pakket

allemaal anders allemaal gelijk Educatief pakket allemaal anders allemaal gelijk Educatief pakket Oorspronkelijke uitgave: All different, All equal. Education Pack. Straatsburg, 1995 Copyright Council of Europe De vertaling werd met de toestemming van

Nadere informatie

DEEL 1 : ALGEMENE INLEIDING

DEEL 1 : ALGEMENE INLEIDING DEEL 1 : ALGEMENE INLEIDING 12 1. De weg naar het Algemeen verslag over de armoede INLEIDING 13 Wie gelukkig is leeft in een wereld van mogelijkheden L. Apostel Niemand heeft er groot belang bij de waarheid

Nadere informatie

Zelfmanagement, wat betekent het voor de patiënt?

Zelfmanagement, wat betekent het voor de patiënt? Dit rapport is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen worden gebruikt met bronvermelding. Zelfmanagement, wat betekent het voor de patiënt? Monique Heijmans Geeke Waverijn Lieke van Houtum ISBN 978-94-6122-248-0

Nadere informatie

Meebetalen aan de zorg

Meebetalen aan de zorg Meebetalen aan de zorg Meebetalen aan de zorg Nederlanders over solidariteit en betaalbaarheid van de zorg Sjoerd Kooiker en Mirjam de Klerk (scp) Judith ter Berg en Yolanda Schothorst (Bureau Veldkamp)

Nadere informatie

e-sample Richard N. Bolles

e-sample Richard N. Bolles e-sample Richard N. Bolles Een praktisch handboek voor werkzoekers en carrièreplanners Editie 2011/2012 Dit gratis e-sample bevat vier van de elf

Nadere informatie

Inspiratie voor de toekomst van de arbeidsmarkt

Inspiratie voor de toekomst van de arbeidsmarkt Inspiratie voor de toekomst van de arbeidsmarkt Het wiki-werken Inspiratie voor de toekomst van de arbeidsmarkt 3 Het wiki-werken Het wiki-werken Inspiratie voor de toekomst van de arbeidsmarkt Welkom

Nadere informatie

Wie we zijn en wat we willen

Wie we zijn en wat we willen Wie we zijn en wat we willen Een politieke plaatsbepaling voor GroenLinks Wijnand Duyvendak Wie we zijn en wat we willen Een politieke plaatsbepaling voor GroenLinks Wijnand Duyvendak Inhoudsopgave Inleiding

Nadere informatie

Lessen over diversiteitsbeleid. bij gemeenten, provincies en waterschappen

Lessen over diversiteitsbeleid. bij gemeenten, provincies en waterschappen Lessen over diversiteitsbeleid 1 bij gemeenten, provincies en waterschappen 2 L e s s e n o v e r d i v e r s i t e i t s b e l e i d b i j g e m e e n t e n, provincies en waterschappen 3 Lessen over

Nadere informatie

een gruwelverhaal over belastingparadijzen pak ons dan als je kan

een gruwelverhaal over belastingparadijzen pak ons dan als je kan een gruwelverhaal over belastingparadijzen pak ons dan als je kan Waarom een internationaal netwerk voor belastingrechtvaardigheid? Ontstaan en doelstellingen van het Tax Justice Network Het internationale

Nadere informatie

VAN WAARDE SOCIAAL-DEMOCRATIE VOOR DE 21STE EEUW

VAN WAARDE SOCIAAL-DEMOCRATIE VOOR DE 21STE EEUW Resolutie VAN WAARDE SOCIAAL-DEMOCRATIE VOOR DE 21STE EEUW INHOUDSOPGAVE Preambule 5 1. Geactualiseerde opvattingen over economie, staat en gemeenschap 9 1.1 Rijnland 2.0: maak de omslag van welvaartseconomie

Nadere informatie

Het nieuwe bankieren

Het nieuwe bankieren Het nieuwe bankieren Het nieuwe bankieren De duurzame oplossingen van bankier Peter Blom Tobias Reijngoud Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen www.kosmosuitgevers.nl 2009 Kosmos Uitgevers B.V., Utrecht/Antwerpen

Nadere informatie

Tien perspectieven uit de natuur. Douwe Jan Joustra Caroline van Leenders Bowine Wijffels

Tien perspectieven uit de natuur. Douwe Jan Joustra Caroline van Leenders Bowine Wijffels Tien perspectieven uit de natuur Douwe Jan Joustra Caroline van Leenders Bowine Wijffels ISBN 978-90-5748-094-2 2013 Agentschap NL De Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederland Licentie is op deze

Nadere informatie

Van het oude werken De dingen Die voorbijgaan HET NIEUWE WERKEN BIJ HET RIJK. Drs. Marloes Pomp Dr. Anthon Klapwijk Gerbrand Haverkamp Anita Smit Msc

Van het oude werken De dingen Die voorbijgaan HET NIEUWE WERKEN BIJ HET RIJK. Drs. Marloes Pomp Dr. Anthon Klapwijk Gerbrand Haverkamp Anita Smit Msc Van het oude werken De dingen Die voorbijgaan HET NIEUWE WERKEN BIJ HET RIJK Drs. Marloes Pomp Dr. Anthon Klapwijk Gerbrand Haverkamp Anita Smit Msc Hoofdstuk 1 Inleiding 3 Hoofdstuk 2 De Hub 24 Hoofdstuk

Nadere informatie

Diversiteit op de werkvloer: hoe werkt dat? Voorbeelden van diversiteitsbeleid in de praktijk

Diversiteit op de werkvloer: hoe werkt dat? Voorbeelden van diversiteitsbeleid in de praktijk Diversiteit op de werkvloer: hoe werkt dat? Voorbeelden van diversiteitsbeleid in de praktijk Nederlandse Organisatie voor toegepastnatuurwetenschappelijk onderzoek TNO S. de Vries, C. van de Ven, M. Nuyens,

Nadere informatie

Divers en ongedeeld. Waarom Amsterdam zich niet zomaar laat tweedelen. Divers en ongedeeld 1

Divers en ongedeeld. Waarom Amsterdam zich niet zomaar laat tweedelen. Divers en ongedeeld 1 Divers en ongedeeld Waarom Amsterdam zich niet zomaar laat tweedelen Divers en ongedeeld 1 Februari 2014 Inhoudsopgave Divers en ongedeeld... 3 Opbouw advies... 4 Gedeeld versus ongedeeld... 10 Sociaal/culturele

Nadere informatie

Op weg naar effectieve schuldhulp. Preventie: voorkomen is beter dan genezen

Op weg naar effectieve schuldhulp. Preventie: voorkomen is beter dan genezen Op weg naar effectieve schuldhulp Preventie: voorkomen is beter dan genezen Gemeenten en Schuldhulpverlening Voorwoord Auteurs dr. Nadja Jungmann dr. Roeland van Geuns dr. Jeanine Klaver drs. Peter Wesdorp

Nadere informatie

Het Einde van al het Kwaad

Het Einde van al het Kwaad Het Einde van al het Kwaad Dit boek is een vertaling van: The End of All Evil, by Jeremy Locke ISBN 0-9777451-0-4 Dit boek wordt aangeboden vanuit www.mensenrechten.org Meer informatie over natural law,

Nadere informatie

GEZOND GELUK. Effecten van geluk op gezondheid en wat dat kan betekenen. voor de preventieve gezondheidszorg. Ruut Veenhoven

GEZOND GELUK. Effecten van geluk op gezondheid en wat dat kan betekenen. voor de preventieve gezondheidszorg. Ruut Veenhoven GEZOND GELUK Effecten van geluk op gezondheid en wat dat kan betekenen voor de preventieve gezondheidszorg Ruut Veenhoven Erasmus Universiteit Rotterdam Verkenningstudie in het kader van het programma

Nadere informatie

Burgerkracht in de wijk

Burgerkracht in de wijk Burgerkracht in de wijk Sociale wijkteams en de lokalisering van de verzorgingsstaat Sociale wijkteams en de lokalisering van de verzorgingsstaat Nico de Boer Jos van der Lans Deze publicatie is mede

Nadere informatie