Gevolgen IJsafsmelting Poolgebieden voor Zeespiegelrijzing. Bert Vermeersen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Gevolgen IJsafsmelting Poolgebieden voor Zeespiegelrijzing. Bert Vermeersen"

Transcriptie

1 Gevolgen IJsafsmelting Poolgebieden voor Zeespiegelrijzing Bert Vermeersen

2 Regionale Zeespiegelverandering voor de komende 40 jaar?

3 Relatieve zeespiegelverandering t.g.v. continentale ijsmassaverandering was nooit uniform, is hedentendage niet uniform, and zal nooit uniform zijn door ermee gepaard gaande 1. zwaartekracht veranderingen 2. verticale bodembeweging, en 3. veranderingen in aardrotatie

4 Het Heden 4 Vermelding onderdeel organisatie

5 JASON-1 TOPEX/POSEIDON Satelliethoogtemetingen Zeespiegelverandering waargenomen vanuit de ruimte

6 (Courtesy: Steve Nerem) Zeespiegelverandering waargenomen door satelliethoogtemeting

7 afgeleid van ruimtelijk sterk variabele Ups & Downs 3.2 ± 0.4 (Courtesy: Steve Nerem)

8 Belangrijk nieuw aspect van IPCC AR5 t.o.v. AR4 rapport: zeespiegel sterk regionaal variabel Zeespiegelverandering over de afgelopen 20 jaar was niet uniform over de oceanen en zeeën Regionaal wijkten de variaties over een periode van 20 jaar zelfs tussen de -1,5 en +1,5 cm/jaar af van de gemiddelde 0,3 cm/jaar

9 Invloed van Zwaartekracht

10 Uniforme Zeespiegel & Zwaartekrachtseffect If a point-like ice sheet of mass M I forms, then the eustatic sea-level fall is simply: R θ r with A w the ocean surface area and ρ w the density of the water or ice. With self-gravitation taken into account the sea-level change becomes (equipotential surface!!!): with M E the mass of the Earth with density ρ E and with the last term the eustatic sea-level drop.

11 Effect van Zwaartekracht op Zeespiegel 2,200 km 6,700 km Smeltwater verdeelt zich als een sinusfunctie over de oceanen NIET GELIJKMATIG!!!!

12 Invloed van Aardrotatie

13 Scenario voor ijsafsmelt van Groenland voor een niet-roterende elastische Aarde

14 Scenario voor ijsafsmelt van Groenland voor een roterende elastische Aarde

15 Zeespiegelscenario na Ineenstorting van de West-Antarctische IJskap J.L. Bamber, R.E.M. Riva, L.L.A. Vermeersen & A.M. LeBrocq, Reassessment of the Potential Sea-Level Rise from a Collapse of the West Antarctic Ice Sheet, Science, 324, , 2009

16 Invloed van de Vaste Aarde bulge bulge ice load viscous flow

17 Sea Level Change Since Last Glacial Maximum Huidige Relatieve Zeespiegelverandering door Postglaciale Opheffing

18 Hoogte t.o.v. NAP (cm) KNMI Scenario gemiddelde zeespiegelstijging Nederland +15 tot +35 cm in 60 jaar ( ) HW HW vergelijk ook met de dagelijkse getijdenbeweging van 1 à 1,5 m Tijd van de dag (uren) Den Helder 8 juni 2011 LW 06:10-89 cm HW 12: cm LW LW LW 19:31-84 cm HW 23: cm

19 Lange-Termijn Ingrediënten voor Relatieve Zeespiegel 1. ijsmassaveranderingen van Groenland, Antarctica & gletsjers 2. thermische expansie, zoutgehalte & veranderingen in oceaanstromingen 3. continentale watermassaveranderingen 4. invloed van deformatie, gravitatie & aardrotatie gepaard gaande met massaveranderingen - ook voor b.v. niet-thermische oceaanstromingen! 5. postglaciale opheffing van het land met regionaal-variabele aardlagen en meer realistische rheologieën - huidige numerieke modellen gaan uit van een homogene gelaagdheid en versimpelde lineaire Maxwell-rheologieën 6. regionale en lokale verticale verplaatsingen van de zeebodem 7. lokale verzakkingen t.g.v. ontginning van natuurlijke delfstoffen 8. sedimenttransport 9.?

20 Conclusies 1. Zeespiegelverandering is sterk regionaal variabel en kan zeer fors afwijken van globaal-gemiddelde waarden. Kennis van ijsafsmelt in de poolgebieden alleen is niet voldoende om zeespiegelverandering aan Nederlandse kusten t.g.v. die ijsafsmel te bepalen. 2. Voor Noord- & Waddenzee dienen zowel globale als regionale relatieve zeespiegelscenarios en hun interacties met sedimenttransport te worden gecombineerd met geïntegreerde, continue regionale monitoringsnetwerken om tot zinvolle projecties voor 2050 te komen. 3. Het wetenschappelijk onderzoek in Nederland naar zeespiegelverandering van Noord- & Waddenzee is versnipperd en gefragmenteerd over diverse onderzoeksgebieden en -instellingen. Een integrale aanpak is gewenst.

De Ingewikkelde Invloed van IJsafsmelt op de Zeespiegel. Bert Vermeersen

De Ingewikkelde Invloed van IJsafsmelt op de Zeespiegel. Bert Vermeersen De Ingewikkelde Invloed van IJsafsmelt op de Zeespiegel Bert Vermeersen NIOZ op Texel wil veilig achter de zeedijk Door Nico Volkerts - 17-11-2015, 8:00 (Update 17-11-2015, 8:42) TEXEL - Het Koninklijk

Nadere informatie

Scenario s voor zeespiegelstijging Hoe komen ze tot stand en hoe (on-)zeker zijn ze?

Scenario s voor zeespiegelstijging Hoe komen ze tot stand en hoe (on-)zeker zijn ze? Scenario s voor zeespiegelstijging Hoe komen ze tot stand en hoe (on-)zeker zijn ze? Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica met dank aan: Hylke de Vries (KNMI), Aimée Slangen (CSIRO), Mark Carson

Nadere informatie

Literatuur. Eerste uitgave:

Literatuur. Eerste uitgave: Zeespiegel Zeespiegelveranderingen(regionaal) in de eenentwintigste eeuw 14 april 2011 C. Katsman (KNMI), A. Slangen (IMAU/UU), R. van de Wal (IMAU/UU), B. Vermeersen, R. Riva (TU Delft) Hoewel je het

Nadere informatie

Scenario s voor zeespiegelstijging. Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica

Scenario s voor zeespiegelstijging. Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica Scenario s voor zeespiegelstijging Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica Waarnemingen- wereldgemiddeld grondboringen Waarnemingen- wereldgemiddeld grondboringen reconstructie uit getijdestations

Nadere informatie

De KNMI 14 klimaatscenario s Ontwikkelingen De scenario s Voorbeelden

De KNMI 14 klimaatscenario s Ontwikkelingen De scenario s Voorbeelden De KNMI 14 klimaatscenario s Ontwikkelingen De scenario s Voorbeelden Bart van den Hurk KNMI 2006 2009 2011 2014 KNMI 06 8 jaar verder IPCC 2007 en 2013 IPCC, 2007 IPCC, 2013 IPCC 2007 en 2013 IPCC, 2007

Nadere informatie

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk Achtergronden Klimaatverandering en klimaatscenario s Prof Dr Bart van den Hurk Watis 06 hetmondiale klimaatprobleem? Klimaatverandering is van alle tijden Natuurlijke invloeden: Interne schommelingen

Nadere informatie

Kenmerk ZKS Doorkiesnummer +31 (0)

Kenmerk ZKS Doorkiesnummer +31 (0) Memo Aan Rijkswaterstaat WVL Datum Van John de Ronde Kenmerk Doorkiesnummer +31 (0)88 33 58 062 Aantal pagina's 23 E-mail john.deronde @deltares.nl Onderwerp Nieuwe inzichten ten aanzien van zeespiegelstijging

Nadere informatie

Zeespiegelmonitor 2018

Zeespiegelmonitor 2018 Zeespiegelmonitor 2018 Wat is de aanleiding van dit rapport? Jaarlijks rapporteren Deltares en HKV met de Zeespiegelmonitor over de zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust. De zeespiegel en het getij

Nadere informatie

Zeespiegelstijging langs de Belgische Kust in de tweede helft van de 20 ste eeuw

Zeespiegelstijging langs de Belgische Kust in de tweede helft van de 20 ste eeuw Vlaamse Overheid Agentschap voor Maritieme Dienstverlening en Kust Afdeling kust Vlaamse Hydrografie Oceanografisch Meteorologisch Station Zeespiegelstijging langs de Belgische Kust in de tweede helft

Nadere informatie

Den Haag aan zee of in zee?

Den Haag aan zee of in zee? Den Haag aan zee of in zee? Risico van zeespiegelstijging onderschat Lennart van der Linde - Haags Milieucentrum januari 2013 1 Outline Gemeentelijke verwachting zeespiegelstijging Projectie KNMI (2006)

Nadere informatie

Dolende Geografische Polen. prof. dr Bert Vermeersen

Dolende Geografische Polen. prof. dr Bert Vermeersen Dolende Geografische Polen prof. dr Bert Vermeersen Rotatieveranderingen van de Aarde De rotatie van de Aarde verandert voortdurend: - positie van de aardrotatie-as ten opzichte van de verre sterren: Precessie

Nadere informatie

23/11/2018. Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar?

23/11/2018. Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar? Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar? Sybren Drijfhout (KNMI, Universiteit Utrecht & Southampton) De zeespiegel blijft nog eeuwen stijgen. Zelfs als Parijs wordt uitgevoerd is over 200 jaar stijging 3-4

Nadere informatie

Oceaancirculatie en klimaat

Oceaancirculatie en klimaat Oceaancirculatie en klimaat /a010800/a010841/3827_perpetual_ocean-540-master_high.mp4 Caroline Katsman, Andreas Sterl Mondiaal Klimaat (KS/MK) http://svs.gsfc.nasa.gov/vis/a010000/a010800/a010841/ grootschalige

Nadere informatie

KLIMAATVERANDERING. 20e eeuw

KLIMAATVERANDERING. 20e eeuw KLIMAATVERANDERING 20e eeuw Vraag De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met 0.2-0.5 C 0.6-0.9 C Antwoord De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met

Nadere informatie

De klimaatverandering: fabel of pure ernst?

De klimaatverandering: fabel of pure ernst? De klimaatverandering: fabel of pure ernst? Rozemien De Troch 1,2 1 Koninklijk Meteorologisch Instituut; 2 Departement Fysica en Astronomie, UGent Praatcafé Beweging.net, 20 maart 2015, Drongen R. De Troch

Nadere informatie

Het klimaat, broeikasgassen en wij...!

Het klimaat, broeikasgassen en wij...! Inhoud:! Het klimaat, broeikasgassen en wij...! DvhN Klimaatlezing, Groningen, 6 januari 2011! Prof.dr. Harro A.J. Meijer! Energy and Sustainability Research Institute Groningen (ESRIG)! Rijksuniversiteit

Nadere informatie

Zeeniveau Waarnemingen door School at Sea a/b Regina Maris

Zeeniveau Waarnemingen door School at Sea a/b Regina Maris Zeeniveau Waarnemingen door School at Sea a/b Regina Maris Versie 1.0b d.d. 24 October 2011 Hans van der Marel, TU Delft (h.vandermarel@tudelft.nl), ++31 15 2784907 Inleiding Het bepalen van de actuele

Nadere informatie

Experts: dijkverhogingen en zandsuppleties zijn geen oplossing voor de... voor de lange termijn. 3 december 2018 Leestijd: 8 minuten

Experts: dijkverhogingen en zandsuppleties zijn geen oplossing voor de... voor de lange termijn. 3 december 2018 Leestijd: 8 minuten 1 van 11 15-12-2018 08:30 onsgetij.nl Experts: dijkverhogingen en zandsuppleties zijn geen oplossing voor de lange termijn Rolf Schuttenhelm 13-17 minuten 3 december 2018 Leestijd: 8 minuten Als je precies

Nadere informatie

Het klimaat verandert, wat nu?

Het klimaat verandert, wat nu? Het klimaat verandert, wat nu? Lesley De Cruz, Rozemien De Troch Koninklijk Meteorologisch Instituut De Limburgse Klimaattop, 18 september 2017 De Cruz et al. (KMI) Klimaatverandering 20170918 1 / 23 1

Nadere informatie

KNVWS Delft. Overzicht

KNVWS Delft. Overzicht Het klimaat in de afgelopen en komende 100 jaar KNVWS Delft 17 oktober 2017 Peter Siegmund KNMI Overzicht Het klimaat van de afgelopen 100 jaar: temperatuur, neerslag, diversen Het broeikaseffect Klimaatmodellen

Nadere informatie

Antarctisch alarm. Michiel van den Broeke. Woudschotenconferentie, 17 december 2005

Antarctisch alarm. Michiel van den Broeke. Woudschotenconferentie, 17 december 2005 Woudschotenconferentie, 17 december 2005 Antarctisch alarm Michiel van den Broeke Universiteit Utrecht, Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek (IMAU) Terugtrekken van gletsjers leidt tot zeespiegelstijging

Nadere informatie

9:45 Overzicht van de KNMI 06 klimaatscenario s. neerslag en potentiele verdamping. Aad van Ulden en Geert Lenderink

9:45 Overzicht van de KNMI 06 klimaatscenario s. neerslag en potentiele verdamping. Aad van Ulden en Geert Lenderink 9:30 Inleiding ochtendvoorzitter Gerbrand Komen 9:45 Overzicht van de KNMI 06 klimaatscenario s Bart van den Hurk 10:15 Constructie van scenario s voor temperatuur, neerslag en potentiele verdamping Aad

Nadere informatie

Klimaatverandering en de Wadden: bedreiging of een kans? Inauguratiesymposium Waddenacademie 1 en 2 december 2008 Leeuwarden

Klimaatverandering en de Wadden: bedreiging of een kans? Inauguratiesymposium Waddenacademie 1 en 2 december 2008 Leeuwarden Klimaatverandering en de Wadden: bedreiging of een kans? Inauguratiesymposium Waddenacademie 1 en 2 december 2008 Leeuwarden Overstromingsgebied bij NAP -6.0 m Waddenzee Markermeer A7 A9 A6 Amsterdam A2

Nadere informatie

Onderzoek naar bovengrensscenario s voor klimaatverandering voor overstromingsbescherming van Nederland

Onderzoek naar bovengrensscenario s voor klimaatverandering voor overstromingsbescherming van Nederland Onderzoek naar bovengrensscenario s voor klimaatverandering voor overstromingsbescherming van Nederland Internationale wetenschappelijke beoordeling Uitgevoerd op verzoek van de Deltacommissie Nederland,

Nadere informatie

NOORDZEE SYMPOSIUM 2007

NOORDZEE SYMPOSIUM 2007 NOORDZEE SYMPOSIUM 2007 Wat leren de oceanen ons over klimaatsverandering? Dr Wouter Rommens UNESCO/IOC Project Office for IODE VLIZ Inhoud Inleiding: IOC, IODE, databeheer en klimaatverandering Veranderende

Nadere informatie

Zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust en mondiaal,

Zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust en mondiaal, Zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust en mondiaal, 1890-2017 Indicator 4 december 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens

Nadere informatie

Onderzoek naar bovengrensscenario s voor klimaatverandering voor overstromingsbescherming van Nederland

Onderzoek naar bovengrensscenario s voor klimaatverandering voor overstromingsbescherming van Nederland Onderzoek naar bovengrensscenario s voor klimaatverandering voor overstromingsbescherming van Nederland Internationale wetenschappelijke beoordeling Uitgevoerd op verzoek van de Deltacommissie Nederland,

Nadere informatie

Stormvloed 1509. Geschiedenis van de Dollard

Stormvloed 1509. Geschiedenis van de Dollard Stormvloed 1509 Geschiedenis van de Dollard Op 19 september 2009 organiseerde de Stichting Verdronken Geschiedenis in de aula van het Ubbo Emmius Gymnasium te Leer (Ostfriesland) een symposium over de

Nadere informatie

Samenvatting. Holocene klimaatvariabiliteit in de Noord-Atlantische regio: numerieke simulaties in vergelijking tot reconstructies.

Samenvatting. Holocene klimaatvariabiliteit in de Noord-Atlantische regio: numerieke simulaties in vergelijking tot reconstructies. xiii Samenvatting Holocene klimaatvariabiliteit in de Noord-Atlantische regio: numerieke simulaties in vergelijking tot reconstructies Dit proefschrift gaat over klimaatschommelingen tijdens het Holoceen

Nadere informatie

De IPCC-emissiescenario s

De IPCC-emissiescenario s Bijlage 3 Toelichting op door de Deltacommissie gebruikte klimaatscenario s 78 Inleiding Deze bijlage heeft als doel een beknopte achtergrond te geven over klimaatscenario s en om de door de Deltacommissie

Nadere informatie

Bepaling van de primaire impacten van globale klimaatsveranderingen

Bepaling van de primaire impacten van globale klimaatsveranderingen Bepaling van de primaire impacten van globale klimaatsveranderingen Dries Van den Eynde, Stéphanie Ponsar, José Ozer & Fritz Francken Beheerseenheid Mathematisch Model Noordzee Gulledelle 100, B-1200 Brussel

Nadere informatie

Tijdsafhankelijke klimaatscenario s voor zeespiegelstijging aan de Nederlandse kust

Tijdsafhankelijke klimaatscenario s voor zeespiegelstijging aan de Nederlandse kust Tijdsafhankelijke klimaatscenario s voor zeespiegelstijging aan de Nederlandse kust Caroline Katsman, Sybren Drijfhout and Wilco Hazeleger De Bilt, 2011 Technical report; TR-318 Tijdsafhankelijke klimaatscenario

Nadere informatie

Kunnen we variaties in het klimaatsysteem begrijpen en voorzien?

Kunnen we variaties in het klimaatsysteem begrijpen en voorzien? Kunnen we variaties in het klimaatsysteem begrijpen en voorzien? Gerbrand Komen ex-knmi, IMAU 20 juni 2011 KNAW themabijeenkomst Wetenschappelijke modellen, wat kun je ermee? Met dank aan Wilco Hazeleger

Nadere informatie

Klimaatprojecties voor de Benelux

Klimaatprojecties voor de Benelux Klimaatprojecties voor de Benelux STUDIEDAG De Schelde in 2050 Antwerpen, 6 oktober 2004 Jules J. Beersma Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) Postbus 201 3730 AE De Bilt Nederland Tel.

Nadere informatie

Veranderingen in gemiddelde zeeniveaus in de Nederlandse kustwateren. Douwe Dillingh Deltares

Veranderingen in gemiddelde zeeniveaus in de Nederlandse kustwateren. Douwe Dillingh Deltares Veranderingen in gemiddelde zeeniveaus in de Nederlandse kustwateren Douwe Dillingh Deltares NCG workshop Delft, 6 februari 2014 Inhoud Waarom is het belangrijk Hoe gaan we er mee om Wat meten we Trendanalyse

Nadere informatie

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten?

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en

Nadere informatie

ANBI AANTEKENEN. Ministerie van Economische Zaken. directie Wetgeving en Juridische Zaken. Postbus EK DEN HAAG.

ANBI AANTEKENEN. Ministerie van Economische Zaken. directie Wetgeving en Juridische Zaken. Postbus EK DEN HAAG. 2500 EK DEN HAAG Postbus 2040 directie Wetgeving en Juridische Zaken Ministerie van Economische Zaken Datum: Harlingen, 0 november 206 Kenmerk: AWoI6209 Betreft: bezwaar wijziging instemming winningsplan

Nadere informatie

Tipping points on ice Een Geo Future Module over landijs

Tipping points on ice Een Geo Future Module over landijs Tipping points on ice Tipping points on ice Een Geo Future Module over landijs Drs. Rob Adriaens, KNAG & CSG Het Streek Prof. Dr. Michiel van den Broeke, dr. Tine Béneker, NESSC, Universiteit Utrecht 0

Nadere informatie

IJs in een veranderend klimaat Samenvatting van de lezing in de specialistenserie Geologie 2011 van het Museon.

IJs in een veranderend klimaat Samenvatting van de lezing in de specialistenserie Geologie 2011 van het Museon. IJs in een veranderend klimaat Samenvatting van de lezing in de specialistenserie Geologie 2011 van het Museon. Peter Kuipers Munneke (p.kuipersmunneke@uu.nl) Instituut voor Marien en Atmosferisch onderzoek

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging?

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/

Nadere informatie

Weer en water in de 21 e eeuw

Weer en water in de 21 e eeuw Weer en water in de 21 e eeuw Een samenvatting van het derde ipcc klimaatrapport voor het Nederlandse waterbeheer Het derde klimaatrapport van het ipcc 1 Waargenomen veranderingen in de 2 e eeuw t De mondiale

Nadere informatie

Klimaat in de 21 e eeuw

Klimaat in de 21 e eeuw Klimaat in de 21 e eeuw Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd en voor Nederland Mogelijke

Nadere informatie

NILOS Seminar Visserij in de Poolgebieden, Utrecht 14 sep Jan Andries van Franeker & Fokje Schaafsma Wageningen Marine Research, Den Helder

NILOS Seminar Visserij in de Poolgebieden, Utrecht 14 sep Jan Andries van Franeker & Fokje Schaafsma Wageningen Marine Research, Den Helder NILOS Seminar Visserij in de Poolgebieden, Utrecht 14 sep 2016 Jan Andries van Franeker & Fokje Schaafsma Wageningen Marine Research, Den Helder Winter sea ice Antarctica Kwantitatieve tellingen van top

Nadere informatie

Bepaling primaire impacten van klimaatsveranderingen

Bepaling primaire impacten van klimaatsveranderingen Bepaling primaire impacten van klimaatsveranderingen Dries Van den Eynde, José Ozer, Stephanie Ponsar Beheerseenheid Mathematisch Model Noordzee Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen Gulledelle

Nadere informatie

klimaatscenarios klimaatscenarios De KNMI 06

klimaatscenarios klimaatscenarios De KNMI 06 De KNMI 06 klimaatscenarios klimaatscenarios wat zijn ze? hoe worden ze gemaakt? waarin verschillen ze van de vorige? Bart van den Hurk, Geert Lenderink, Aad van Ulden, Janette Bessembinder, Franziska

Nadere informatie

Climate change and land use Landgebruik en klimaatverandering

Climate change and land use Landgebruik en klimaatverandering Climate change and land use Landgebruik en klimaatverandering Eddy Moors Earth System Science Climate Change Contents How accurate are climate predictions? Prioritization of adaptation measures Adaptation

Nadere informatie

Het integreren van ijsbergvariabiliteit in het klimaatsysteem met behulp van het iloveclim klimaatmodel

Het integreren van ijsbergvariabiliteit in het klimaatsysteem met behulp van het iloveclim klimaatmodel xix Samenvatting Het integreren van ijsbergvariabiliteit in het klimaatsysteem met behulp van het iloveclim klimaatmodel Dit proefschrift onderzoekt het effect van de Groenlandse IJskap, in het bijzonder

Nadere informatie

Het sediment-delend systeem als ruggengraad van de Wadden-kust. Bert van der Valk, Albert Oost, Zheng Bing Wang, Edwin Elias, Ad van der Spek e.a.

Het sediment-delend systeem als ruggengraad van de Wadden-kust. Bert van der Valk, Albert Oost, Zheng Bing Wang, Edwin Elias, Ad van der Spek e.a. Het sediment-delend systeem als ruggengraad van de Wadden-kust Bert van der Valk, Albert Oost, Zheng Bing Wang, Edwin Elias, Ad van der Spek e.a. het Waddensysteem Kust Noord-Holland Waddeneilanden Zeegaten,

Nadere informatie

Meetkunde en Lineaire Algebra

Meetkunde en Lineaire Algebra Hoofdstuk 1 Meetkunde en Lineaire Algebra Vraag 1.1 De samenstelling van rotaties in het vlak is commutatief. Vraag 1.2 De samenstelling van de orthogonale spiegelingen t.o.v. twee gegeven vlakken in de

Nadere informatie

Wadden in tijden van Klimaatverandering

Wadden in tijden van Klimaatverandering Wadden in tijden van Klimaatverandering Lezingen Serie Waddenacademie 14 september 2015 Natuurcentrum Ameland Pier Vellinga Universiteit Wageningen, Voorzitter van het Nationaal Onderzoekprogramma Kennis

Nadere informatie

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik Het klimaat is een complex systeem waarin fysische, chemische en biologische processen op elkaar inwerken. Die complexiteit

Nadere informatie

een andere kijk op klimaatadaptatie

een andere kijk op klimaatadaptatie een andere kijk op klimaatadaptatie Jan Mulder datum 24 mei 2011 Klimaatverandering: WATER perspectief dominant Observed changes "Warming of the climate system is unequivocal, as is now evident from observations

Nadere informatie

Prof. Gerbrand Komen. (ex-) Directeur Klimaatonderzoek KNMI. 12 Maart 2009 NNV Sectie Energie en Klimaat

Prof. Gerbrand Komen. (ex-) Directeur Klimaatonderzoek KNMI. 12 Maart 2009 NNV Sectie Energie en Klimaat Prof. Gerbrand Komen (ex-) Directeur Klimaatonderzoek KNMI 12 Maart 2009 NNV Sectie Energie en Klimaat Jaargemiddelde temperatuur (afwijking van 1951-1980) in Nederland (rode lijn) en wereldgemiddeld (blauwe

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Wat kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in

Nadere informatie

Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut Mtn/ster/e van In/rostructtn/r en Milieu

Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut Mtn/ster/e van In/rostructtn/r en Milieu l..p I 1 CO KJ Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut Mtn/ster/e van In/rostructtn/r en Milieu > Retouradres Postbus 201 3730 AE De Bilt Drs. P. Jongerius Ministerie van Economische Zaken, Landbouw

Nadere informatie

Oceaancirculatie en klimaat

Oceaancirculatie en klimaat Oceaancirculatie en klimaat Andreas Sterl Met dank aan Caroline Katsman KNMI http://svs.gsfc.nasa.gov/vis/a010000/a010800/a010841/ Ocean productivity: the imprint of physics on biology http://seawifs.gsfc.nasa.gov/seawifs.html

Nadere informatie

KNMI 06 klimaatscenario s

KNMI 06 klimaatscenario s KNMI 06 klimaatscenario s Stof tot nadenken? Opzet presentatie Klimaatverandering en het (versterkte) broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering De nieuwe KNMI-klimaatscenario s Mogelijke effecten 1

Nadere informatie

2 3 4 5 6 7 8 9 10 12,999,976 km 9,136,765 km 1,276,765 km 499,892 km 245,066 km 112,907 km 36,765 km 24,159 km 7899 km 2408 km 76 km 12 14 16 3 6 11 1 12 7 1 2 5 4 3 9 10 8 18 20 21 22 23 24 25 26 28

Nadere informatie

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12,999,976 km 9,136,765 km 1,276,765 km 499,892 km 245,066 km 112,907 km 36,765 km 24,159 km 7899 km 2408 km 76 km 12 14 16 1 12 7 3 1 6 2 5 4 3 11 9 10 8 18 20 21 22 23 24 26 28 30

Nadere informatie

Hoofdstuk 3. Getijden- en Stromingsleer. - Jonathan Devos -

Hoofdstuk 3. Getijden- en Stromingsleer. - Jonathan Devos - Hoofdstuk 3 Getijden- en Stromingsleer - Jonathan Devos - 22-10-2017 Getijden- en Stromingsleer 2 22-10-2017 Getijden- en Stromingsleer 3 Algemene inhoud Topografie, kennis van zee & strand Getijdenleer

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Uitgebreide versie Lerarenhandleiding

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Uitgebreide versie Lerarenhandleiding Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Uitgebreide versie Lerarenhandleiding Benodigdheden: -Satellietkaart van de wereld.(the World seen from space, Michelin, 1/28 500 000) -Post-its -Schrijfgrief -Atlas

Nadere informatie

Systeem aarde en het klimaat Wolfgang Schlager

Systeem aarde en het klimaat Wolfgang Schlager Systeem aarde en het klimaat Wolfgang Schlager Kennis van de aarde als systeem van lagen en kringlopen nu uitstekende basis voor aardwetenschappelijk onderwijs en voorspellingen Meten is weten Guessing

Nadere informatie

Klimaatverandering, waterhuishouding en adaptatienoden in Vlaanderen

Klimaatverandering, waterhuishouding en adaptatienoden in Vlaanderen Klimaatverandering, waterhuishouding en adaptatienoden in Vlaanderen enkele aanvullende beschouwingen prof. dr. ir. Patrick Willems K.U.Leuven Afdeling Hydraulica Toekomstig klimaat? huidig klimaat: gematigd

Nadere informatie

KNMI next klimaatscenario s. Bernadet Overbeek Gé Verver

KNMI next klimaatscenario s. Bernadet Overbeek Gé Verver KNMI next klimaatscenario s Bernadet Overbeek Gé Verver Inhoud 1. Totstandkoming klimaatscenario s 2. Keuzes KNMI next scenario s 3. Afstemming met gebruikers 4. Vragenronde: wensen uit beleid Klimaatscenario

Nadere informatie

Zeespiegelmonitor De stand van zaken rond de zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust

Zeespiegelmonitor De stand van zaken rond de zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust Zeespiegelmonitor 2018 De stand van zaken rond de zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust Zeespiegelmonitor 2018 De stand van zaken rond de zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust Fedor Baart,

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging?

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/

Nadere informatie

Een eeuw waarin gletsjers zich terugtrokken.

Een eeuw waarin gletsjers zich terugtrokken. Een eeuw waarin gletsjers zich terugtrokken. Roderik van de Wal Inleiding Wie is het nooit opgevallen, enorme morenes halverwege de zijwanden van menig vergletsjerd dal in de Alpen en in andere berggebieden.

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 46480 6 september 2016 Wijziging instemmingsbesluit winningsplan zoutwinning Havenmond, Ministerie van Economische Zaken

Nadere informatie

Opportunities for Collaborative Interdisciplinary Programs. James W. Jones Director, FCI

Opportunities for Collaborative Interdisciplinary Programs. James W. Jones Director, FCI Opportunities for Collaborative Interdisciplinary Programs James W. Jones Director, FCI Outline Introduction: Motivation for the FCI Ongoing Projects Mechanisms Emerging Needs, Opportunities Closing Remarks

Nadere informatie

De Aarde Zweet, Leuven 28 november IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? December 1,

De Aarde Zweet, Leuven 28 november IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? December 1, De Aarde Zweet, Leuven 28 november 2009 IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? 2 Het hangt er vanaf hoe het verder gaat 1 1972 1976 4 2 Publieke opinie: De ijstijd

Nadere informatie

IS ER NOG RUIMTE VOOR ZILTE NATUUR? Patrick Meire Onderzoeksgroep Ecosysteembeheer Universiteit Antwerpen

IS ER NOG RUIMTE VOOR ZILTE NATUUR? Patrick Meire Onderzoeksgroep Ecosysteembeheer Universiteit Antwerpen 1 IS ER NOG RUIMTE VOOR ZILTE NATUUR? Patrick Meire Onderzoeksgroep Ecosysteembeheer Universiteit Antwerpen 2 1) Is er nog zilte natuur? Ontwikkeling van de zilte natuur langsheen onze kust is in eerste

Nadere informatie

KNMI publicatie 221. Extreme klimaatverandering en waterveiligheid in Nederland J. Bessembinder (Ed.)

KNMI publicatie 221. Extreme klimaatverandering en waterveiligheid in Nederland J. Bessembinder (Ed.) KNMI publicatie 221 Extreme klimaatverandering en waterveiligheid in Nederland J. Bessembinder (Ed.) april 2008 KNMI publicatie 221 De Bilt, 2008 P.O. Box Postbus 201 3732 GK De Bilt Wilhelminalaan 10

Nadere informatie

Klimaatscenario s. Bart van den Hurk (KNMI/IMAU) HOVO klimaatscenario s

Klimaatscenario s. Bart van den Hurk (KNMI/IMAU) HOVO klimaatscenario s Klimaatscenario s Bart van den Hurk (KNMI/IMAU) Kijken in de toekomst? Een greep uit de onzekerheden Het klimaatsysteem is te complex om te bevatten waarnemingen van alle relevante processen en feedbacks

Nadere informatie

Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI

Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI Klimaatverandering in Nederland Aanvullingen op de KNMI 06 scenario s Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI De KNMI klimaatscenario s voor Nederland uit 2006

Nadere informatie

Werkstuk Aardrijkskunde Opwarming van de aarde

Werkstuk Aardrijkskunde Opwarming van de aarde Werkstuk Aardrijkskunde Opwarming van de aarde Werkstuk door een scholier 2725 woorden 5 maart 2008 6,4 141 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inleiding: 1. Opwarming aarde 1.1 Wat is een klimaatsverandering

Nadere informatie

DE BLAUWE AARDE. College 5 Waterbeheer en Visserij management

DE BLAUWE AARDE. College 5 Waterbeheer en Visserij management DE BLAUWE AARDE College 5 Waterbeheer en Visserij management PROGRAMMA 1. Water als leven brengend molecuul 2. Leven in zee 3. Leven in sloot en plas 4. Water in een rugzak, leven buiten het water 5. Waterbeheer

Nadere informatie

Op weg naar de volgende generatie KNMI klimaatscenario s Albert Klein Tank et al.

Op weg naar de volgende generatie KNMI klimaatscenario s Albert Klein Tank et al. Op weg naar de volgende generatie KNMI klimaatscenario s Albert Klein Tank et al. Agenda waarom klimaatscenario s voor NL? hoe komen ze tot stand? wat veroorzaakt de spreiding in de klimaatprojecties?

Nadere informatie

Dealing with uncertainties in climate adaptation in the Netherlands

Dealing with uncertainties in climate adaptation in the Netherlands Dealing with uncertainties in climate adaptation in the Netherlands A case of Delta Committee Prof. Dr. Pavel Kabat Pavel.Kabat@wur.nl Wageningen University and Research Center, Netherlands Earth System

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch)

Samenvatting (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) Er is op het moment veel aandacht voor klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor de mens. Wanneer we het over klimaatverandering in Nederland hebben, wordt meestal

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Mondiaal en in Nederland J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in Europa

Nadere informatie

Meetkunde en Lineaire Algebra

Meetkunde en Lineaire Algebra Hoofdstuk 1 Meetkunde en Lineaire Algebra Vraag 1.1 De samenstelling van rotaties in het vlak is commutatief. Vraag 1.2 De samenstelling van de orthogonale spiegelingen t.o.v. twee gegeven vlakken in de

Nadere informatie

Samenvatting Klimaatsverandering en gletsjers

Samenvatting Klimaatsverandering en gletsjers Klimaatsverandering en gletsjers Ongeveer 77% van de zoetwatervoorraad op aarde, overeenkomend met 71 m zeespiegelverandering, is als landijs opgeslagen op het aardoppervlak. De Antarctische ijskap neemt

Nadere informatie

Hoofdstuk 1: Formules en grafieken. 1.1 Lineaire verbanden

Hoofdstuk 1: Formules en grafieken. 1.1 Lineaire verbanden Hoofdstuk : Formules en grafieken.. Lineaire verbanden Opgave : in 0 minuten daalt het water 40 cm, dus 4 cm per minuut dus na minuut geldt: h 40 4 6 cm en na minuten geldt: h 40 4 cm b. formule II Opgave

Nadere informatie

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Page 1 of 6 Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Hoe voorspeld? Klimaatscenario's voor Nederland (samengevat) DOWNLOAD HIER DE WORD VERSIE In dit informatieblad wordt in het kort klimaatverandering

Nadere informatie

Inleiding. 1 www.deltawerken.com, Zeespiegelstijging.

Inleiding. 1 www.deltawerken.com, Zeespiegelstijging. Inhoudsopgave Inleiding... 2 De oorzaken van de relatieve zeespiegelstijging... 3 De zeespiegelstijging van de Noordzee... 8 De invloed van Nederland op de relatieve zeespiegelstijging van de Noordzee...

Nadere informatie

5/2/2011 Understanding Clouds Clouds form as warm air is forced upward As the air is forced upward, it expands and cools 1

5/2/2011 Understanding Clouds Clouds form as warm air is forced upward As the air is forced upward, it expands and cools 1 Understanding Clouds Clouds form as warm air is forced upward As the air is forced upward, it expands and cools 1 Understanding Clouds As the air cools, the relative humidity reaches 100% Water vapor begins

Nadere informatie

KNMI 06 klimaatscenario s

KNMI 06 klimaatscenario s KNMI 06 klimaatscenario s Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Klimaatscenario s Mogelijke

Nadere informatie

De KNMI 14 klimaatscenario s Neerslag en neerslagextremen

De KNMI 14 klimaatscenario s Neerslag en neerslagextremen De KNMI 14 klimaatscenario s Neerslag en neerslagextremen Geert Lenderink KNMI 26 mei 2014: presentatie KNMI14 scenario s De Basis: het 5de IPCC rapport van WG1 (2013) 1. Kennis m.b.t. globale klimaatverandering

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding Benodigdheden: -Satellietkaart van de wereld.(the World seen from space, Michelin, 1/28 500 000) -Post-its -Schrijfgrief -Atlas -Glas

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Wat kunnen we in Nederland verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering) en het broeikaseffect? Waargenomen klimaatverandering KNMI 06 klimaatscenario

Nadere informatie

Tentamen Marine Sciences (2006)

Tentamen Marine Sciences (2006) Tentamen Marine Sciences (2006) Donderdag 2 februari 2006, 14.00-17.00hrs Went GROEN NB1: schrijf Uw naam en studentnummer op ieder in te leveren blad NB2: er zijn vijf vragen aub deze vragen indivudeel

Nadere informatie

Wadden in tijden van Klimaatverandering

Wadden in tijden van Klimaatverandering Wadden in tijden van Klimaatverandering Lezingen Serie Waddenacademie 26 oktober 2015 Vlieland Pier Vellinga Universiteit Wageningen, Voorzitter van het Nationaal Onderzoekprogramma Kennis voor klimaat

Nadere informatie

De oorzaken en gevolgen van de opwarming van het klimaat

De oorzaken en gevolgen van de opwarming van het klimaat De oorzaken en gevolgen van de opwarming van het klimaat Belgische geografendagen Brussel, 14 november 2015 Philippe Huybrechts Earth System Sciences & Departement Geografie Vrije Universiteit Brussel

Nadere informatie

Esther Lee-Varisco Matt Zhang

Esther Lee-Varisco Matt Zhang Esther Lee-Varisco Matt Zhang Want to build a wine cellar Surface temperature varies daily, seasonally, and geologically Need reasonable depth to build the cellar for lessened temperature variations Building

Nadere informatie

Klimaatverandering in Nederland

Klimaatverandering in Nederland Klimaatverandering in Nederland Aanvullingen op de KNMI o6 scenario s Klimaatverandering in Nederland 1 Inhoud Samenvatting 1 Introductie 1.1 Doel en inhoud 1.2 KNMI 06 klimaatscenario s Voorspelbaarheid

Nadere informatie

DE MENSELIJKE INVLOED OP HET KLIMAAT IS ONMISKENBAAR

DE MENSELIJKE INVLOED OP HET KLIMAAT IS ONMISKENBAAR 1 DE MENSELIJKE INVLOED OP HET KLIMAAT IS ONMISKENBAAR De belangrijkste conclusies uit het vierde Assessment Report van het Intergovernmental Panel on Climate Change wt_ippc_022007 1 15-02-2007 11:49:44

Nadere informatie

THEMA 3 WEER & KLIMAAT. LES 2 Golfstromen. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs

THEMA 3 WEER & KLIMAAT. LES 2 Golfstromen. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs Powered by ESA NEMO NSO SPACE EXPO WNF THEMA 3 WEER & KLIMAAT LES 2 Golfstromen Deze les gaat over: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs Bij dit thema horen ook: Les 1 In het ISS Les 3 Weer

Nadere informatie

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering Zonne-energie 2012: prijs 21 ct per kwh; 2020 prijs 12 ct kwh Groen rijden; energiehuizen, biologisch voedsel Stimular, de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen Stichting Stimular www.stimular.nl 010 238

Nadere informatie

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling!

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! In de Nederlandse Delta wonen negen miljoen mensen. Hier wordt zeventig procent van ons inkomen

Nadere informatie

Klimaatsverandering en de mariene omgeving, ver van ons bed?

Klimaatsverandering en de mariene omgeving, ver van ons bed? Klimaatsverandering en de mariene omgeving, ver van ons bed? JOHAN ROBBENS Studiedag Landbouw en Klimaat 17 april 2018, Melle Impact van klimaatsverandering op de zee Verzuring van oceanen Verhoging Temperatuur

Nadere informatie