- De rol van de bankier in de economie en in de samenleving. - In hoeverre kan men het bankiersberoep bestempelen als een kunst?

Transcriptie

1 Een kijk op de bank Dit is de bank PDF Inleiding Voor velen blijkt de wereld van de bank onbekend terrein. Wij kennen allemaal wel onze bank, waar we terecht kunnen voor diverse verrichtingen of krediet, maar wat gebeurt er feitelijk aan de andere kant van de balie? Wie daarover meer wil weten, vindt in dit dossier een algemeen overzicht van de belangrijkste aspecten van het beroep van bankier. - De geschiedenis van de bank. - De rol van de bankier in de economie en in de samenleving. - In hoeverre kan men het bankiersberoep bestempelen als een kunst? - Op welke manier draagt de banksector bij tot de geldschepping? - Wat zijn de belangrijkste producten en diensten die de bank aanbiedt? - Wat zijn de recente wijzigingen in de omgeving waarin bankiers hun beroep uitoefenen? - Wat zijn de vooruitzichten? Bij dit dossier horen: - een lexicon: woorden opgenomen in het lexicon staan schuin en vetjes gedrukt. - een bijlage met statistieken. - oefeningen: zie hiervoor de website

2 2 Inhoudstafel 1. De geschiedenis van het bankwezen Waar komt het woord bank vandaan? De Oudheid (tot 476 n. Chr.) De Middeleeuwen ( n. Chr.) De Renaissance begin 15e tot eind 16e eeuw De 17e en 18e eeuw De negentiende eeuw: de gouden eeuw De twintigste eeuw (na de oorlog ): de banksystemen Van de Gemeenschappelijke markt tot de Economische en Monetaire Unie (EMU) De rol van de banken in de economie De banken zijn financiële bemiddelaars Wettelijke definitie van de bank in België Inzamelen van deposito s Kredietverlening De intrest De toegevoegde waarde van de intermediatie De omzetting of transformatie door de banken De banken beheren de betalingssystemen De banken bieden een zeer ruime waaier aan financiële diensten aan Waarom kan men het bankiersberoep als een kunst bestempelen? De risico s correct inschatten en ze beheren Welke soorten van risico s? Hoe kan een bankier de risico s beheren? Streven naar een juist evenwicht tussen soms tegenstrijdige vereisten De geldschepping door de banken... 24

3 Hoe verloopt de geldschepping door de banken? Wat is de geldhoeveelheid? Voorbeeld van girale geldschepping door de banken De balans van de bank op het einde van elke fase in de geldschepping De geldmultiplicator Remmen op de geldschepping door de banken Schema van de schepping van giraal geld door de banken Belangrijkste diensten en producten van de banken De zichtrekening en de betaalmiddelen Sparen en beleggen Het depositoboekje: een erg soepel instrument dat bijzonder geschikt is voor de kleine spaarder De termijnrekening: een gelddeposito voor een bepaalde periode De kasbon: een belegging op middellange termijn voor een duur van één tot vijf jaar De obligatie: een belegging op lange termijn met stabiel rendement Het aandeel: een deelbewijs in een onderneming De gemeenschappelijke beleggingsfondsen en beveks: spreiding van de risico s en een professioneel beheer, zelfs voor kleine bedragen Het effectendepot: de bank beheert de effecten van haar cliënten in alle veiligheid Kredieten Wat is krediet? Kredieten aan particulieren Kredieten aan ondernemingen Krediet aan de overheid De overige bankdiensten en -producten Bancassurance of verzekeringsbankieren... 50

4 Vermogensbeheer en beleggingsadvies Wissel- en arbitragetransacties afgeleide instrumenten Diensten op en rond de kapitaalmarkt Transacties op de markt van het overheidsschuldpapier Logistieke steun aan de buitenlandse handel Verhuur van safes De gewijzigde omgeving waarin de bankier werkt De desintermediatie De branchevervaging De deregulering De technologische vooruitgang De Europese financiële en monetaire integratie Vooruitzichten voor het bankiersberoep De banken ontwikkelen steeds meer activiteiten buiten de klassieke intermediatie De banken ontwikkelen alternatieve distributienetten De banken streven naar een optimale omvang: fusies en concentratie in de Belgische banksector De fusies in de Belgische financiële sector Samensteling van de belangrijkste bancassurance-groepen op de Belgische markt... 58

5 5 1. DE GESCHIEDENIS VAN HET BANKWEZEN 1.1. Waar komt het woord bank vandaan? Het woord bank dateert uit de Middeleeuwen. Het is afgeleid van het Italiaanse banca, d.i. een houten bank waarop de toenmalige geldwisselaars hun activiteit uitoefenden. Nochtans bestonden al in het verste verleden bepaalde activiteiten waaraan we de naam bankwezen kunnen geven De Oudheid (tot 476 n. Chr.) Mesopotamië en Babylonië Meer dan 3000 jaar v. Chr. is het bankbedrijf religieus getint. De priesters: - ontvangen giften van mensen die de bescherming van de goden willen afkopen; - verzamelen enorme middelen door de opeenstapeling van kleine giften: graan, vee, ; - lenen aan handelaars en landbouwers: akkers, vee, slaven, ; - registreren deze transacties op kleitabletten. Doordat deze transacties in aantal toenamen, moesten normen worden vastgesteld voor de bankverrichtingen. Onder Hammoerabi ( v. Chr.) wordt de eerste code (Code van Hammoerabi) opgesteld. Griekenland Het oude Griekenland is de bakermat van de belangrijke ontwikkelingen in het bankbedrijf. Eén munt voor elke stad: tot in de 5e eeuw v. Chr. slaat elke Griekse handelsstad haar eigen munt. Het bankbedrijf bleef beperkt tot de activiteit van de geldleners (trapezieten; bank = trapeza in het Grieks) en geldwisselaars (collubisten), die hun kramen opslaan op beurzen en markten. Eén munt voor heel het Middellandse Zeebekken: als gevolg van de uitbreiding van het Atheense rijk, die in de hand werd gewerkt door de bloei van de zeehandel, worden de obool en de drachme aangemunt, die de munt van heel het Middellandse Zeebekken worden. De eerste Griekse bankiers: de collubisten en trapezieten vestigen zich als handelaars en later als bankiers. Zij ontvangen deposito s en verstrekken leningen. Tevens ontwikkelen ze een efficiënt betalingssysteem. De houder van een document dat bijvoorbeeld door een Atheense bank wordt uitgegeven, kan dankzij dit document een bepaalde geldsom afhalen van een cliënt van een bank in Sinope. Zo n transactie veronderstelt dat voor iedere cliënt de boekhouding stipt wordt bijgehouden. De eerste openbare banken: in de 4e eeuw v. Chr. stichtten de oudgriekse stadstaten en steden de openbare banken, die de overheidsfondsen beheerden, de ontvangsten inden en de uitgaven betaalden.

6 6 Rome De Romeinen tonen, althans aanvankelijk, weinig belangstelling voor bankzaken: het is meer een volk van landbouwers dan van handelaars. Als gevolg van hun militaire veroveringen komen ze echter in contact met verscheidene mediterrane volkeren, wat aanleiding geeft tot handelsverkeer en problemen meebrengt zoals de omwisseling van munten, de inning en overdracht van de belastingen, de verzorging van de legers te velde. Op dat ogenblik ontstaan naar Grieks voorbeeld - privé-bankiers ( argentarii ), die hun tafels (banca) op het Forum vestigen, maar zich na verloop van tijd vestigen in factorijen die de staat aan hen verhuurt. Hun activiteit is vooral op de interne markt afgestemd. - openbare banken ( mensae ), die verspreid zijn over de provincies maar over een centrale kas in Rome beschikken. Hun taak bestaat in de inning van de belastingen, de uitgifte van geld en het toezicht op de wisselkoersen. Vanaf de 2e eeuw v. Chr. heerst een kapitalistische economie in Rome en gaat het zakenleven zich ontwikkelen. De inbreng van de Romeinen bestaat vooral in de solide juridische basis met betrekking tot deposito s, leningen en financiële transacties De Middeleeuwen ( n. Chr.) Na de val van het Romeinse Rijk (395 n. Chr.) en het ontstaan van het West- en Oostromeinse Rijk, zien wij een verschillende evolutie: in Byzantium nemen de banken een hoge vlucht, maar in het Westen ontstaat een feodale samenleving. Door de dreiging van de grote volksverhuizingen in het noorden en de opmars van de islam in het zuiden zoeken de westerse volkeren massaal bescherming in de buurt van burchten en kloosters. In deze feodale samenleving is er weinig behoefte aan krediet. De bestaande munten zijn erg verschillend van aard. De geldwisselaar, de eerste middeleeuwse bankier Tegen de achtergrond van deze verscheidenheid aan munten verwerft de geldwisselaar zich een plaats. Vaak gaat het om oosterse handelaars, Syriërs genaamd, die hun intrek nemen in de grote steden in het Westen. Karel de Grote In 789 breidt Karel de Grote het verbod om geld tegen intrest uit te lenen uit tot de leken. De Syriërs verdwijnen van het toneel.

7 7 Na Karel de Grote: Joden en kloosters Gedurende twee of drie eeuwen is men in het Westen voor krediet aangewezen op de Joden, die zich specialiseren in de lening tegen onderpand, meer bepaald als gevolg van het door de Kerk opgelegde verbod op lening tegen intrest, of op de kloosters, die de rol van bankier vervullen op het platteland: ze ontvangen giften van gelovigen en deposito s van privépersonen; in ruil daarvoor verstrekken ze landbouwleningen en nemen ze een waarborg op de grond of deel in de winst die de kredietnemer heeft geboekt. De Lombarden, de voorlopers van de wisselbrief en van het krediet Vanaf de 10e eeuw hebben de Italiaanse zeevaarders zowel in het Byzantijnse rijk als in de Arabische wereld vaste voet gekregen en er komen opnieuw munten in omloop. De kruistochten, waarvan de eerste plaatsvond tussen 1096 en 1099, spelen een rol van betekenis in de herleving van de handel tussen Oost en West. Vanaf het midden van de 11e eeuw vestigen handelaars uit Venetië, Pisa en Genua, Lombarden genaamd, handelskantoren in het Oosten en in Noord-Afrika. Dank zij hun flair en kennis van de banktechniek, verwerven ze zich een internationale reputatie. Ze vestigen wisselkantoren in Frankrijk, Vlaanderen en zelfs Engeland. Van de 10e tot de 13e eeuw ontstaan een aantal steden langs de handelsas Nederlanden/Italië, en de jaarmarkten in Champagne worden een plaats waar Italiaanse en Vlaamse handelaars elkaar ontmoeten en waar betaalmiddelen ter financiering van de handel worden ontwikkeld. Voor betalingen die contant gebeuren, moet de geldwisselaar, nu bankier genaamd, de wisselkoers tussen munten van verschillende landen bepalen. Voor betalingen op termijn ziet een nieuw betaalmiddel het licht: de lettera di pagamento, een voorloper van onze wisselbrief. Dit is een schuldbekentenis waarbij bijvoorbeeld een Italiaanse handelaar zich ertoe verbindt op een afgesproken datum het verschuldigde bedrag te betalen aan een handelaar uit Antwerpen, ofwel op een volgende jaarmarkt, ofwel aan een Italiaanse bankier, die dit bedrag moet overmaken aan de bankier van de handelaar uit Antwerpen. Dit vormt de aanzet tot een hoofdactiviteit van de bank, met name het krediet: dankzij het krediet dat via de wisselbrief wordt verstrekt, doet de bank aan geldschepping. De Lombarden financieren niet alleen de handel, maar verstrekken ook leningen aan particulieren en aan de overheid. Ze hebben een grote politieke invloed en gebruiken die tegen de Tempeliers. De Tempeliers: een religieuze en militaire orde, met financiële activiteiten De Tempelorde is een religieuze en militaire orde die werd gesticht ter bescherming van de pelgrims. Ze werd in Jeruzalem gesticht in 1119 en vergaart veel rijkdom (losgelden en giften) en vestigt commanderijen overal in Europa.

8 8 De financiële activiteit van de Tempeliers is veelzijdig: financiers van de kruistochten, zichten termijndeposito s, wisselverrichtingen, consignatiekas, dubbele boekhouding. De Orde, die uitgroeit tot een echte staat in de staat, wordt in 1313 door de Paus verboden, nadat Filips de Schone in 1307, op aanraden van de Lombarden, besloot de Orde in Frankrijk op te heffen De Renaissance begin 15e tot eind 16e eeuw Deze periode is rijk aan belangrijke historische gebeurtenissen: einde van de Honderdjarige Oorlog, uitvinding van de boekdrukkunst, verovering van Byzantium door de Turken, ontdekking van Amerika, godsdienstoorlogen. Deze gebeurtenissen hebben weliswaar invloed op het bankbedrijf maar de markantste factor is de (her)opkomst van de openbare banken. De opkomst van de openbare banken De openbare banken zorgen voor de financiering van de steden via de uitgifte van leningen. De gezamenlijke schuldeisers worden deponenten die dankzij de toevloed van nieuwe deposito s hun activa kunnen recupereren zonder dat ze de terugbetaling van de lening aan de bank hoeven af te wachten. Voorbeelden: de eerste openbare bank was de Taula di Canvi (tafel van de wissels), die in 1401 door het stadsbestuur van Barcelona werd opgericht om het monopolie van de joodse bankiers te doorbreken; in 1408 ziet in Genua de Casa di San Giorgio het licht. De eerste banken van lening in Italië Dit zijn verenigingen van personen die in een geest van liefdadigheid samenwerken om te lenen aan de armen en de strijd aan te binden met de woekeraars. De leningen worden toegekend in de vorm van leningen tegen onderpand. Deze banken van lening werden vanaf 1428 opgericht door de franciskaner monniken, en kenden een stormachtig succes in Italië en bij ons na Verspreiding van de privé-banken over Europa Ondertussen behielden de privé-banken echter wel hun plaats of verspreidden ze zich over heel Europa. Ze richten zich niet alleen tot de cliënteel van handelaars en privé-personen, maar ook tot de industriëlen en de overheid, die steeds meer financiële middelen begeerden. Onder de privé-bankiers blijven de Italianen een eersterangsrol spelen met de families de Medici, Strozzi en Chigi; ze vinden navolging in Frankrijk (Jacques Coeur), Engeland (Sir Thomas Gresham) en Duitsland (de Fuggers). De eerste beurzen

9 9 De handelssuprematie van de Middellandse Zeelanden gaat verloren aan het einde van de 15e eeuw. De snelle groei van de handel in Noord-Europa leidt tot een behoefte aan permanente instellingen die dagelijkse transacties aankunnen (en niet langer periodieke zoals op de jaarmarkten): de ruil op de beurzen heeft niet alleen betrekking op de goederen, maar ook op wissels en vennootschapsaandelen. Uit de oprichting van de beurzen komt het fundamentele onderscheid tot uiting tussen: - de financiële markten: dit zijn plaatsen waar kopers en verkopers elkaar ontmoeten en zaken doen met elkaar; - de banken: zij onderhandelen, op eigen verantwoordelijkheid, met elk van de partijen afzonderlijk. Handelaars en bankiers blijven elkaar ontmoeten op de jaarmarkten. Na de terugval van de jaarmarkten in Champagne, nemen Brugge en Lyon de fakkel over. Op het einde van de vijftiende eeuw verliest Brugge, waar de haven verzandt, zijn plaats aan Antwerpen. De ontwikkeling van het zakenleven vereist een permanente activiteit en niet langer een periodieke, zoals op de jaarmarkten. In 1515 wordt in Antwerpen, op dat moment een zeer belangrijk internationaal handelscentrum, de eerste beurs opgericht, die vijfendertig jaar later Thomas Gresham als voorbeeld zal dienen voor de Royal Exchange in Londen. De constante bedreiging van sociale, politieke en religieuze onrust in de Spaanse Nederlanden op het einde van de 16e eeuw luidt de ondergang in van Antwerpen ten voordele van Amsterdam De 17e en 18e eeuw In de 17e en 18e eeuw wordt voor de Europese bank het tijdperk van de voorlopers afgesloten. Alle landen, zelfs die welke het katholieke geloof trouw zijn gebleven, hebben zich, weliswaar stilzwijgend, neergelegd bij de wettelijkheid van de intrestvoet. Nagenoeg overal worden tal van bankinstellingen opgericht. De staat heeft steeds meer aandacht voor de belangrijkste onder die instellingen. Lyon, Genua en Genève groeien uit tot bankcentra. De emissiebanken: het tumultueuze ontstaan van het papiergeld - De Bank van Venetië, die door de republiek Venetië rond 1637 werd gesticht, aanvaardt deposito s die op een afgesproken tijdstip worden gestort en intrest opbrengen. De bank geeft aan elke deponent een certificaat dat een primitieve vorm van bancair geld is: het deposito kan vóór de vervaldag worden terugbetaald, niet voor het nominaal bedrag, maar voor de prijs waartegen een nieuwe deponent dit deposito wil overnemen. - De Bank van Amsterdam geeft vanaf de jaren 1640 aan haar deponenten certificaten af die verhandelbaar zijn volgens hetzelfde principe als bij de Bank van Venetië, maar die luiden in een rekenmunt, de florin-banco. - De in 1660 opgerichte Bank van Stockholm is opgezet volgens nieuwe regels: de deposito s krijgen de vorm van certificaten, leveren intrest noch commissieloon op en

10 10 hebben geen precieze vervaldag. De certificaten zijn betaalbaar aan toonder voor hun nominaal bedrag. Deze certificaten groeien aldus uit tot echt papiergeld, dat even gemakkelijk te gebruiken is als metaalgeld. Ze worden in omloop gebracht na storting in contant geld of na een gewone schuldbekentenis. De Bank van Stockholm is de eerste bank ter wereld die geld in omloop brengt: ze kan liquide middelen in omloop brengen zonder vooraf deposito s te moeten inzamelen. Doordat ze zich ertoe verplicht de biljetten contant terug te kopen, loopt ze een liquiditeitsrisico, want ze is verplicht haar voorraad metaalgeld aan te spreken zonder zekerheid te hebben omtrent een onmiddellijke aanvulling. - De Bank of England en het ontstaan van het chartaal geld Bij het begin van de 17e eeuw doet de Tower of London dienst als brandkluis voor de handelaars van de City, die, nadat Charles I in 1640 beslag had gelegd op hun metaalgeld, besloten hun liquiditeiten toe te vertrouwen aan professionelen, de goudsmeden (goldsmiths), tegen een voorschot à fonds perdu. De goudsmeden maken daarvan gebruik om zich om te vormen tot bankiers, en geven aan hun deponenten certificaten af, staan leningen toe aan de staat alsook aan industriëlen en handelaars, tegen overgave van wisselbrieven. Dankzij hen ontwikkelen de banktechnieken zich in twee richtingen: de certificaten worden onderverdeeld in gelijkwaardige coupures en het endossement van handelspapier wordt een courante praktijk. In 1694 zet het Parlement het licht op groen voor de oprichting van een emissiebank "The Governor and Company of the Bank of England", een privé-instelling met een beginkapitaal van pond waarop het publiek heeft ingeschreven. Deze bank mocht deposito s innen, biljetten aan toonder uitgeven met een vaste waarde die gelijk is aan een bepaald gewicht in edel metaal, en haar middelen aanwenden ter discontering van nationale of internationale wisselbrieven. In 1708 verwerft de Bank het monopolie voor de uitgifte van bankbiljetten voor Engeland en Wales. - Aan de vooravond van de 18e eeuw bestaan reeds alle instrumenten van de banktechniek: cheque, endossement, overschrijving, wissel, valutahandel, arbitrage Vanaf dan is de geschiedenis van de bank verweven met het sociaal-economische gebeuren en schikt ze zich naar de omwentelingen als gevolg van de industriële revolutie en de tweede koloniale expansie De negentiende eeuw: de gouden eeuw In de geschiedenis van de bank komt de 19e eeuw naar voren als een periode van groei en stabiliteit. In navolging van Engeland, de Verenigde Staten en Frankrijk, gaan alle landen in de loop van de 19e eeuw de waarde van hun geld bepalen in edelmetaal of, wat op hetzelfde neerkomt, het gewicht, de benaming en de nominale waarde van het metaalgeld vastleggen. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van bankgeld, wat meebrengt dat een onderscheid tussen

11 11 het geld wordt gemaakt al naargelang de vorm: metaalgeld (de muntstukken), chartaal geld (de biljetten), giraal geld (de zichtrekeningen). Die periode, die duurt tot 1914, wordt gekenmerkt door vier grote stromingen: 1 de opkomst van uitgifte-instellingen: deze instellingen proberen de uitgifte van bankbiljetten in hun respectievelijke landen te monopoliseren. 2 de snelle groei van de zakenbanken: het gaat om bankinstellingen die geen bankbiljetten uitgeven noch deposito s inzamelen, maar optreden als adviseurs, makelaars of mandatarissen bij grote particuliere of openbare leningen, bij het zoeken naar kapitaal voor belangrijke projecten ter financiering van ondernemingen, bij de notering ter beurze, de overname en fusie van ondernemingen De zakenbanken zijn gestoeld op de handelshuizen ( merchant banks ) en staan van meet af aan in het teken van de internationalisering. Hun kracht berust veeleer op de reputatie en het persoonlijke vermogen van hun bestuurders dan op het kapitaal dat ze ter beschikking hebben. 3 het ontstaan van de handelsbanken, ook gemengde banken genaamd: aanvankelijk legden ze zich toe op de werving van deposito s en de financiering van commerciële activiteiten in de vorm van kredieten of van deelnemingen in het kapitaal van de ondernemingen. Het kapitaal van die banken is doorgaans ruim verspreid bij het publiek in de vorm van aandelen. 4 het ontstaan van para-bancaire instellingen: het gaat om spaarkassen, kredietcoöperaties, woningspaarkassen, die tegemoet willen komen aan specifieke behoeften van de gewone cliënteel De twintigste eeuw (na de oorlog ): de banksystemen Vóór de Eerste Wereldoorlog berustten de werking van de banken en hun rol in de wereld op een handvol strenge maar eenvoudige regels. Enkele uitzonderingen niet te na gesproken, was er geen enkel land dat eraan dacht de organisatie van de banken tot in het kleinste detail te regelen. In de loop van de 20e eeuw gaat men echter geleidelijk aan steeds meer spreken van banksystemen. Wat zijn de ontwikkelingen die de bank in de 20 e en het begin van de 21 e eeuw kenmerken? - Er is in de eerste plaats de evolutie van de betaalmiddelen: metaalgeld wordt vervangen door chartaal geld (biljetten), dat op zijn beurt plaats maakt voor giraal geld (rekeningtegoeden).

12 12 - De uitgifte-instellingen worden centrale banken, die bevoegd zijn om de banken bepaalde normen op te leggen. - De aanwezigheid van de staat als controlerende of toezichthoudende instantie. - De ontwikkeling van de economie heeft ook een invloed op het banksysteem in verschillende landen. - De ontwikkeling van de Gemeenschappelijke markt en van de Economische en Monetaire Unie (EMU), tenslotte, kenmerkt de evolutie van de Europese banken op het einde van de 20 e en aan het begin van de 21 e eeuw (zie 1.8). Universalisme of specialisering van de banken? - het universalisme, naar Duits model, steunt op drie criteria: - vrijheid van vestiging op heel het nationale grondgebied - uitvoering van het volledige gamma van bankverrichtingen, interventie op de financiële markten, duurzaam bezit van deelnemingen in het kapitaal van de ondernemingen - gelijke controle en zelfde dienstverlening voor banken, spaarkassen en coöperatieve vennootschappen. - de specialisering, die in België gestalte krijgt in de splitsing tussen bank en holding in Met het oog op de depositobescherming wordt aan de banken verbod opgelegd om als te riskant beschouwde deelnemingen in industriële ondernemingen in bezit te hebben. De universele bank raakt flink ingeburgerd in heel de kapitalistische wereld, al variëren het tempo en de procedure van land tot land. De technische ontwikkelingen en de internationalisatie Sedert 1940 heeft de technische vooruitgang onze wereld een ruimere dimensie gegeven. Het bankbedrijf evolueert momenteel in een internationaal kader, wat mogelijk wordt gemaakt door de vooruitgang in de transport- en telecommunicatiemiddelen. Het ontstaan van supranationale instanties zoals de Bank voor Internationale Betalingen (BIB), de Internationale Bank voor Herstel en Ontwikkeling (IBHO), of het Internationaal Monetair Fonds (IMF) is een indicatie van de mate waarin wetgevingen volgens internationale normen moeten worden uitgewerkt Van de Gemeenschappelijke markt tot de Economische en Monetaire Unie (EMU) We schrijven 8 mei 1945, het einde van de Tweede Wereldoorlog ( ). Europa is een puinhoop. De vrees dat een dergelijk drama zich zou herhalen, doet bij politici de idee ontstaan een unie van Europese staten te creëren. De Verenigde Staten moedigen hen aan door middel van een ambitieus actieplan (het Marshallplan), maar eisen dat de Europese landen hun actie coördineren. 1950: de Schuman-verklaring

13 13 Op 9 mei 1950, vijf jaar na de oorlog, stelt de Franse minister van Buitenlandse Zaken, Robert Schuman, voor de productie van steenkool en staal van Frankrijk en Duitsland samen te brengen. Die productie zou onder een hoge supranationale autoriteit worden geplaatst. Het is die gebeurtenis die van 9 mei de officiële dag van Europa heeft gemaakt. De landen van de Benelux en Italië scharen zich achter het voorstel. Door op 18 april 1951 het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) te ondertekenen, zullen die landen de Europese Zes vormen. 1957: de Verdragen van Rome Op 25 maart 1957 ondertekenen de zes landen van het Kleine Europa de twee Verdragen van Rome tot oprichting van: - Euratom, voor het samenbrengen van de atoomproductie; - de Gemeenschappelijke markt, voor de vrije concurrentie tussen producten uit alle sectoren van de economie. 1979: het Europees Monetair Stelsel (EMS), met als hoofddoel: - de stabiliteit van de wisselkoersen tussen de munteenheden (door tussenkomst van de centrale banken); - de solidariteit van de lidstaten door de toekenning van kredieten. De belangrijkste vernieuwing is de invoering van de ECU (European Currency Unit), een korf van Europese munteenheden waarvan de samenstelling de weerspiegeling is van het aandeel van iedere lidstaat in de productie en de uitwisseling van goederen en diensten binnen de Gemeenschap. 1986: de Europese Akte In februari 1986 ondertekenen de lidstaten van de EEG een nieuw verdrag, de Europese Akte, dat de weg naar een economische en monetaire unie opent. 1989: het Rapport-Delors Het Rapport-Delors pleit voor een Europese economische en monetaire unie die in drie fases moet worden gerealiseerd: Fase I : consolidering van de eenheidsmarkt en voorbereiding van het verdrag van Maastricht Fase II : oprichting van het Europees Monetair Instituut, convergentie van de economieën en meer samenwerking op monetair vlak Fase III : invoering van één Europese munt.

14 : het verdrag van Maastricht Dat verdrag bepaalt onder meer dat de nationale munten zullen worden vervangen door een gemeenschappelijke munteenheid voor de lidstaten die kunnen bewijzen dat ze zowel economisch als financieel gezond zijn. Om dat na te gaan, worden convergentiecriteria vastgelegd. 1998: Europese Raad van Brussel - de landen van de eurozone worden vastgelegd: België, Duitsland, Finland Frankrijk, Ierland, Italië, Luxemburg, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje (later zal Griekenland daar nog bijkomen) - oprichting van de Europese Centrale Bank (ECB) - 31 december 1998: aankondiging van de omrekeningskoersen. 1 januari 1999: derde fase van de Economische en Monetaire Unie Sedert 1 januari is de euro de Europese eenheidsmunt geworden; de nationale munten van de elf (later twaalf) landen van Euroland zijn nog slechts onderverdelingen van de euro, en de gemeenschappelijke Europese munt heeft zijn intrede gedaan in de girale geldcirculatie; - het Eurosysteem, onder leiding van de Raad van Gouverneurs van de ECB, voert het gemeenschappelijke muntbeleid van de eurozone teneinde de prijsstabiliteit te handhaven. 2002: de eurobiljetten en euromuntstukken worden in omloop gebracht en de nationale munten worden uit de omloop genomen. 2. DE ROL VAN DE BANKEN IN DE ECONOMIE 2.1. De banken zijn financiële bemiddelaars De hoofdactiviteit van de banken bestaat erin op eigen risico als tussenpersoon op te treden tussen economische actoren met een teveel aan financiële middelen en zij die een financiering nodig hebben. De eersten lenen hun geld aan de bank, die dat gebruikt om de tweede categorie te financieren. De banken zamelen geld in in de vorm van deposito s van hun cliënten: particulieren/gezinnen, ondernemingen. De banken zetten die deposito s om in kredieten voor de financiering van de behoeften van particulieren/gezinnen, ondernemingen en de overheid.

15 15 Door de activiteit van de banken worden de middelen optimaal aangewend omdat vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd; de economie wordt aldus efficiënter. Tab. 1. Tab. 2. Tab. 3. Aandeel van de financiële diensten in de Belgische economie Belangrijkheid van de banksector voor de Belgische economie Internationale vergelijking van het belang van de banksector in de economie 2.2. Wettelijke definitie van de bank in België Worden gedefinieerd als kredietinstellingen, de Belgische of buitenlandse ondernemingen waarvan de werkzaamheden bestaan in het van het publiek in ontvangst nemen van gelddeposito's of van andere terugbetaalbare gelden en het verlenen van kredieten voor eigen rekening. Dat is de definitie van een kredietinstelling (die we hier voorts bank zullen noemen) uit de wet van 22 maart 1993 op het statuut van en het toezicht op de kredietinstellingen. Met die wet werd de tweede Europese richtlijn coördinatie bankwezen van 15 december 1989 omgezet in Belgisch recht: die richtlijn voorziet in de enige vergunning en in de wederzijdse erkenning en het toezicht door het land van oorsprong voor alle kredietinstellingen uit de Europese Gemeenschap. Die definitie is van toepassing op alle Belgische en buitenlandse kredietinstellingen, ongeacht hoe ze hun activiteiten in België uitoefenen (via een dochterbedrijf, een bijkantoor, of via de vrije dienstverlening). De kredietinstellingen mogen naast de gewone depositowerving en kredietverlening evenwel ook nog andere activiteiten uitoefenen (zie kader). Eenvormig statuut voor alle kredietinstellingen Deze wet uniformeerde de verschillende statuten van de traditionele groepen van kredietinstellingen (banken, spaarbanken, openbare kredietinstellingen). Alle kredietinstellingen horen voortaan thuis in één enkel juridisch kader en het toezicht erop wordt uitgeoefend door dezelfde controleoverheden. Om die reden wordt in dit document de term bank gebruikt ter aanduiding van alle kredietinstellingen.

16 16 Volgens de Europese richtlijnen mogen de in de Unie gevestigde banken op heel het Europese grondgebied de volgende activiteiten* ontplooien: - in ontvangst nemen van deposito's; - verstrekken van leningen (onder meer consumentenkrediet, hypothecair krediet, factoring met of zonder verhaal en financiering van handelstransacties); - leasing; - betalingsverrichtingen; - uitgifte en beheer van betaalmiddelen, verlenen van garanties en stellen van borgtochten; - transacties voor eigen rekening of voor rekening van cliënten met betrekking tot: geldmarktinstrumenten, valuta's, financiële futures en opties; - swaps en soortgelijke financieringsinstrumenten en effecten; - deelnemingen aan effectenemissies en dienstverrichtingen in verband daarmee; - advisering aan ondernemingen inzake kapitaalstructuur, bedrijfsstrategie en daarmee samenhangende aangelegenheden, alsmede advisering en dienstverrichtingen op het gebied van fusie en overname van ondernemingen; - bemiddeling op de interbankenmarkten, vermogensbeheer of advisering; - bewaarneming en beheer van effecten; - commerciële inlichtingen; - verhuur van safes. * Deze lijst is niet exhaustief. De kredietinstellingen mogen nog andere activiteiten ontplooien, maar daarvoor is de onderlinge erkenning evenwel niet van toepassing Inzamelen van deposito s Cliënten die hun geld in alle veiligheid willen plaatsen en er naar eigen goeddunken wensen over te beschikken, kunnen het bij de bank als deposito geven. Op die manier lenen ze in zekere zin hun geld aan de bank. In ruil daarvoor krijgen ze van de bank intresten of diverse diensten. Het geld dat de cliënten in deposito hebben gegeven, behoort niet toe aan de bank, want de deponenten kunnen op elk ogenblik hun tegoed opvragen. Er bestaan verschillende soorten van deposito s, zoals bijvoorbeeld zichtdeposito s, spaardeposito s, termijndeposito s, kasbons. Elke vorm van deposito heeft specifieke kenmerken inzake opvraging, intrestvergoeding, enz. De cliëntendeposito s vormen de belangrijkste bron van werkmiddelen voor de banken, m.n. iets minder dan de helft ervan. Tab. 4. Tab.5. Door de banken bij de cliënten ingezamelde deposito s Belangrijkste werkmiddelen van de banken

17 17 Tab.6. Tab.7. Structurele evolutie van de werkmiddelen en van de cliëntendeposito s van de banken Van wie en in welke vorm nemen de banken in België deposito s in ontvangst? Kredietverlening De bank gebruikt het door haar cliënten gedeponeerde geld door het uit te lenen aan andere cliënten die het nodig hebben. Afzonderlijk beschouwd zou het geld van de duizenden spaarders geen economisch nut hebben. Het zou hun niets kunnen opbrengen. Door dit spaargeld bijeen te brengen kan de bank het omzetten in kredieten, teneinde tegemoet te komen aan de financiële behoeften van de kredietnemers - particulieren, ondernemingen of overheid - in België en in het buitenland. Tab.8. Tab.9. Tab.10. Verdeling van de uitbetalingskredieten van de banken al naargelang de vorm Aan wie en in welke vorm verlenen de banken kredieten in België? De effectenportefeuille van de banken De intrest De intrest is de prijs die de kredietgever aan de kredietnemer aanrekent voor de dienst die hij verleent. Die dienst bestaat erin hem gedurende een bepaalde periode een bedrag aan geld ter beschikking te stellen. De deponenten die hun geld aan de bank hebben toevertrouwd, hebben haar dit geld geleend. Dat betekent m.a.w. dat de bank bij hen geld heeft ontleend om het aan anderen te lenen. De bank betaalt hun een intrest op de geleende som. De intrest die de bank aan de deponent betaalt, wordt creditintrest genoemd (creditintrest). Als de bank daarentegen een krediet verleent, is het zij die geld uitleent en dienen de kredietnemers haar een intrest te betalen. De intrest die de kredietnemer aan de bank betaalt, wordt debetintrest genoemd (debetintrest). Het verschil tussen debet- en creditintrest heet intrestmarge. Die marge stelt de bank in staat haar kosten te dekken en het hoofd te bieden aan de risico s die eigen zijn aan krediettransacties.

18 De toegevoegde waarde van de intermediatie Financiële intermediatie zorgt voor een aanzienlijke toegevoegde waarde: - de bank zorgt ervoor dat het spaargeld van de deponenten opbrengt en kan hun dan ook een intrest geven of betaaldiensten aanbieden onder de kostprijs. - de bank zorgt voor de veiligheid van het gedeponeerde geld. - de kredietnemer hoeft geen kosten te maken om kapitaal te zoeken. - de kredietnemer kan rekenen op de vertrouwelijkheid van zijn bank. Wat als er geen banken zouden zijn? Wat zouden de kleine spaarders doen? Waar zouden ze hun geld veilig kunnen beleggen? Hoe zouden ze betrouwbare kredietnemers kunnen vinden die hun regelmatig intrest kunnen betalen? En wat zouden de ondernemingen doen? Waar zouden ze de soms aanzienlijke bedragen vinden die ze nodig hebben om de ontwikkeling van hun activiteiten te financieren? En bij wie zouden de - jonge en minder jonge - gezinnen moeten aankloppen, die een auto wensen te kopen of een huis willen bouwen maar die niet over de nodige middelen beschikken? De omzetting of transformatie door de banken Het is uitzonderlijk dat deposito s en kredieten perfect met elkaar overeenstemmen. Dat betekent m.a.w. dat de deposito s moeten worden omgezet alvorens kredieten te worden. Die omzetting kan betrekking hebben op verscheidene aspecten: de schaalomzetting bestaat erin kleine deposito s te groeperen teneinde grote kredieten aan te bieden: afzonderlijk beschouwd zouden de kleine deposito s geen economisch nut hebben en zouden ze de spaarders niets kunnen opleveren. Door ze bijeen te brengen kan de bank dit spaargeld omzetten in kredieten teneinde tegemoet te komen aan de financiële behoeften van de kredietnemers. de termijnomzetting bestaat erin kredieten op lange of middellange termijn te financieren met deposito s op korte termijn. Vaak is de gemiddelde duur van de toegekende kredieten groter dan die van de deposito s: een hypothecair krediet kan over 20 jaar lopen, zichtrekeningen kunnen daarentegen op elk ogenblik worden leeggehaald; een consumentenlening (bijvoorbeeld voor de aankoop van een wagen) heeft vaak een looptijd van verscheidene jaren, voor deposito s op spaarboekjes bestaat er omzeggens geen vervaltermijn. De bank dient rekening te houden met de eisen van zowel de cliënt-deponent (over zijn geld kunnen blijven beschikken zonder risico te lopen) als de kredietnemer (kunnen

19 19 rekenen op een zekere financiering op lange termijn). Dat veronderstelt dat ze aanvaardt om een renterisico (zie ) te lopen. Voor een degelijke beheersing van dit risico is een erg professioneel beheer vereist. De technische benaming voor dit beheer is Assets and Liabilities Management (activa- en passivabeheer). de valuta-omzetting: omzetting van deposito s uitgedrukt in een bepaalde munt in kredieten in een andere munt De banken beheren de betalingssystemen Tab.11. Tab.12. Gebruik van de verschillende betaalinstrumenten in België Gebruik van de betaalmiddelen in België De girale betalingen kenden een exponentiële groei, vooral sedert het einde van de jaren 60. De uitbetaling van de lonen door de ondernemingen en de overheid via storting op een zichtrekening heeft daartoe veel bijgedragen. De Belgische banken hebben steeds al een pioniersrol gespeeld wat het beheer van de betalingssystemen betreft, van bij de invoering van het gestructureerd rekeningnummer in 1971 tot het succes van de elektronische portemonnee Proton. België beschikt hiermee over een betalingssysteem dat in het buitenland vaak als een toonbeeld van efficiëntie en veiligheid wordt geprezen. Bovendien is het Belgische systeem één van de goedkoopste van Europa, zoals een studie van de Europese Commissie heeft uitgewezen. Het beheer van de betaalsystemen is een waarachtige industrie geworden, en de toegevoegde waarde ervan is voor de hele economie erg hoog. Vandaag de dag worden de betalingssystemen niet langer meer beschouwd als een loutere aanvulling bij de traditionele bankactiviteiten, zijnde de depositowerving en de kredietverlening. Omdat betalingen een complexe materie vormen, omdat de computerisering ervan sterk is doorgedreven en omdat de cliënten (zowel de ondernemingen als de particulieren) hoge eisen stellen, groeiden de organisatie en het beheer van betalingssystemen uit tot een volwaardige bankbedrijvigheid. Betalen is dus omzeggens een industrietak geworden, met een internationale infrastructuur, grondstoffen, fabrieken, kostprijzen en tarieven. De Europese eenheidsmarkt werd op 1 januari 2002 werkelijkheid, dankzij de invoering van een eenheidsmunt, de euro, voor de 300 miljoen Europese burgers. Sindsdien werken de betalingssystemen niet langer in het kader van de kleine Belgische entiteit, maar wel in de schoot van een enige betalingszone, de Single European Payments Area (SEPA). Er blijven evenwel nog tal van belemmeringen over alvorens er van een werkelijk eenvormig Europees betalingssysteem zal kunnen worden gesproken. Er zijn praktische belemmeringen (verschillende technologieën en boekhoudsystemen), belemmeringen van wetgevende aard (de

20 20 betalingssystemen zijn geïntegreerd in de nationale wetgevingen voor België, in het Burgerlijk Wetboek), en ook belemmeringen die te maken hebben met de betalingsgewoonten van de mensen (bij de Belgen is de overschrijving bv. het meest gebruikte betaalmiddel, voor de Fransen is dat de cheque). Nog een andere hinderpaal heeft te maken met de tarifering betreffende betaalsystemen, die niet in elk land op dezelfde manier wordt aangepakt. Meer weten? - Consulteer het dossier: Het betalingsverkeer - Download de BVB-brochure Achter de schermen van de betaalindustrie. (zie De banken bieden een zeer ruime waaier aan financiële diensten aan Naast de deposito s, de kredietverlening en het beheer van de betalingssystemen bieden de banken een zeer ruime waaier aan financiële diensten en producten aan (zie 5.4.). 3. WAAROM KAN MEN HET BANKIERSBEROEP ALS EEN KUNST BESTEMPELEN? 3.1. De risico s correct inschatten en ze beheren Aan een krediet is altijd een bepaalde risicograad verbonden. Een bank kan de risico s verbonden aan een krediet nooit geheel uitsluiten, maar door die correct in te schatten kan de bank ze wel beheren (bv. er een dekking voor zoeken indien ze té groot zijn). De kunst van de bankier bestaat erin de kredietrisico s correct te beheren zonder te raken aan de veiligheid van de deposito s: dat is een absolute vereiste! Welke soorten van risico s? De banken worden geconfronteerd met zes grote categorieën van risico s: het kredietrisico De bankier moet rekening houden met het risico dat bepaalde kredietnemers niet terugbetalen. Wanneer een bank krediet verleent, stelt ze een daad van vertrouwen ten aanzien van de debiteur. Krediet staat of valt met vertrouwen: de bank neemt aan dat de