Energiebesparing bij zorginstellingen. Gorinchem & Drechtsteden

Transcriptie

1

2

3 Energiebesparing bij zorginstellingen Gorinchem & Drechtsteden Auteur : Michael Lezer & Carry Hardy Met dank aan : Willem de Neve & Christian de Laat (DCMR Milieudienst Rijnmond) Datum : maart 2012

4 Energiebesparing bij zorginstellingen 2

5 Inhoud Samenvatting 5 1. Inleiding Klimaatbeleid Milieudoelen energie Branchegerichte aanpak zorginstellingen 6 2. Aanpak Selectie van zorginstellingen Lijst energiebesparende maatregelen Het bezoek Indeling 9 3. Resultaten doorlichting Milieuscore Energieverbruik en besparingspotentieel Maatregelen milieuscore Koplopers, volgers of achterblijvers Bewustzijn t.a.v. energiebesparing Vervolgtraject Conclusies Aanbevelingen Bijlagen 17 Bijlage 1. Checklist Zorginstellingen 18 Bijlage 2. Afspraak 22 Bijlage 3. Brief naar aanleiding van bezoek voor achterblijver of volger 23 Bijlage 4. Brief naar aanleiding van bezoek voor koploper 25 Bijlage 5. Brief plan van aanpak akkoord 26 Bijlage 6. Resultaten uit de EnergiebesparingsMonitor Wet milieubeheer Bijlage 7. Overzicht bezochte instellingen Energiebesparing bij zorginstellingen 3

6 Energiebesparing bij zorginstellingen 4

7 Samenvatting Met de uitvoering van het klimaatbeleid van Gorinchem en het Regionaal Energieprogramma Drechtsteden controleert de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid (Omgevingsdienst) branchegericht bedrijven en instellingen op het treffen van energiebesparende maatregelen. De zorg is één van de eerste sectoren die volgens deze aanpak is gecontroleerd. Indien een instelling jaarlijks meer dan kwh of m 3 gas verbruikt, is deze op besparingsmaatregelen doorgelicht. In deze gevallen geldt de wettelijke verplichting om energiebesparende maatregelen te nemen die zich binnen 5 jaar terugverdienen. Uit de controle van 43 zorginstellingen, waarvan 36 in Drechtsteden en 7 in Gorinchem, is het volgende gebleken. Een besparing van totaal 20% CO 2 -uitstoot is mogelijk, wat neerkomt op een vermindering van ton aan CO 2. Als we uitgaan van een minimale besparing van 10% de komende vijf jaar, dan komt dit neer op ton CO 2. Dit staat ongeveer gelijk aan de CO 2 -uitstoot als gevolg van het gemiddelde energieverbruik van huishoudens. Vijf instellingen, de zogenoemde koplopers, hebben hun energiebeheer redelijk op orde. Bij de overige instellingen (13 volgers en 22 achterblijvers) is een nazorgtraject opgestart, om ze er toe aan te zetten met de besparende maatregelen aan de slag te gaan. Veel eenvoudig te nemen maatregelen zijn niet getroffen. Zo liggen de meeste kansen op het gebied van verlichting en het goed inregelen van de CV. Op 26 januari 2012 is voor de managers in de zorg een symposium georganiseerd over energiebesparing in de zorgsector. De zorginstellingen waren overwegend positief over dit symposium en de energiecontroles, vanwege de verheldering op het gebied van de mogelijkheden om energie te besparen. De ervaringen met de energiecontroles bij de zorginstellingen leiden tot de volgende aanbevelingen in de uitvoering: bestuurlijke aandacht richting besturen van de zorginstellingen kan de betreffende instellingen stimuleren actief met energiebesparing aan de slag te gaan; aandacht in de media voor de koplopers kan bijdragen aan de motivatie van de doelgroep; projectmatige aanpak van energiebesparing op termijn structureel maken; afstemming andere gemeentelijke instrumenten en initiatieven; aandacht voor energiebesparende maatregelen tijdens nieuwbouw en renovatie; aandacht voor de toekomstige regelgeving over energieneutraal bouwen (voorzien in 2020). 1 De Drechtsteden bestaat aan uit de volgende gemeenten: Dordrecht, Zwijndrecht, Hendrik-Ido-Ambacht, Sliedrecht, Papendrecht en Alblasserdam. Energiebesparing bij zorginstellingen 5

8 1. Inleiding In het kader van het klimaatbeleid Gorinchem en het Regionaal Energieprogramma Drechtsteden heeft de Omgevingsdienst de opdracht gekregen om de branche zorginstellingen te controleren op energiebesparing. 1.1 Klimaatbeleid Landelijke doelstellingen De Nederlandse overheid heeft in haar beleid Schoon en Zuinig de volgende doelstellingen vastgelegd: 2% energiebesparing per jaar 20% duurzame energie in % reductie overige broeikasgassen in 2020 t.o.v Klimaatbeleid Drechtsteden In de raadsprogramma s vormt het thema duurzaamheid een speerpunt. Met het Energieprogramma Drechtsteden sluiten de Drechtsteden aan bij de landelijke doelstellingen. Klimaatbeleid Gorinchem Gorinchem streeft, in het Milieubeleidsprogramma binnen Klimaatbestendige stad naar: een jaarlijkse energiebesparing van 2% op de energie die binnen de gemeentegrenzen; een 5-10% aandeel van duurzame energie in Daarbij maakt de gemeente Gorinchem gebruik van de SLOK-regeling: Stimulering van Lokale Klimaatinitiatieven. Het project Energiebesparing bij zorginstellingen is voor Gorinchem een onderdeel van het SLOK-project. 1.2 Milieudoelen energie Binnen de energieprogramma s van Drechtsteden en Gorinchem zijn bedrijven en instellingen een belangrijke doelgroep. Op grond van de Wet milieubeheer (Wm) en het Activiteitenbesluit moeten bedrijven en instellingen (die vallen onder deze regelgeving) energiebesparende maatregelen treffen met een terugverdientijd van minder dan of gelijk aan vijf jaar. Het maatschappelijk belang van deze maatregelen is groot, omdat het kan leiden tot zeer substantiële reductie van CO 2 -emissies. De aanpak van energiebesparing bij bedrijven en instellingen gebeurt via twee routes. Binnen de branchegerichte aanpak is voor 2011 gekozen voor de zorginstellingen en daarnaast worden diverse grootverbuikers (meestal industriële bedrijven) gecontroleerd op energiebesparende maatregelen. 1.3 Branchegerichte aanpak zorginstellingen Binnen de branchegerichte aanpak is gekozen voor de zorginstellingen omdat uit landelijke studies en ervaringen blijkt, dat bij deze branche een hoog besparingspotentieel is te halen. Tevens is voor de aanpak van deze branche een uniforme werkwijze 2 beschikbaar. Voor zorginstellingen is geen convenant met de overheid, ofwel een zogenaamde meerjarenafspraak (MJA3) 3, afgesloten. 2 De aanpak is omschreven in de uniforme leidraad energiebesparing van AgentschapNL. Zie 3 Meer informatie over MJA-afspraken, zie Energiebesparing bij zorginstellingen 6

9 Voor de selectie van energierelevante instellingen is rekening gehouden met de grenswaarden uit het Activiteitenbesluit (een jaarverbruik van meer dan kwh aan elektra en/of meer dan m 3 aan gas). Met een verbruik boven deze grenswaarde geldt de wettelijke verplichting om energiebesparende maatregelen te nemen die zich binnen 5 jaar terugverdienen Het gaat bij deze branche om verzorgingshuizen, psychiatrische ziekenhuizen, huizen voor gehandicapten en overige zorginstellingen. De geselecteerde zorginstellingen in Gorinchem zijn bezocht in het 1 e en 2 de kwartaal van 2011 en in Drechtsteden het 2 de en 3 de kwartaal van Energiebesparing bij zorginstellingen 7

10 2. Aanpak De branchegerichte aanpak kenmerkt zich aan de hand van de volgende stappen: 1. Selectie van zorginstellingen 2. Lijst energiebesparende maatregelen 3. Het bezoek 4. Indeling 2.1 Selectie van zorginstellingen Uit het registratiesysteem van de Omgevingsdienst zijn alle instellingen uit de zorgsector geselecteerd. Van de 96 zorginstellingen zijn 51 locaties geselecteerd voor een energiecontrole. De overige instellingen vielen al op voorhand af vanwege: het lage energieverbruik, doordat enkele instellingen op korte termijn gaan verhuizen of omdat het kleinverbruikers betreffen (kleinschalige woongroepen). Deze rapportage heeft betrekking op 43 zorginstellingen, waarvan 7 in Gorinchem en 36 Drechtsteden, die tijdens de energiecontrole daadwerkelijk onder de scope van het project bleken te vallen. Zie bijlage 7 voor het overzicht van deze instellingen. 2.2 Lijst energiebesparende maatregelen Als handvat voor het beoordelen van mogelijke besparingsmaatregelen is de lijst zorginstellingen van Agentschap NL gehanteerd 4. Deze lijst geeft aan welke maatregelen doorgaans rendabel bij zorginstellingen kunnen worden genomen. De gehanteerde maatregelenlijst is bijgevoegd als bijlage 1. In totaal betreft het 30 maatregelen. De maatregelen zijn gegroepeerd naar delen van het gebouw. Maatregelen in technische ruimtes, maatregelen aan de gebouwschil of installaties die buiten staan en maatregelen die in werkruimten kunnen worden genomen. De maatregelen variëren in terugverdientijd, met een maximum van vijf jaar. Sommige maatregelen zijn alleen rendabel wanneer ze worden genomen op een natuurlijk vervangingsmoment, andere maatregelen zijn op ieder moment terug te verdienen. Uit ervaringscijfers blijkt dat de maatregelen van deze lijst gemiddeld genomen staan voor 80% van het rendabele besparingspotentieel. Door de aanpak via de standaardmaatregelen wordt dus snel helder wat de belangrijkste opties zijn voor energiebesparing. Dit voorkomt dat aan instellingen een energieonderzoek moet worden opgelegd. Voornoemde toepassing van de lijst is een methode om op een pragmatische manier een oordeel te vormen over de prestaties van zorginstellingen betreffende het efficiënt omgaan met energie. 2.3 Het bezoek Alle controlebezoeken zijn vooraf aangekondigd en schriftelijk bevestigd. Zie bijlage 2 voor een voorbeeld van een schriftelijke bevestiging. Tijdens het controlebezoek is aan de hand van de maatregelenlijst beoordeeld in hoeverre de zorginstelling nog rendabele maatregelen moet treffen. Tevens krijgt de instelling achtergrondinformatie over het nut en de noodzaak van de te treffen maatregelen. 4 Meer informatie op Energiebesparing bij zorginstellingen 8

11 2.4 Indeling De zorginstellingen kunnen aan de hand van het aantal te nemen maatregelen worden in gedeeld als koploper, volger of achterblijver. Koplopers Dit zijn instellingen die bijna alle maatregelen hebben genomen en waarbij met nieuwbouw of renovatie alle maatregelen zullen worden genomen. Volgers Volgers zijn zorginstellingen waarbij nog 2 tot 4 maatregelen getroffen moeten worden. Deze instellingen zijn goed op weg een koploper te worden. De plannen van aanpak bevatten concrete maatregelen op korte termijn. De meeste volgers kunnen binnen een jaar koploper zijn. Achterblijvers Dit zijn instellingen die meer dan 4 maatregelen moeten nemen. Van deze zorginstellingen is nog geen plan van aanpak ontvangen, ontbreken in het plan van aanpak termijnen of worden de termijnen ver vooruitgeschoven. Aan de achterblijvers en volgers wordt een brief verstuurd met het verzoek een plan van aanpak in te dienen. In het plan van aanpak moet de zorginstelling aangeven hoe en wanneer de ontbrekende energiebesparende maatregelen worden uitgevoerd. De koplopers (zorginstellingen die bijna alle maatregelen hebben genomen) krijgen advies over de toepassing van de ontbrekende energiebesparende maatregelen. Zie bijlage 3 en 4 voor voorbeelden van brieven. Energiebesparing bij zorginstellingen 9

12 3. Resultaten doorlichting Milieuscore 3.1 Energieverbruik en besparingspotentieel Het energieverbruik per zorginstelling is een noodzakelijk gegeven, om: vast te stellen of aan de grenswaarde van het Activiteitenbesluit wordt voldaan terugverdientijden te berekenen verschillende instellingen te vergelijken het besparingspotentieel te berekenen. Tijdens de bezoeken zijn de instellingen naar het energieverbruik gevraagd. Van de 43 instellingen hebben, na veel aandringen, 34 (79%) instellingen gegevens overhandigd. Van de overige 9 (21%) hebben wij in 2011 niets vernomen. Inmiddels zijn alle gegevens ontvangen. Onderstaande tabel geeft inzicht in het energieverbruik van de bezochte instellingen, uitgesplitst naar gas en elektra, de CO 2 -emissie evenals het besparingspotentieel ( ). De besparing is berekend met behulp van de EnergiebesparingsMonitor Wet milieubeheer. Dit is een door ECN 5 ontwikkelde rekentool. De uiteindelijk te bereiken besparing in geld kan variëren, omdat de gas- en elektriciteitstarieven aan schommelingen onderhevig zijn. Tabel 3.1. Energieverbruik onderzochte instellingen CO2-emissie aantal huishouden CO2-emissie 3 (ton Co2) Gas m3 Elektriciteit kwh Totaal Gorinchem Gemiddeld Gorinchem Besparingspotentieel Besparingspotentieel in geld Totaal Drechtsteden Gemiddeld Drechtsteden Besparingspotentieel Besparingspotentieel in geld Totaal alle zorginstellingen Gemiddeld alle zorginstellingen Besparingspotentieel Besparingspotentieel in geld De totale CO 2 -emissie van de onderzochte instellingen is ca ton. Ter vergelijking: een gemiddeld huishouden heeft een CO 2 -emissie van 3,85 ton per jaar. De CO 2 -emissie van de onderzochte zorginstellingen komt dus overeen met het totale verbruik van ca huishoudens. 5 ECN: Energie Centrum Nederland 6 Van 6 locaties zijn gegevens benut. De 7 e locatie betrof een zorginstelling in aanbouw. Energiebesparing bij zorginstellingen 10

13 Volgens de EnergiebesparingsMonitor Wet milieubeheer 7 is het besparingspotentieel van de zorginstellingen ruim 20%. Dit zou bij de onderzochte instellingen neerkomen op een vermindering van ca ton CO 2.. Dit is vergelijkbaar met het jaarlijks energieverbruik van ca huishoudens. Uitgaande van een conservatieve inschatting levert de uitvoering van besparingsmaatregelen een gemiddelde besparing op van 10%. In totaal komt dit neer op een vermindering van ton CO 2. Dat is vergelijkbaar met het jaarlijks energieverbruik van ca huishoudens. 3.2 Maatregelen milieuscore Tijdens de bezoeken is gekeken welke zorginstellingen de maatregelen uit de lijst hebben genomen. Onderstaande figuren geven een kort overzicht: Figuren: Percentage instellingen, dat de maatregelen heeft getroffen (belangrijkste): Drechtsteden 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% zonwering bij gekoelde ruimtes CV-leidingen isoleren isoleren van appendages en afluiters gebruik maken van WKO koude buitenlucht als (vrije)koeling Energiegebruik monitoren frequentiegeregelde CV-pompen De kierdichting in goede staat Warmte terug winning ventalatie lucht ruimtes voorzien van bewegingssensoren HF-verlichting aanwezig daglicht afhankelijke regeling verlichting Ketelwatertempratuur weersafhankelijk Gloeilampen vervangen door spaarlampen Stookgrens is juist ingesteld CV-ketel is een HR-ketel De CV-groepen zijn weersafhankelijk De binnentempratuur verlagen in de nacht Afwijkende ruimtes; een aparte CV-ketel (en of regeling) Waterbesparende douchekoppen Warm tapwater met een aparte CV-ketel gebouw op (zeer) lage tempratuur verwarmd wel genomen niet genomen 7 Zie bijlage 6 voor Resultaat uit de EnergiebesparingsMonitor Energiebesparing bij zorginstellingen 11

14 Gorinchem 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% CV-leidingen isoleren isoleren van appendages en afluiters zonwering bij gekoelde ruimtes koude buitenlucht als (vrije)koeling gebruik maken van WKO Energiegebruik monitoren frequentiegeregelde CV-pompen Warmte terug winning ventalatie lucht De kierdichting in goede staat ruimtes voorzien van bewegingssensoren HF-verlichting aanwezig daglicht afhankelijke regeling verlichting Gloeilampen vervangen door spaarlampen Ketelwatertempratuur weersafhankelijk Stookgrens is juist ingesteld CV-ketel is een HR-ketel Waterbesparende douchekoppen gebouw op (zeer) lage tempratuur verwarmd De CV-groepen zijn weersafhankelijk De binnentempratuur verlagen in de nacht Afwijkende ruimtes; een aparte CV-ketel (en of regeling) Warm tapwater met een aparte CV-ketel wel genomen niet genomen Drechtsteden en Gorinchem 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% CV-leidingen isoleren isoleren van appendages en afluiters zonwering bij gekoelde ruimtes koude buitenlucht als (vrije)koeling gebruik maken van WKO Energiegebruik monitoren frequentiegeregelde CV-pompen Warmte terug winning ventalatie lucht De kierdichting in goede staat ruimtes voorzien van bewegingssensoren HF-verlichting aanwezig daglicht afhankelijke regeling verlichting Gloeilampen vervangen door spaarlampen Ketelwatertempratuur weersafhankelijk Stookgrens is juist ingesteld CV-ketel is een HR-ketel Waterbesparende douchekoppen gebouw op (zeer) lage tempratuur verwarmd De CV-groepen zijn weersafhankelijk De binnentempratuur verlagen in de nacht Afwijkende ruimtes; een aparte CV-ketel (en of regeling) Warm tapwater met een aparte CV-ketel wel genomen niet genomen Energiebesparing bij zorginstellingen 12

15 De belangrijkste ontbrekende maatregelen bij de zorginstellingen zijn aangegeven in onderstaande tabel. Tabel 3.2: Belangrijkste ontbrekende maatregelen maatregel aantal inrichtingen Drechtsteden aantal inrichtingen Gorinchem totaal aantal inrichtingen isoleren van appendages en afsluiters 27 82% 1 17% 28 72% koude buitenlucht als (vrije)koeling 21 66% 3 50% 24 63% gebruik maken van WKO 31 91% 3 50% 34 85% Energiegebruik monitoren 24 71% 5 83% 29 73% frequentiegeregelde CV-pompen 13 38% 2 33% 15 38% Warmte terug winning ventilatie lucht 10 36% 2 33% 12 35% ruimtes voorzien van bewegingssensoren 28 82% 5 83% 33 83% HF-verlichting aanwezig 20 59% 4 67% 24 60% daglicht afhankelijke regeling verlichting 28 82% 6 100% 34 85% Gloeilampen vervangen door spaarlampen 6 17% 1 17% 7 17% Ketelwatertemperatuur weersafhankelijk 18 53% 3 50% 21 53% Stookgrens is juist ingesteld 23 68% 2 33% 25 63% CV-ketel is een HR-ketel 13 37% 2 33% 15 37% De CV-groepen zijn weersafhankelijk 14 41% 1 17% 15 38% Warm tapwater met een aparte CV-ketel 24 71% 3 50% 27 68% gebouw op (zeer) lage tempratuur verwarmd 33 97% 2 33% 35 88% Vet = een maatregel bij natuurlijk vervangmoment/verbouwing. 3.3 Koplopers, volgers of achterblijvers Op basis van de te nemen maatregelen zijn de instellingen ingedeeld naar koploper, volger of achterblijver. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de aantallen koplopers, volgers en achterblijvers. In bijlage 7 is aangegeven in welke zorginstellingen in welke groep vallen. Tabel 3.3. Koplopers en achterblijvers per gemeente tijdens het bezoek gemeente Koploper volger Achterblijver totaal Gorinchem Dordrecht Zwijndrecht Hendrik-Ido-Ambacht Sliedrecht Papendrecht Alblasserdam totaal Energiebesparing bij zorginstellingen 13

16 3.4 Bewustzijn t.a.v. energiebesparing Tijdens de controles is geconstateerd dat energiebesparing wel leeft bij de instellingen, maar gezien de resultaten van het onderzoek (daadwerkelijk genomen maatregelen) wordt er nog onvoldoende mee gedaan. Meer dan de helft van de instellingen heeft geen inzicht in het energieverbruik. Daaruit kan worden afgeleid dat energiebeheer bij zorginstellingen niet vanzelfsprekend is en dat er nog veel besparing te realiseren is. 3.5 Vervolgtraject Aan alle instellingen is het resultaat van de controle via een brief kenbaar gemaakt. De koplopers hebben een brief gekregen waarin is aangegeven welke maatregelen eventueel nog genomen kunnen worden. Bij de volgers en achterblijvers is in de brief aangegeven welke maatregelen nog niet waren getroffen. Daarbij is per maatregel een uitgebreide toelichting bijgevoegd. Tevens is gevraagd om een plan van aanpak in te dienen, waarin wordt aangegeven op welke termijn de ontbrekende maatregelen worden getroffen. Het opstellen van een plan van aanpak komt neer op het categoriseren van de maatregelen in vier verschillende mogelijkheden: 1. Maatregelen die op korte termijn genomen worden (3 tot 6 maanden). Deze maatregelen hebben een korte terugverdientijd. 2. Maatregelen die op langere termijn genomen worden (1 tot 2 jaar). Dit zijn maatregelen die mogelijk nader onderzoek verdienen maar zich wel binnen 5 jaar terugverdienen. 3. Maatregelen die niet genomen worden, met daarbij de motivatie. 4. Daarnaast zijn er nog maatregelen die tijdens een verbouwing of natuurlijk vervangmoment moeten worden genomen. De plannen van aanpak worden beoordeeld op volledigheid en onderbouwing. Als het plan van aanpak niet wordt ingediend of onvoldoende ambitie heeft, zullen maatregelen en termijnen via een handhavingstraject aan de instelling worden opgelegd. Na het aflopen van de in de plannen genoemde termijnen wordt door middel van hercontroles nagegaan of de maatregelen inderdaad zijn genomen. Als dit niet het geval is, wordt ook hier op aangeschreven en volgt een handhavingstraject. Alle instellingen in Gorinchem hebben een plan van aanpak ingediend. De gegevens in deze plannen van aanpak zijn ambitieus. Eind 2012 kunnen deze zorginstellingen in Gorinchem allemaal koploper zijn, als zij de maatregelen volgens plan nemen. Tijdens hercontroles in de loop van 2012 zal dit blijken. Een aantal zorginstellingen in de Drechtsteden heeft inmiddels 8 een goed gekeurd plan van aanpak. De overige instellingen hebben nog geen plan ingediend of het plan is als onvoldoende beoordeeld. Deze instellingen krijgen nog een laatste kans om met een (aangepast) plan te komen. Als er geen goedgekeurd plan ligt, worden de te nemen maatregelen met bijbehorende termijnen door OZHZ vastgelegd. De verwachting is dat in 2013 de helft van de zorginstellingen een koploper kan zijn. Uiterlijk in 2014 zullen de achterblijvers ook koploper zijn, desnoods met behulp van bestuurlijke dwangmiddelen. 8 Stand van zaken maart 2012 Energiebesparing bij zorginstellingen 14

17 4. Conclusies In het project zijn 43 zorginstellingen bezocht, waarvan 7 in Gorinchem en 36 in de Drechtsteden. Bij de controlebezoeken is getoetst of de instellingen de meest rendabele energiebesparende maatregelen hebben genomen. Voor de toetsing is de checklist van het Agentschap NL gebruikt om op een pragmatische manier een oordeel te vormen over de prestaties van zorginstellingen betreffende het efficiënt omgaan met energie. Er zijn verschillen tussen de zorginstellingen onderling. Vijf instellingen, de zogenoemde koplopers, hebben hun energiebeheer redelijk op orde. Bij de overige instellingen (13 volgers en 22 achterblijvers) is een nazorgtraject opgestart, om ze er toe aan te zetten met de besparende maatregelen aan de slag te gaan. In bijlage 7 is het overzicht van de instellingen opgenomen, inclusief stand van zaken. Op 26 januari 2012 is een symposium georganiseerd over energiebesparing in de zorgsector. Naar aanleiding hiervan hebben enkele zorginstellingen de afspraken scherper op schrift gesteld. Volgens de EnergiebesparingsMonitor Wet milieubeheer 9 is het besparingspotentieel van de zorginstellingen ruim 20%. Dit komt bij de onderzochte instellingen neer op een vermindering van ca ton CO 2.. Dit is vergelijkbaar met het jaarlijks energieverbruik van ca huishoudens. Uitgaande van een conservatieve inschatting levert de uitvoering van besparingsmaatregelen een gemiddelde besparing op van 10%. In totaal komt dit neer op een vermindering van ton CO 2. Dat is vergelijkbaar met het jaarlijks energieverbruik van ca huishoudens. Naar verwachting hebben alle zorginstellingen eind mei 2012 een plan van aanpak ingediend of hebben zij vanuit OZHZ een aanschrijving ontvangen (opgelegd plan van aanpak). In 2013 worden de eerste resultaten van het project zichtbaar en zal het aantal koplopers toenemen. Naar verwachting is vanaf 2014 bestuurlijke handhaving nodig om achterblijvers te bewegen alle maatregelen uiterlijk in 2015 in te voeren. 9 Zie bijlage 6 voor Resultaat uit de EnergiebesparingsMonitor Energiebesparing bij zorginstellingen 15

18 5. Aanbevelingen De projectmatige aanpak van de zorginstellingen leert ons dat in de gebouwde omgeving veel te besparen valt. Uit de cijfers blijkt een besparingspotentieel van ruim 20%. Hoewel de instellingen aangeven energiebesparing serieus te nemen, blijkt dat niet altijd uit hun ambitie. Bestuurlijke aandacht richting de besturen van de instellingen kan bijdragen aan het besef dat er legio mogelijkheden zijn om te besparen en daarmee te voldoen aan de wettelijke verplichtingen. Een gesprek tussen de wethouder duurzaamheid en het bestuur van de zorginstelling kan voorkomen dat bij achterblijvers handhaving noodzakelijk is. Een positieve benadering van de koplopers in de media kan bijdragen aan de motivatie van deze en overige bedrijven en instellingen. Grote struikelblokken bij de zorginstellingen zijn: - onbekendheid met energiebesparende maatregelen; - onbekendheid met de wettelijke verplichting bij met name de directie van de instellingen; - tegenstrijdige en niet onafhankelijke adviezen; - energiebesparing wordt vooral projectmatig en niet structureel aangepakt. Aanbevelingen in de uitvoering: - projectmatige aanpak van energiebesparing op termijn structureel maken; - afstemming andere gemeentelijke instrumenten en initiatieven; - aandacht voor energiebesparende maatregelen tijdens nieuwbouw en renovatie; - aandacht voor de toekomstige regelgeving over energieneutraal bouwen (voorzien in 2020). Energiebesparing bij zorginstellingen 16

19 6. Bijlagen Bijlage 1. Checklist Zorginstellingen Bijlage 2. Afspraak Bijlage 3. Brief naar aanleiding van bezoek voor achterblijver of volger Bijlage 4. Brief naar aanleiding van bezoek voor koploper Bijlage 5. Brief plan van aanpak akkoord Bijlage 6. Resultaten uit de EnergiebesparingsMonitor Wet milieubeheer Bijlage 7. Overzicht bezochte instellingen Energiebesparing bij zorginstellingen 17

20 Bijlage 1. Checklist Zorginstellingen Bedrijfsnaam: Adres: Contactpersoon: Algemene gegevens Jaarlijks energieverbruik Elektriciteit: Aardgas(-equivalenten): Datum gegevens: Telefoonnummer: Met behulp van deze checklist worden de relevante energiebesparende maatregelen geïnventariseerd die binnen uw inrichting toepasbaar zijn. Op basis van deze inventarisatie wordt in overleg met u een traject uitgezet waarbinnen de relevante energiebesparende maatregelen worden getroffen (die rendabel zijn en binnen vijf jaar zijn terugverdiend). Isolatie Zijn de cv-leidingen in onverwarmde ruimtes geïsoleerd? Is het platte dak geïsoleerd? Is de spouwmuur geïsoleerd? Zijn de appendages in onverwarmde ruimtes geïsoleerd? Koelen Is buitenzonwering bij gekoelde ruimten toegepast? Is de luchtstroming langs condensor optimaal? Energiebesparing bij zorginstellingen 18

21 Wordt koude buitenlucht gebruikt als (vrije) koeling? Kan de koelmachine door warmte- en/of koudeopslag in de bodem worden vervangen? Monitoren Wordt het energieverbruik gemonitord? Pompen Zijn de c.v.-pompen frequentiegeregeld? Ventileren Wordt de warmte uit de ventilatielucht teruggewonnen? Worden de automatische schuifdeuren tijdens een koudere periode juist gebruikt? Is de kierdichting in goede staat? Verlichting Wordt verlichting in incidenteel gebruikte ruimten met behulp van een bewegingsensor geschakeld? Worden ruimten met behulp van hoogfrequente verlichting verlicht? Wordt de verlichting (automatisch) gedimd? Heeft de buitenverlichting een schemerschakelaar met bewegingsensor? Zijn de gloeilampen door spaarlampen vervangen? Energiebesparing bij zorginstellingen 19

22 Verwarmen Is de ketelwatertemperatuur weersafhankelijk geregeld? Is de stookgrens juist ingesteld? Is de cv-ketel een HR-ketel? Zijn de cv-groepen weersafhankelijk geregeld? Is sprake van verlaging van de gewenste binnentemperatuur in de nacht? Hebben afwijkende ruimtes een aparte cv-ketel? Wordt warmte voor het tapwater door een aparte ketel geleverd? Worden waterbesparende douchekoppen of doorstroombegrenzers toegepast? Wordt van gasgestookte apparatuur gebruik gemaakt? Wordt het oefenbad buiten gebruikstijden afgedekt? Wordt de lucht van het (oefen-)bad met behulp van een warmtepomp gedroogd? Wordt op een (zeer) lage temperatuur verwarmd? Energiebesparing bij zorginstellingen 20

23 Altijd toepasbaar Natuurlijk vervangingsmoment (renovatie / vernieuwing / verbouw) Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met de heer M. Lezer. Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid Noordendijk 250, Dordrecht Postbus 550, 3300 AN Dordrecht T [078] F [078] E mj.lezer@ozhz.nl I Energiebesparing bij zorginstellingen 21

24 Bijlage 2. Afspraak Geachte heer.., Naar aanleiding van het telefoongesprek op 7 juni 2011, tussen u en de heer M. Lezer van de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid volgt hierbij de bevestiging van de gemaakte afspraak om een controlebezoek met aandacht voor energiebesparing te maken. Datum bezoek: 14 juni 2011 om uur Locatie: De Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid controleert namens de gemeente en de provincie bedrijven en instellingen op de naleving van de milieuwetgeving. De milieuwetgeving stelt onder andere eisen aan het efficiënt omgaan met energie. Het doel van het geplande bezoek is om potentiële energiebesparingen binnen uw bedrijf in kaart te brengen. Vanuit onze dienst is een inschatting gemaakt van uw energiegebruik. Wij hebben u ingedeeld in de groep energiegebruikers van meer dan m 3 aardgasequivalenten aan brandstoffen of kwh aan elektriciteit per jaar. Volgens de Wet milieubeheer en artikel 2.15 van het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim) bent u dan als bedrijf verplicht om de energiebesparende maatregelen te nemen die binnen vijf jaar kunnen worden terugverdiend. Uw inrichting zal in het bijzonder hierop worden gecontroleerd. In de bijlage treft u een overzicht aan van alle maatregelen die doorgaans binnen uw branche binnen vijf jaar zijn terugverdiend. Met behulp van deze bijlage en naar aanleiding van het bezoek wordt u in de gelegenheid gesteld om de maatregelen gefaseerd uit te voeren (inzichtelijk gemaakt via een plan van aanpak). Hierbij kan worden aangesloten op eventuele voorgenomen vervangings-, renovatie- of verbouwingsplannen. Vervolgens moet dit plan van aanpak ter beoordeling worden gezonden aan onze dienst. Om het bezoek vlot te laten verlopen, verzoeken wij u om de recentste energieafrekening paraat te hebben en bijgevoegde checklist te hebben ingevuld. Tijdens het bezoek wordt een ronde door uw bedrijf gemaakt. Aan de hand de door u ingevulde checklist worden besparingsmogelijkheden bekeken. Indien u minder dan kwh aan elektriciteit per jaar of m³ aardgasequivalenten per jaar verbruikt, geldt voor u geen verplichting om de maatregelen te treffen. U kunt uw energieverbruik kenbaar maken door inzage te verlenen in de jaaroverzichten van uw energieleverancier. Voor nadere informatie kunt u ten slotte contact opnemen met de heer M. Lezer van onze dienst. Wij vertrouwen erop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. Met vriendelijke groet, Michael Lezer Inspecteur Drechtsteden Energiebesparing bij zorginstellingen 22

25 Bijlage 3. Brief naar aanleiding van bezoek voor achterblijver of volger Stichting Goede Zorg voor het Milieu t.a.v. de heer M. Vriendelijk Energieweg AA Dordrecht Uw brief van Verzenddatum 16 augustus 2011 Uw kenmerk Dossier Reactie op Zaaknummer 000 Onderwerp Toezicht milieuwetten Ons kenmerk (Gelieve bij correspondentie dit nummer te vermelden) Energieweg 1 Dordrecht Behandeld door de heer M.J. Lezer Afdeling Toezicht en Handhaving Geachte heer Vriendelijk, Op 14 juni 2011 is uw bedrijf, gevestigd aan de Energieweg 1 te Dordrecht door de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid gecontroleerd. Naar aanleiding hiervan delen wij u het volgende mede. Op de locatie is onderstaande milieuregelgeving van toepassing: - Besluit emissie-eisen middelgrote stookinstallaties milieubeheer - Besluit ozonlaagafbrekende stoffen milieubeheer - Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim) Volgens de Wet milieubeheer en het Barim behoort u zorg te dragen voor zuinig gebruik van grondstoffen en energie. Bij een verbruik van meer dan kwh elektriciteit of m 3 aardgasequivalenten bent u volgens artikel 2.15 van het Barim verplicht alle besparingmaatregelen te nemen, die u binnen vijf jaar kunt terugverdienen. Wij hebben eerder vastgesteld dat uw jaarverbruik meer bedraagt dan kwh elektriciteit. Uw inrichting is gecontroleerd aan de hand van een lijst met energiebesparende maatregelen. Van deze maatregelen is bekend, dat de terugverdientijd van de investering over het algemeen vijf jaar of minder bedraagt. Geconstateerd is dat niet alle maatregelen zijn genomen. De volgende energiebesparende maatregelen behoren te worden genomen: 8 Appendages in onverwarmde ruimtes isoleren 30 Buitenzonwering bij gekoelde ruimtes toepassen 18 Energiegebruik monitoren 12 De kierdichting in goede staat brengen Energiebesparing bij zorginstellingen 23

26 19 Incidenteel gebruikte ruimtes voorzien van bewegingssensoren 28 Ketelwatertemperatuur weersafhankelijk regelen (juist) 21 Stookgrens juist instellen 27 De CV-groepen weersafhankelijk regelen (juist) 2 Warm tapwater opwekken met een aparte CV-ketel 6 Waterbesparende douchekoppen of doorstroombegrenzers toepassen De volgende maatregelen behoren bij een eventuele toekomstige renovatie of een ander natuurlijk vervangingsmoment worden toegepast: 5 CV-pompen frequentie geregeld 23 Gebruik maken van een WKO (minimaal onderzoeken) 26 Warmte uit ventilatie lucht terug winnen 22 Ruimten met behulp van HF-verlichting verlichten 24 Verlichting automatisch dimmen (daglicht afhankelijke regeling) 4 CV-ketel is een HR-ketel 1 Afwijkende ruimtes voorzien van een aparte CV-ketel (en of regeling) 29 Gebouw op (zeer) lage tempratuur gaan verwarmen In onze afspraak van 7 juni 2011 is een bijlage gevoegd. Hierin is per maatregel uitleg gegeven over de uitvoering, de investering en de besparing binnen uw inrichting. De bovenstaande maatregelen zijn dusdanig van aard dat deze niet allemaal op korte termijn uitvoerbaar zijn. Om deze reden stellen wij u in de gelegenheid om een plan van aanpak op te stellen. In dit plan dienen minimaal de bovenstaande maatregelen te worden opgenomen met daarbij de termijnen wanneer deze uiterlijk zullen worden gerealiseerd. Daarnaast kunt u gemotiveerd aangeven dat een bepaalde maatregel niet rendabel en of wenselijk is. Wij verzoeken u binnen twee maanden na verzending van deze brief het plan van aanpak bij onze dienst in te dienen. Het plan van aanpak zullen wij beoordelen en over onze bevindingen wordt u schriftelijk geïnformeerd. Indien wij binnen de genoemde termijn geen plan van aanpak van u ontvangen zullen wij mogelijk de niet uitgevoerde energiebesparende maatregelen binnen de door ons bepaalde termijnen afdwingen. Wij vertrouwen erop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. BURGEMEESTER en WETHOUDERS van DORDRECHT, namens dezen, het hoofd van de afdeling Toezicht en Handhaving, van de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid, Energiebesparing bij zorginstellingen 24

27 Bijlage 4. Brief naar aanleiding van bezoek voor koploper Stichting Goede Zorg voor het Milieu t.a.v. de heer M. Vriendelijk Energieweg AA Dordrecht Uw brief van Verzenddatum 19 september 2011 Uw kenmerk Dossier Reactie op Zaaknummer 00 Onderwerp Toezicht milieuwetten Ons kenmerk 2011 (Gelieve bij correspondentie dit nummer te vermelden) Energieweg 1 Dordrecht Behandeld door de heer M.J. Lezer Afdeling Toezicht en Handhaving Geachte heer Vriendelijk, Op 1 september 2011 is uw bedrijf, gevestigd aan de Energieweg 1 te Dordrecht door de Omgevingsdienst Zuid- Holland Zuid gecontroleerd. Naar aanleiding van het bovenstaande delen wij u het volgende mede: Op de locatie is onderstaande milieuregelgeving van toepassing: - Besluit emissie-eisen middelgrote stookinstallaties milieubeheer - Besluit ozonlaagafbrekende stoffen milieubeheer - Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim) Wij hebben vastgesteld dat uw jaarverbruik meer bedraagt dan kwh elektriciteit. Uw inrichting is gecontroleerd aan de hand van een lijst met energiebesparende maatregelen. Van deze maatregelen is bekend, dat de terugverdientijd van de investering over het algemeen vijf jaar of minder bedraagt. Tijdens de controle is geconstateerd, dat u de meeste van deze maatregelen heeft uitgevoerd. De onderstaande maatregel is rendabel, maar heeft u echter nog niet gerealiseerd: 8 Appendages in onverwarmde ruimtes isoleren De volgende maatregelen moet u treffen bij een eventuele toekomstige renovatie, nieuwbouw of een ander natuurlijk vervangingsmoment: 24 Verlichting automatisch dimmen (daglicht afhankelijke regeling) 29 gebouw op (zeer) lage tempratuur verwarmen Doordat u het merendeel van de maatregelen al heeft getroffen, gaan wij er vanuit dat u uw wettelijke verantwoordelijkheid blijft nemen. Wij vertrouwen er dan ook op dat u de rendabele maatregelen blijft treffen. Bij toekomstige bezoeken zal vanuit onze dienst worden beoordeeld of er voldoende voortgang blijft in de uitvoering. Voor meer informatie over het controlebezoek kunt u contact opnemen met de heer M. Lezer van onze dienst via het in de briefhoofd vermelde telefoonnummer. Wij vertrouwen erop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. BURGEMEESTER en WETHOUDERS van DORDRECHT, namens dezen, het hoofd van de afdeling Toezicht en Handhaving, van de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid, Energiebesparing bij zorginstellingen 25

28 Bijlage 5. Brief plan van aanpak akkoord Stichting Goede Zorg voor het Milieu t.a.v. de heer M. Vriendelijk Energieweg AA GORINCHEM Uw brief van Verzenddatum Uw kenmerk Dossier Reactie op Zaaknummer 00 Onderwerp Toezicht milieuwetten Ons kenmerk 2011 (Gelieve bij correspondentie dit nummer te vermelden) Energieweg 1 Gorinchem Behandeld door de heer M.J. Lezer Afdeling Toezicht en Handhaving Geachte heer Vriendelijk, Op 15 februari 2011 heeft de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid voor uw bedrijf aan de Energieweg 1 te Gorinchem een plan van aanpak voor energiebesparende maatregelen ontvangen. Het plan is beoordeeld. Hieruit en uit de eerder ingevulde checklist en het bezoek, blijkt het volgende: U geeft aan dat de volgende maatregelen al zijn uitgevoerd: 2 Warm tapwater opwekken met een aparte CV-ketel 3 Schuifdeuren juist gebruikt 4 CV-ketel is een HR-ketel 5 CV-pompen zijn frequentiegeregeld 7 Luchtstroom langs condensor optimaliseren 8 Zijn appendages in onverwarmde ruimtes geïsoleerd 9 Is het platte dak geïsoleerd 11 Zijn CV-leidingen in onverwarmde ruimtes geïsoleerd 12 Is de kierdichting in goede staat 13 Van gasgestookte apparatuur gebruik gemaakt 15 Is sprake van verlaging binnentemperatuur in de nacht U geeft aan dat de onderstaande maatregelen binnen de door u aangeven termijnen zullen zijn uitgevoerd. 6 Waterbesparende douchekoppen of doorstroombegrenzers toepassen 1 mei Spouwmuur isoleren 1 november Koude buitenlucht gebruiken als (vrije)koeling 1 augustus Energiegebruik monitoren 1 mei Bij incidenteel gebruikte ruimtes bewegingssensoren toepassen 1 augustus Buitenverlichting voorzien van schemerschakelaar met bewegingsensor 1 mei Stookgrens juist instellen 1 mei Gloeilampen vervangen door spaarlampen 1 augustus Zijn de CV-groepen weersafhankelijk geregeld 1 mei Ketelwatertemperatuur weersafhankelijk regelen 1 mei Buitenzonwering bij gekoelde ruimtes toepassen 1 januari 2012 Tot slot geeft u aan dat de volgende maatregelen bij uw bedrijf zullen worden uitgevoerd als daar een natuurlijk vervangmoment voor is. Energiebesparing bij zorginstellingen 26

29 1 Afwijkende ruimtes voorzien van aparte CV-ketel (en of regeling) 22 Ruimten met behulp van HF-verlichting verlichten 23 Kan er gebruik worden gemaakt van WKO 24 Verlichting automatisch dimmen (daglicht afhankelijke regeling) 26 Warmte uit ventilatielucht terug winnen 29 Gebouw op (zeer) lage tempratuur verwarmd Beoordeling Het door u ingediende plan van aanpak voldoet aan het gestelde in onze brief van 23 oktober U heeft hiermee een eerste stap gezet naar een milieubesparende bedrijfsvoering. De volgende stap is om de maatregelen binnen de door u voorgestelde termijnen uit te voeren. Bij toekomstige bezoeken zal de Omgevingsdienst beoordelen of er voldoende voortgang is in de uitvoering. Wanneer dan blijkt dat er onvoldoende voortgang is in de uitvoering, zullen wij mogelijk de niet uitgevoerde energiebesparende maatregelen binnen door ons bepaalde termijnen gaan afdwingen. Wij ga er vanuit dat u uw verantwoordelijkheid neemt en dat dit traject niet ingezet hoeft te worden. Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met de heer M. Lezer onder bovenvermeld telefoonnummer. Wij vertrouwen erop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. BURGEMEESTER en WETHOUDERS van GORINCHEM, namens dezen, het hoofd van de afdeling Toezicht en Handhaving, van de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid, mr. R. Visser Energiebesparing bij zorginstellingen 27

30 Bijlage 6. Resultaten uit de EnergiebesparingsMonitor Wet milieubeheer Resultaat gemeente Gorinchem BVO Gas Elektra Primair Gas Elektra Primair [1000 m 2 ] [1000 m 3 ] [MWh] [TJ] [m 3 /m 2 ] [kwh/m 2 ] [GJ/m 2 ] Verbruik berekend uit database zorginstellingen Wet milieubeheer ,8 0,5 Alle gebouwen ,8 0,5 Potentiële besparing berekend uit database zorginstellingen Wet milieubeheer ,6 8 0,1 Alle gebouwen ,6 8 0,1 BVO Gas Elektra Totaal Totaal [1000 m 2 ] [kton] [kton] [kton] [kg/m 2 ] CO2-emissie berekend uit database zorginstellingen Wet milieubeheer 234 2,1 4,9 7 29,7 Alle gebouwen 234 2,1 4,9 7 29,7 Potentiële CO2-emissie reductie berekend uit database zorginstellingen Wet milieubeheer 234 0,7 1,1 1,8 7,7 Alle gebouwen 234 0,7 1,1 1,8 7,7 Resultaat gemeente Drechtsteden BVO Gas Elektra Primair Gas Elektra Primair [1000 m 2 ] [1000 m 3 ] [MWh] [TJ] [m 3 /m 2 ] [kwh/m 2 ] [GJ/m 2 ] Verbruik berekend uit database zorginstellingen Wet milieubeheer ,9 120,6 2,3 Alle gebouwen ,9 120,6 2,3 Potentiële besparing berekend uit database zorginstellingen Wet milieubeheer ,8 29,1 0,6 Alle gebouwen ,8 29,1 0,6 BVO Gas Elektra Totaal Totaal [1000 m 2 ] [kton] [kton] [kton] [kg/m 2 ] CO2-emissie berekend uit database zorginstellingen Wet milieubeheer , ,4 141,7 Alle gebouwen , ,4 141,7 Potentiële CO2-emissie reductie berekend uit database zorginstellingen Wet milieubeheer 292 5,1 5,1 10,2 34,8 Alle gebouwen 292 5,1 5,1 10,2 34,8 Energiebesparing bij zorginstellingen 28

31 Bijlage 7. Overzicht bezochte instellingen Stand van zaken maart 2012 naam zorginstelling/locatie adres plaats wat zijn ze plan van aanpak actie/status maart 2012 Cedrah Zorgcentrum Nebo Hoofdland Zwijndrecht Volger nog niet ontvangen nog twee weken, anders maken wij een plan Stichting "De Hoop" Provincialeweg Dordrecht Koploper in orde Merwebolder ASVZ Zuid West Craijensteijn Sliedrecht Volger in orde De Blije Borgh Gerard Alewijnsstraat Hendrik-Ido-Ambacht Achterblijver nog niet ontvangen plan van ons ontvangen, wachten op hun reactie Woon- en zorgcentrum De Merwelanden Haringvlietstraat Dordrecht Achterblijver niet in orde (energieonderzoek); nemen geen maatregelen plan van ons ontvangen, wachten op hun reactie Locatie Leger des Heils Stichting Leger des Heils Kromhout + Kasperspad 28a+55 Dordrecht Volger in orde Zorgcentrum " De Linde " Bankastraat Dordrecht Achterblijver nog aanpassen op 1 maatregel plan van ons ontvangen, wachten op hun reactie Locaties Protestantse zorggroep Vijverhof Henri Polakstraat Dordrecht Achterblijver nog niet ontvangen nog twee weken, anders maken wij een plan Hervormde Stichting Crabbehoff Groen van Prinstererweg Dordrecht Achterblijver nog niet ontvangen nog twee weken, anders maken wij een plan Hervormde Stichting Crabbehoff-Dubbelmonde Koningstraat Dordrecht Achterblijver nog niet ontvangen nog twee weken, anders maken wij een plan Locaties Rivas Verpleeghuis De Waalburcht Badhuisstraat Papendrecht Volger in orde RIVAS, Waerthove Kerkbuurt Sliedrecht Volger in orde Verpleeghuis De Wieken Noordhoek Papendrecht Volger in orde Stichting De Stolpe Markt Papendrecht Volger in orde Beatrixziekenhuis Banneweg Gorinchem Volger in orde Stichting "Huize Steijndeld" Kortendijk Gorinchem Volger in orde Verzorgingshuis "De Bannehof" Voermanstraat Gorinchem Koploper in orde Huize St Clara Wijnkoperstraat Gorinchem Volger in orde Verpleeghuis Molenhoek Kortendijk Gorinchem Koploper in orde Verzorgingstehuis De Schutse Mollenburgseweg Gorinchem Volger in orde Locaties Swinhove Swinhove Plantageweg Zwijndrecht Achterblijver ontvangen, geen termijnen genoemd voor alle maatregelen plan van ons ontvangen, wachten op reactie De Lindonk Rotterdamseweg Zwijndrecht Achterblijver ontvangen, geen termijnen genoemd voor alle maatregelen plan van ons ontvangen, wachten op reactie De IJsvogel IJsvogelplein Zwijndrecht Achterblijver ontvangen, geen termijnen genoemd voor alle maatregelen plan van ons ontvangen, wachten op reactie Protestants Christelijk Woon- en Zorgcentrum de Lichtkring De Kring Zwijndrecht Achterblijver ontvangen, geen termijnen genoemd voor alle maatregelen plan van ons ontvangen, wachten op reactie Locaties Waardeburgh Stichting "Huize Parkzicht" Lijsterweg Sliedrecht Achterblijver ontvangen, geen termijnen genoemd voor alle maatregelen plan van ons ontvangen, wachten op reactie Waardeburgh locatie Overslydrecht Scheldelaan Sliedrecht Achterblijver ontvangen, geen termijnen genoemd voor alle maatregelen plan van ons ontvangen, wachten op reactie Stichting Zorgcentrum De Alblashof De Alblashof Alblasserdam Achterblijver ontvangen, geen termijnen genoemd voor alle maatregelen plan van ons ontvangen, wachten op reactie

32 Locatie ASZ Albert Schweitzer Ziekenhuis locatie Dordwijk Albert Schweitzerplaats Dordrecht Achterblijver ambitie is er nu nog concreet plan gaan nog in overleg omtrent energie Albert Schweitzer Ziekenhuis loc. Amstelwijck Van der Steenhovenplein Dordrecht Achterblijver ambitie is er nu nog concreet plan gaan nog in overleg omtrent energie Albert Schweitzer Ziekenhuis Sliedrecht Wilhelminastraat Sliedrecht Achterblijver ambitie is er nu nog concreet plan gaan nog in overleg omtrent energie Albert Schweitzer Ziekenhuis locatie Zwijndrecht Langeweg Zwijndrecht Achterblijver ambitie is er nu nog concreet plan gaan nog in overleg omtrent energie Locaties Yulius APZ De Grote Rivieren Overkampweg Dordrecht Achterblijver nog niet ontvangen plan van ons ontvangen, wachten op reactie A.P.Z. De Grote Rivieren Kasperspad Dordrecht Achterblijver nog niet ontvangen plan van ons ontvangen, wachten op reactie De Grote Rivieren, locatie "De Kreek" Overkampweg Dordrecht Achterblijver nog niet ontvangen plan van ons ontvangen, wachten op reactie Stichting RMPI- De Grote Rivieren Amazone Dordrecht Achterblijver nog niet ontvangen plan van ons ontvangen, wachten op reactie Algemeen Psychiatrisch Ziekenhuis Wijnkoperstraat Gorinchem Volger in orde Locaties Spectrum Spectrum (nieuw bouw) Nassauweg Dordrecht Oplevering 2012 St. Het Spectrum locatie "De Sterrenlanden" Minnaertweg Dordrecht Volger bijna koploper Stichting het Spectrum, locatie Thureborgh Mauritsweg Dordrecht Sloop 2013 Zorgcentrum Vreedonk te Dordrecht Vreedonklaan Dordrecht Koploper in orde Locaties Parkhuis Stichting Verpleeghuis Het "Parkhuis" Haaswijkweg Oost Dordrecht Achterblijver ontvangen, geen termijn genoemd voor alle maatregelen nog twee weken, anders maken wij een plan Het Dijckhuis Chico Mendesring Dordrecht Koploper Energiebesparing bij zorginstellingen 30