2/13/2017. Programma. Prefrontale cortex. Wat zijn Executieve Functies? Witte stof: communicatie

Transcriptie

1 Programma Executieve Functies Het bevorderen van toegepaste vaardigheid Dé Dag Drs. Dineke Verkaik 1. Wat zijn Executieve functies? 2. Hoe krijg je zicht op E.F.? 3. Motiveren van gedrag 4. Informatieverwerking 5. Opdracht 6. Korte presentatie per groepje 7. Nabespreking 8. Tot slot Wat zijn Executieve Functies? Prefrontale cortex Gedrag wordt aangestuurd door denkprocessen. Hersenontwikkeling en rijping: Verschillende gebieden in ander tempo - Sensorische en motorische basisfuncties (bij 4-8 jaar) - Spatiële oriëntatie, taal en aandacht Pariëtaal kwab (11-13 jaar) - Hogere orde gebieden: Frontaalkwab (12-30 jaar) Cruciaal voor de sociale en emotionele ontwikkeling van het brein. Het speelt een rol bij: -het nemen van beslissingen -het maken van plannen -sociale contacten -het beheersen van emoties. De voornaamste taak is het relativeren. Grijze stof: Witte stof: communicatie Witte stof: Axonen van de cellichamen welke verbindingen met andere hersendelen vormen. Bedekt met een laagje gliacellen welke opgebouwd zijn lipiden. Lipide geeft de witte stof de typische wittige kleur (geen dendrieten). Grijze stof: Cellichamen van de neuronen, de dendrieten en de korte axonen (buitenkant van de hersenen). Functie: communicatie tussen de neuronen van diverse hersendelen. Functie: verwerken van informatie. 1

2 Rijping Groeiproces duurt + 20 jaar! 1. Toename Witte stof: Myelinisatie is een belangrijk aspect van de cerebrale rijping waarbij de neuronale axonen omhuld worden met een myelineschede van vetcellen zodat de signaaloverdracht veel sneller kan plaatsvinden. 2. Afname Grijze stof: Vanaf de geboorte vormen zich steeds meer Neuronale verbindingen: meer witte stof en minder Grijze stof. Ontwikkeling van executieve functies gaat samen met ontwikkeling van: - grotere geheugenopslag - betere taalvaardigheid - versnelde informatieverwerking Prestatieverbetering hangt samen met de groei van het centrale zenuwstelsel Toename myelinisatie van axonen -> snellere neurale transmissie -> snellere informatieverwerking (Hale, 1990; Kail, 1991) snoeien van de verbindingen Belonings- en controlegebieden Use it or loose it: versterken de verbindingen die vaak gebruikt worden en verdwijnen de connecties die zelden worden gebruikt waardoor de hersenen steeds efficiënter kunnen werken. (Blakemore & Choudhury, 2006). Gevoelige periode voor verschillende hersengebieden: best uitgerust om verbindingen te leggen. Motiveren van gedrag In de basala ganglia zit de nucleus accumbens, het pleziercentrum, beïnvloed door dopamine. Invloed dopamine: neurotransmitter die betrokken is bij verschillende functies, zoals het ervaren van genot en blijdschap. Daarnaast is dopamine nodig om de hormonen adrenaline en noradrenaline aan te kunnen maken. Informatieverwerking Lichaam (autonoom zenuwstelsel) Stress Eten Slapen Conditie 2

3 Alertheid Functie van PAUZE Veel prikkels uit omgeving: automatisch alerte reactie Klaar om actie te ondernemen Gewenning (habituatie) voor prikkels: Drempel voor het doordringen van prikkels tot het brein. Alleen relevante prikkels dringen door. Accentueren (sensitisatie) van prikkels: Extra alert voor prikkels uit omgeving: te prikkelbare reacties Motivatie: Waarderen en leren Lymbische systeem geeft emotionele waardering aan zintuiglijke prikkels. Waarderingen kunnen uiteen lopen van: Aandacht Motivatie Alertheid Van: Via: Naar: Spannend/aantrekkelijk Leuk/gezellig Slaapverwekkend/saai Opwindend/aantrekkelijk Neutraal/kan-er-mee-door afstotelijk Eng/bedreigend/gevaarlijk Neutraal/is-wel-te- doen Rustig/veilig onbekend Beetje onbekend-beetje bekend (over)bekend Lichaam Associaties Aandacht Als een klas/ schoolsituatie associaties oproept met eerder falen, onveiligheid of (te) makkelijke of (te) moeilijke taken Richten van aandacht gekoppeld aan zintuigen: Auditief Emotionele reactie (Fight, flight, fright). Als jongeren niet aangesproken worden in hun zone van naaste ontwikkeling (Vygotski) kunnen emoties ontstaan (irritatie, woede, angst). Visueel 3

4 Voorwaarden om te werken aan opdracht: Opdracht Lichamelijke activatie: voldoende gegeten, goed uitgerust, gezond, in goede conditie Voldoende prestatiemotivatie: ervaring dat inspanning iets positiefs oplevert Frustratietolerantie: ervaring dat fouten maken niet erg is en dat je er iets van kunt leren Doorzettingsvermogen: ervaring dat als je iets vaker doet, het steeds beter gaat Competentiegevoel: weten wat je mogelijkheden zijn, maar ook wat je grenzen zijn. Hierdoor kun je het zelf uitzoeken maar ook (op tijd) hulp vragen als je er niet uitkomt Maak kleine groepjes van 6 personen a) Wissel uit waar je tegenaan loopt in het onderwijs met kinderen met een hoge intelligentie b) Op welke manier besteed je aandacht aan de Executieve functies? Groepen Korte presentatie van de groepjes 1. Bedenk een opdracht voor het automatiseren/memoriseren van tafels voor een hoog intelligent kind in groep 4 2. Bedenk een oefening voor een hoog intelligent kind in groep 5 om de tweelingwoorden te leren (snuffelen, bedelen, vergaderen) 3. Bedenk een manier om een hoog intelligent kind in groep 7 topografie van Europa (landen met hoofdsteden) te laten leren 4. Bedenk een opdracht om een hoog intelligent kind in groep 3 netjes te leren schrijven Wat ga je anders doen? Toepassen van kennis over Executieve functies in de dagelijkse praktijk Hoe betrek je het kind erbij? Werkgeheugen Informatie tijdelijk opslaan of bewerken Varieert van enkele seconden tot enkele minuten Opslagruimte is beperkt Ontwikkeling van werkgeheugen Op 4-jarige leeftijd ongeveer 1/3 van de capaciteit van een volwassene Sterke onderlinge verschillen Verdubbeling capaciteit tussen 4 de en 15 e jaar Laat in de adolescentie volwassen capaciteit Rond vijfde jaar enorme sprong + onderscheid verbale en visuo - spatiële werkgeheugen 4

5 Kenmerken bij een tekort Plannen en organiseren Kenmerken bij een tekort Activiteiten die meer dan 1 stap vergen zijn moeilijk Moeite met onthouden van instructies Moeite met het onthouden van alledaagse dingen als telefoonnummers, aanwijzingen Vergeten wat je moest halen of doen Moeite met cognitieve manipulatietaken Problemen op gebied van doorzettingsvermogen Een doel kunnen bepalen Vooruit kunnen denken Een stappenplan maken om het doel te bereiken Alle stappen in de juiste volgorde uitvoeren Ontwikkeling van plannen en organiseren = sterkst tijdens kindertijd en pubertijd vanaf 4 jr; inzicht in kenmerken 7-12 jr; redeneren met kenmerken, strategiegebruik rond 12 jr; overgang van redeneren naar inzet van strategieen en beslissingsvaardigheden Puberteit; planningsvaardigheden nemen sterk toe ( efficiënter, sneller, minder stappen nodig) Kenmerken bij een tekort Moeite om op tijd te beginnen met (grote) opgaven Moeite om de juiste voorbereidingen te treffen Moeite met puzzelen / doolhofopdrachten Moeite om informatie te structureren en hoofdlijnen te bepalen Raken overweldigd door grote hoeveelheden informatie Emotieregulatie Emoties gaan gepaard met lichamelijke reacties Arousal Modeling door ouders Taal: > autonomie < emotionele uitbarstingen Twee manieren 1. Herwaardering toename denkstrategieen om andere betekenis aan situatie te geven. 2. Onderdrukking tegenhouden / verbergen van emoties Invloed puberteit: Grotere intensiteit in beleving van emoties Sneller verhoogde arousal Gevoeligheid voor sociale verwachtingen Uiten (taal, inhiberen) Inhibitie Beheersen van je impulsen: het vermogen om een overheersende reactie te onderdrukken of stoppen (Wöstmann et al., 2013). Belangrijkste fase voor ontwikkeling: kindertijd. 1.Je inhouden en wachten(verleidingen weerstaan) 2.Je gedrag stoppen (onderdrukken drang om door te gaan) 3.Je niet laten afleiden (wegfilteren van storende prikkels) 5

6 Flexibiliteit Executieve functies en metacognitie (1) Aanpassen aan een nieuwe situatie / nieuw plan Leren d.m.v. feedback over ons eigen gedrag. Onderzoek Crone (2006) Basisschoolleeftijd: positieve feedback Vanaf 11 jaar: begin leren van negatieve feedback Vanaf 22 jaar: meer profiteren van negatieve feedback Het vermogen om zelfstandig taken uit te voeren en problemen op te lossen op basis van beoordeling van eigen gedrag Strategisch oplossen van een probleem Anticiperen op een toekomstige gebeurtenis Gedrag aanpassen aan een nieuwe situatie of het evalueren van feedback (Miller &Cohen, 2001; Zelazo, Muller, Frye & Marcovitch, 2003) Executieve functies en metacognitie (2) Initiatief nemen Werkgeheugen Plannen en organiseren Ordelijkheid en netheid Gedragsevaluatie Initiatief nemen uit zichzelf beginnen met nieuwe ideeën kunnen komen zelf antwoorden bedenken of alternatieve oplossingen verzinnen Kenmerken bij een tekort Startproblemen (meestal niet het gevolg van tegendraads gedrag of onverschilligheid!) Moeite met taken die een beroep doen op woordvloeiendheid Ordelijkheid en netheid Gedragsevaluatie Opruimen van spullen Ordenen in het algemeen Hoe netjes wordt huiswerk gedaan Kenmerken bij een tekort Slordig Spullen rond laten slingeren Rommelige bureaus / kamers Moeite met spullen voor huiswerk organiseren Inzicht in je eigen gedrag. Kunnen leren van je fouten Jezelf controleren 6

7 Gedragsevaluatie Gedragsevaluatie Beoordelen van de uitkomst of het effect van bepaald gedrag Inzicht in wat eigen gedrag bij anderen teweeg brengt In staat zichzelf te controleren Ontwikkeling inzicht in eigen gedrag Stadia van morele ontwikkeling (Kohlberg 1960) Preconventionele stadium Conventionele stadium Postconventionele stadium Stadia van gewetensontwikkeling Preconventionele stadium: jaar Moreel gedrag gericht op krijgen van beloning of vermijden van straf Egocentrisch Conventionele stadium: + 10 jr - late puberteit Moreel gedrag gebasserd op regels van de maatschappij Sociale goedkeuring/afkeuring belangrijk Eigen behoeften en rolmodellen grotere rol Postconventionele stadium: start in late pubertijd Bij moreel gedrag is achterliggende gedachte belangrijk Bewust naleven van sociale principes en ethische regels binnen de samenleving Zelfinzicht Fundamenteel voor doelgericht gedrag Vaardigheid zichzelf met anderen te vergelijken Groei van zelfvertrouwen Ontstaan van gevoel van onzekerheid Inschatten hoe goed je een taak kunt uitvoeren Vanaf 9 jr in staat om realistisch te voorspellen Kenmerken bij een tekort aan zelfinzicht Moeite met het interpreteren van reacties van anderen Leert niet van feedback Missen van belangrijke informatie Kenmerken bij een tekort Onnodige fouten maken Werk afraffelen Zich niet bewust van storend gedrag literatuur Janneke Breedijk en Noks Nauta. Hoogbegaafde pubers. Onderweg naar hun toekomst. Pearson, Amsterdam. ISBN Prijs: 17,50 euro Peg Dawson en Richard Guare. Slim maar Hogrefe, Amsterdam. ISBN Peg Dawson en Richard Guare. Executieve functies bij kinderen en adolescenten. Een praktische gids voor diagnostiek en behandeling. Amsterdam, Hogrefe. ISBN Peg Dawson en Richard Guare. Het coachen van kinderen en adolescenten met zwakke executieve functies. Hogrefe, Amsterdam. 7

8 Behandeling Joyce Cooper-Kahn & Margaret Foster. Executieve functies versterken op school. Uitgeverij Hogrefe Marthe van der Donk, Ariane Tjeenk-Kalff, Anne-Claire Hiemstra-Beernink. Beter bij de les. Trainershandleiding (basisschool 8-12 jaar) Albert Ponsioen en Esther ten Brink. Zelfregulatie (Trainershandleiding en werkboek). Lannoo campus, ISBN Prijs 34,99 euro Diana Smidts & Mariëtte Huizinga. Gedrag in Uitvoering. Over Executieve functies bij kinderen en pubers. Uitgeverij Nieuwezijds. Tien principes Bij het ontwikkelen van de executieve functie gelden de volgende principes: 1 Een vaardigheid aanleren is beter dan afwachten of het kind het vanzelf leert. 2 Houd rekening met het ontwikkelingsniveau van het kind. 3 Ga van buiten naar binnen. Begin dus met iets dat buiten het kind is, en trek je geleidelijk terug als de vaardigheid geïnternaliseerd is. 4 Bij het veranderen van externe factoren gaat het om de omgeving, de taak of de interactie. 5 Gebruik de intrinsieke motivatie van het kind om iets te leren beheersen. 6 Zorg dat taken passen bij het inspanningsvermogen van het kind. 7 Zorg voor aanmoediging. 8 Geef het kind precies genoeg steun om succes te behalen. 9 Steun net zo lang totdat het kind succes heeft. 10 Als je stopt met steun en beloningen, doe dat geleidelijk en niet abrupt. Tot slot W EGW I JS I N DYSCALCULI E BEHAN DELPROGRAMMA VOOR SOCI AAL- EMOTI ONELE PROBLEMEN BI J KI N DEREN EN ADOLESCENTEN HAN DLEI DI N G J.P.J. (Jojanneke) van der Beek, M.E. (Martine) Mönch, S.W.M. (Sylke) Toll & J.E.H. (Hans) van Luit Dyscalculie Expertisecentrum Nederland Ambulatorium Faculteit Sociale Wetenschappen Universiteit Utrecht