dr. E S. Kunnen, Sectie Ontwikkelings en Experimenteel Klinische Psychologie/RuG, Grote Kruisstraat 2/1, 9712 TS Groningen.

Transcriptie

1 dat inzet leidt tot succes, en inzicht in taakrelevante informatie wordt gestimuleerd door en stimuleert de ervaren controle. Dit onderzoek suggereert, hoewel het aantal kinderen in het onderzoek te klein is om vèrgaande uitspraken te kunnen doen, dat het programma de basis legt voor een zichzelf versterkend proces van toenemende motivatie en zelfvertrouwen bij mytylleerlingen. Problemen met motivatie en zelfvertrouwen zijn echter niet voorbehouden aan mytylleerlingen. Vergelijkbare problemen doen zich voor in alle soorten speciaal onderwijs. Om deze reden wordt momenteel gewerkt aan een algemenere vorm van het programma dat behalve voor mytylscholen geschikt zal zijn voor lom, mlk, zmok, en voor scholen voor zintuiglijk gehandicapten. LITERATUUR Blaauboer, S.A.A. (1987). Onderwijs aan (meervoudig) gehandicapte kinderen: `Zo is het nu, maar... hoe moet het in de toekomst?' Groningen: Rooien. Blatchford, P. (1992). Academica selfassessment at 7 and 11 years: Its accuracy and association with ethnic group and sex. British Journal of Educational Psychology, 62, Driesum, P. van (1991). Een motivatieinstrument voor kinderen van 6 tot 8 jaar. Projectverslag sectie Ontwikkelings- en Experimentele Klinische Psychologie. Groningen: RUG. Harter, S. (1978). Effectance motivation reconsidered. In K. Riegel (Ed.), Human development. Basel. Harter, S. (1980). A Scale of Intrinsic Versus Extrinsic Orientation in the Classroom. Denver: University of Denver. Heckhausen, H. (1982). The development of achievement motivation. In W. Hartup, I.M. Hammer & H.L. Pick (Eds.), Review of child development research (pp ). Chicago: University of Chicago Press. Kunnen, E.S. (1992a). Mastering (with) a handicap. Proefschri ft. Groningen: RUG. Kunnen, E.S. (1992b). Motivatie en controle-ervaring in de Mytylschool. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 32, Kunnen, E.S. (1995a). Stimuleren van motivatie en zelfvertrouwen. Eindverslag voor de Stichting Kinderpostzegels Nederland. Groningen: sectie O/EKP. Kunnen, E.S. (1995b). Stimuleren van motivatie en zelfvertrouwen, een programma voor de Mytylschool. Groningen: sectie O/EKP. Meichenbaum, D. (1979). Cognitieve gedragsmodificatie. Deventer: Van Loghum Slaterus. Meyer-Probst, B. (1975). Leistungsspezifische Verhaltungsweisen. In G. Gollnitz & H. Roster (Eds.), Psychologische Untersuchungen zur Entwicklung hirngeschadigter Kinder (pp ). Berlin: DEB Deutscher Verlag der Wissenschaften. Nederlands Instituut van Psychologen (1982/1992). Documentatie van tests en testresearch in Nederland. Assen: Van Gorcum. Skinner, E.A., Chapman, M., & Baltes, P.B. (1988). Control, means-ends, and agency beliefs: a new conceptualisation and its measurement during childhood. Journal of Personality and Social Psychology, 54, Skinner, E.A. (1995). Perceived control, motivation and coping. London: Sage. Verriest, M., Vanbesien, W., Bellemans, H., & Wantiez, F. (1975). Bewerking van de Devereux Schaal voor Gedragsobservaties in het basisonderwijs. (Spivack en Swift). Amsterdam. Swets & Zeitlinger. Weisz, J R. & Cameron, A.M. (1985). Individual differences in the student's sense of control. Human Development, 25, ADRES VAN DE AUTEUR dr. E S. Kunnen, Sectie Ontwikkelings en Experimenteel Klinische Psychologie/RuG, Grote Kruisstraat 2/1, 9712 TS Groningen. 498

2 M.I. GEERLINGS, W. KRAAY, A. BOUMA & J. W. VAN STRIEN* Effect woordlengte op herken- ning woorden en non- woorden bij volwassen dyslectici SAMENVATTING Dit onderzoek richt zich op de vraag in welk opzicht woordherkenning bij volwassen dyslectici verschilt van normaal lezenden. Uitgangspunt hierbij is het dual-route model van Morton (1980). In een lexicale decisietaak werd aan de proefpersonen gevraagd woorden (regelmatig en onregelmatig) te onderscheiden van non-woorden. De stimuli varieerden in woordlengte van 4, 5 en 6 letters. De taak werd afgenomen bij 25 dyslectische volwassenen en bij een aan deze groep op leeftijd, sekse en opleiding gematchte controlegroep. De resultaten van de lexicale decisietaak laten zien dat de dyslectici op alle condities tragere reactietijden vertonen en meer fouten maken dan de controlegroep. Bovendien blijken dyslectici extreem veel moeite te hebben met het herkennen van nonwoorden. Daarnaast wordt bij de dyslectici voor zowel regelmatig als onregelmatige woorden een woordlengte-effect gevonden, dit in tegenstelling tot de controlegroep, die voor beide typen woorden geen lengte-effect laten zien. Op grond van de resultaten wordt geconcludeerd dat de dyslectici, ondanks het feit dat zij ervaring hebben opgedaan met lezen, geen gebruik maken van volwassen leesstrategieën. Aangezien de grafeem-foneem correspondenties zich bij dyslectici onvoldoende ontwikkeld hebben, hebben ze in het lees-leerproces de overstap naar directe woordherkenning niet optimaal kunnen maken. Doordat het directe woordherkenningsproces nog steeds moeizaam verloopt, zijn dyslectici genoodzaakt te blijven steunen op grafeem-foneem correspondenties. 1 Inleiding Dyslexie is een ontwikkelingsstoornis die meestal in de kinderjaren gediagnostiseerd wordt en zich veelal uitstrekt tot in de volwassenheid (Bruck, 1985; Finucci, Gottfredson & Childs, 1986). Het is de vraag of dyslectische volwassenen dezelfde leesproblemen hebben als dyslectische kinderen. Volwassenen hebben immers het proces van het beginnend lezen allang achter zich en hebben meer ervaring opgedaan met lezen. Huidige modellen met betrekking tot de normale leesontwikkeling richten zich op het belang van een adequate spelling-klank correspondentie voor het verkrijgen van een goede woordherkenning (Juel, Griffith & Gough, 1986; Bruck, 1990). Ervaren lezers herkennen bekende woorden voornamelijk op * Wij willen alle mensen bedanken die hun medewerking aan dit onderzoek hebben verleend. In het bijzonder willen wij de afdelingen Noord-Holland en Zuid-Holland van de Landelijke Vereniging Woortblind' bedanken voor hun speciale bijdrage aan dit onderzoek. 499 TIJDSCHRIFT VOOR ORTHOPEDAGOGIEK, 34 (1995)

3 basis van het gehele woordbeeld. Daarnaast gebruiken ze grafeemfoneem correspondenties voor het herkennen van woorden die minder vaak voorkomen en dus minder bekend zijn (Andrews, 1982). Onvoldoende kennis van grafeemfoneem correspondenties zal de overgang naar woordherkenning op basis van het gehele woordbeeld bemoeilijken (Bruck, 1988; Jorm & Share, 1983). Onderzoek naar woordherkenning staat onder grote invloed van het dualroute model van Morton (Coltheart, 1978). John Morton heeft het dualroute model ontwikkeld om te verklaren hoe ervaren lezers geschreven en gesproken woorden begrijpen (Morton, 1980). Volgens dit model zijn er twee, door hem als onafhankelijk beschouwde, routes waarlangs woorden herkend worden: een fonologische (of indirecte) route, en een lexicale (of directe) route. Woordherkenning via de fonologische route is gebaseerd op kennis van grafeem-foneem correspondenties. Het woord wordt dan niet direct, in zijn geheel herkend, maar de letters (grafemen) of morfemen worden afzonderlijk gelezen en via het auditieve systeem herkend. Woordherkenning via de lexicale route is gebaseerd op kennis van het gehele woordbeeld. Woorden die vele malen gelezen zijn hebben een representatie in het geheugen, die geactiveerd wordt zodra deze woorden gelezen worden. Het woordbeeld is dan zo bekend geworden dat de herkenning direct plaatsvindt. Om het functioneren van de twee routes nader te onderzoeken, wordt er onderscheid gemaakt tussen herkenning van woorden en nonwoorden (= niet bestaande woorden) enerzijds en regelmatige en onregelmatige woorden anderzijds. Regelmatige woorden zijn woorden waarvan de grafemen met de fonemen corresponderen. Staat is bijvoorbeeld een regelmatig woord. Bij onregelmatige woorden komt de spelling niet overeen met de klank. Yoghurt is een voorbeeld van een onregelmatig woord. Een voorbeeld van een non-woord is gruf. Volgens het dual-route model kunnen regelmatige woorden zowel via de lexicale route als via de fonologische route herkend worden. Onregelmatige woorden kunnen uitsluitend herkend worden via de lexicale route. Non-woorden (als gruf) kunnen volgens het model alleen via de fonologische route herkend worden, omdat er in het geheugen geen directe representatie van het woordbeeld is (Ellis, 1984). Als volwassen lezers regelmatige en onregelmatige woorden even goed en even snel herkennen, dan lezen zij volgens het dual-route model via de lexicale route. Worden daarentegen regelmatige woorden beter herkend dan onregelmatige woorden (dit wordt het regelmatigheids-effect genoemd), dan wordt bij het lezen ook van de fonologische route gebruik gemaakt. Specifieke problemen met het lezen van onregelmatige woorden duiden op stoornissen in de lexicale route, terwijl specifieke problemen met het lezen van non-woorden op stoornissen in de fonologische route duiden (Ben-Dror, Pollatsek & Scarpati, 1991). Leesproblemen zijn tot nu toe vooral onderzocht bij kinderen. Het is inmiddels algemeen erkend dat dyslectische kinderen met name moeite hebben met het herkennen van losstaande woorden (Gough & Tunmer, 1986; Stanovich, 1982). De vraag is of dit ook voor volwassen dyslectici geldt. Uit onderzoek van Bruck (1990) en Ben-Dror e.a. (1991) bleek dat volwassen dyslectici bid het benoemen van woorden (regelmatig/onregelmatig) en nonwoorden moeite hadden met het benoemen van non-woorden. De 500

4 fonologische route zou volgens het dual-route model dus bid de dyslectici gestoord zijn. Op basis van het dualroute model hadden Ben-Dror e.a. (1991) de voorspelling gedaan dat naarmate de fonologische route meer gestoord zou zijn er meer gebruik gemaakt zou worden van de lexicale route. In tegenstelling tot hun verwachting, vertoonden de dyslectici ook het regelmatigheids-effect, zij benoemden regelmatige woorden beter dan onregelmatige woorden. Dit zou betekenen dat dyslectici toch gebruik maken van de fonologische route. Bovendien vonden Ben-Dror e.a. (1991) dat een sterker regelmatigheids-effect significant gerelateerd was aan de problemen om non-woorden te lezen. Op grond hiervan veronderstellen Ben-Dror e.a. dat de twee routes van het model van Morton niet onafhankelijk van elkaar functioneren, zoals door het model verondersteld wordt. In tegenstelling tot Ben-Dror e.a., stelt Bruck (1990) dat dyslectici bij het lezen gebruik maken van de fonologische route, hoewel deze niet optimaal functioneert. Zij veronderstelt dat dyslectici in het lees-leerproces de overstap van woordherkenning door middel van grafeem-foneem correspondenties naar woordherkenning door middel van het gehele woordbeeld niet gemaakt hebben. Dit verklaart waarom de dyslectici het regelmatigheids-effect vertonen en tegelijkertijd veel moeite hebben met het lezen van nonwoorden. Het doel van dit onderzoek is om na te gaan in welk opzicht woorderkenning bij volwassen dyslectici verschilt van woordherkenning bij normaal lezende volwassenen. Om nader te onderzoeken of dyslectici gebruik maken van de fonologische route, en zo ja in welke mate, wordt specifiek het effect van woordlengte onderzocht bij verschillende typen woorden (regelmatige woorden, onregelmatige woorden en nonwoorden). De proefpersonen krijgen een lexicale decisietaak aangeboden waarin ze moeten aangeven of de stimulus een woord of een non-woord is. De verwachting is dat volwassen dyslectici non-woorden veel trager zullen herkennen dan een normale controlegroep. Voor beide groepen wordt een woordlengte-effect voor non-woorden verwacht, dat wil zeggen woorden zullen trager herkend worden naarmate de lengte van deze stimuli toeneemt. Tevens wordt verwacht dat dyslectici in tegenstelling tot de controlegroep regelmatige woorden sneller zullen herkennen dan onregelmatige woorden, met andere woorden er wordt alleen bij de dyslectici een regelmatigheids-effect verwacht. Met name is het van belang om na te gaan of het woordlengte-effect zal optreden bij de herkenning van regelmatige woorden. Immers, een lengte-effect wordt verwacht als regelmatige woorden via de fonologische route gelezen worden (zoals wellicht het geval is bij de dyslectici), terwijl het lengte-effect afwezig zal zijn als regelmatige woorden via de lexicale route gelezen worden (zoals verwacht wordt bij normaal lezenden). 2 Methode 2.1 PROEFPERSONEN Aan dit onderzoek deden 25 volwassen dyslectici (12 vrouwen en 13 mannen) mee, van wie bekend was dat ze sinds de kindertijd problemen met lezen en/of schrijven hadden. De meeste proefpersonen werden voor dit onderzoek geworven via verenigingen van dyslectici. Enkelen werden via de dyslectici en via bekenden geworven. Ze moesten voldoen aan de volgende criteria: leesproblemen sinds de 501 THEORIE EN ONDERZOEK

5 kindertijd, minimaal lager onderwijs, (geen gedwongen) rechtshandigheid, en geen verworven neurologische aandoening De groep varieerde in leeftijd van 23 tot en met 58 jaar, met een gemiddelde leeftijd van 37.9 jaar. Het opleidingsniveau, gescoord met het herziene systeem van Verhage (Heslinga, Van de Burg & Saan, 1983), varieerde van 2 (voltooid lager onderwijs) tot en met 7 (universitair onderwijs), met een gemiddeld opleidingsniveau van 5.4. Een controlegroep werd gevormd door 25 normale lezers (12 vrouwen en 13 mannen). Allen waren (niet gedwongen) rechtshandig. De groep werd gematcht op leeftijd, sekse en opleiding aan de onderzoeksgroep. De leeftijd varieerde van 23 tot en met 59 jaar, met een gemiddelde leeftijd van 37.5 jaar. De opleiding varieerde van 2 tot en met 7, met een gemiddeld opleidingsniveau van 5.4 Leeftijd en opleiding verschilden niet significant tussen beide groepen. 2.2 STIMULI EN PROCEDURE De lexicale decisietaak bestond uit twee condities. De ene conditie bestond uit 30 regelmatige woorden, samengesteld uit respectievelijk 10 woorden van 4,5 en 6 letters en 30 aan deze woorden gematchte nonwoorden van 4, 5 en 6 letters. De andere conditie bestond uit 30 onregelmatige woorden, samengesteld uit respectievelijk 10 woorden van 4, 5 en 6 letters en 30 aan deze woorden gematchte non-woorden van 4, 5 en 6 letters. De woorden werden met betrekking tot type woord (regelmatig versus onregelmatig) en lengte (4, 5 en 6 letters) aan elkaar gematcht op mate van voorstelbaarheid van het woord (Van Loon-Vervoorn, 1985) en frequentie van voorkomen (Uit den Boogaart, 1975). De mate van voorstelbaarheid was gebaseerd op scores op een 7-puntsschaal, waarbij 1 een lage voorstelbaarheid representeerde en 7 een hoge voorstelbaarheid. De non-woorden werden samengesteld door van de vier-letterige woorden één of twee, van de vijf-letterige woorden twee letters en van de zes-letterige woorden twee of drie letters te veranderen. De nonwoorden werden zodanig gematcht aan de bestaande woorden, dat het aantal klinkers en medeklinkers gelijk bleef (bijvoorbeeld wolf en flap. De stimuli werden centraal aangeboden via de monitor van een Olivetti-computer. De proefpersonen werden geïnstrueerd ongeveer 50 cm van het scherm af te gaan zitten. De proefleider gaf mondeling instructies aangaande de taak. Om te zorgen dat beide hemisferen gelijk betrokken waren bij de respons, werd de proefpersoon gevraagd middels een bimanuele respons zo snel en zo nauwkeurig mogelijk te beslissen of het aangeboden woord wel of niet een bestaand woord was. Deze respons bestond uit het gelijktijdig indrukken van een responsknop met beide wijsvingers of beide middelvingers bij het herkennen van een woord of een non-woord. De responsknoppen zaten op kastjes, die geplaatst waren onder hun linker- en rechterhand. Op elk van de twee kastjes zaten twee knoppen Een van deze kastjes was verbonden met de computer en registreerde de reactietijden en fouten. De proefleider startte iedere trial door middel van een druk op de spatiebalk (dit stelde de proefpersoon in staat om, indien nodig, tussen de stimuli te pauzeren) Een trial verliep als volgt: voorafgaande aan de stimulus klonk een waarschuwingstoon van Hz gedurende 400 msec. Onmiddellijk hierop volgend verscheen een rechthoek in het midden van het scherm gedurende msec. Daarop verscheen de stimulus in het midden van de 502

6 rechthoek. Deze bleef net zolang zichtbaar totdat de proefpersoon met beide vingers de knoppen indrukte, waarna de stimulus verdween. De rechthoek bleek na het verdwijnen van de stimulus nog gedurende msec zichtbaar. Alle stimuli werden aangeboden in hoofdletters. Elke experimentele conditie werd voorafgegaan door 12 oefentrials, die op dezelfde wijze waren samengesteld als de experimentele trials. De woorden werden in pseudorandom volgorde aangeboden, zodanig dat niet meer dan drie maal achtereen een woord van gelijke lengte en een zelfde soort woord (regelmatig woord versus non-woord/onregelmatig woord versus non-woord) werd gepresenteerd. De ene helft van de proefpersonen kreeg eerst de regelmatige woorden en bijbehorende non-woorden aangeboden en de andere helft eerst de onregelmatige woorden met bijbehorende nonwoorden. Binnen elk van deze twee groepen werd de wijze van registreren (via linker- of rechterhand) en manier van responderen (wijsvingers: woord; middelvingers: non-woord en omgekeerd) gelijk verdeeld over de proefpersonen. 3 Resultaten 3.1 DATA-ANALYSE Voor iedere proefpersoon werden per taak (regelmatig versus non-woord / onregelmatig versus non-woord) over de goede responsen de gemiddelde reactietijden berekend voor woorden en non-woorden van respectievelijk 4, 5 en 6 letters. Voor de non-woorden werden de gemiddelden over de twee taken berekend. Fouten en uitbijters werden niet in deze berekening opgenomen. Fouten werden gedefinieerd als onjuiste beslissingen op het herkennen van een woord of non-woord. Uitbijters werden gedefinieerd als de reactietijd drie (of meer) standaarddeviaties boven of onder de gemiddelde reactietijd van iedere proefpersoon lag. Van het totaal aantal responsen varieerde het percentage uitbijters over de condities van 0.4 tot 3.2, met een gemiddelde van 1.6. Een vooranalyse liet zien dat sekse als factor geen significante invloed uitoefende op de resultaten. Deze wordt daarom bij de beschrijving van de resultaten buiten beschouwing gelaten. 3.2 REACTIETIJDEN De reactietijden werden geanalyseerd met behulp van variantie-analyses (met behulp van SPSS/PC+ programma) met Groep (dyslectici en controlegroep) als tussen-proefpersonen factor en Woordtype (regelmatig woord, onregelmatig woord en non-woord) en Woordlengte (4,5 en 6 letters) als binnen-proefpersonen factoren. Met betrekking tot de hoofdfactor Woordtype, waren we primair geïnteresseerd in een tweetal effecten. Ten eerste, wat is het effect van woordbetekenis, dat wil zeggen wordt er op woorden sneller gereageerd dan op nonwoorden. En ten tweede, is er sprake van een regelmatigheids-effect, dat wil zeggen wordt er op regelmatige woorden sneller gereageerd dan op onregelmatige woorden. Om dit nader te onderzoeken, werd voor de factor Woordtype orthogonale contrasten berekend om te bepalen of a woorden (regelmatig/onregelmatig) significant verschilden van non-woorden (effect van Woordbetekenis) en b regelmatige woorden significant verschilden van onregelmatige woorden (Regelmatigheids-effect). Het effect van Woordlengte werd nader geanalyseerd met behulp van polynome contrasten. 503 THEORIE EN ONDERZOEK

7 TABEL 1 Gemiddelde reactietijden (msec) voor woorden (regelmatig en onregelmatig) en non-woorden als functie van groep en lengte Dyslectici Controlegroep M M RW ORW NW M RW = regelmatige woorden, ORW = onregelmatige woorden, NW = non-woorden, M = gemiddelde. Nagegaan werd of er bid het toenemen van de lengte van woorden sprake was van een lineaire dan wel een quadratische trend. Vooral de lineaire component van dit contrast is van belang voor dit onderzoek: neemt de reactietijd lineair toe, als ook de lengte van de woorden toeneemt. In Tabel 1 en Figuur 1 zijn de gemiddelde reactietijden (in msec) voor de verschillende typen woorden (regelmatige, onregelmatige en nonwoorden van 4, 5 en 6 letters) voor de dyslectici en de controlegroep weergegeven. De resultaten laten een significant hoofdeffect voor Groep zien, F(1,48)=31.31, p<.001. De dyslectici herkennen de stimuli beduidend trager dan de controlegroep. Wat betreft de factor Woordtype, wordt alleen een significant effect gevonden voor het contrast Woordbetekenis F(1,48)=55.38, p<.001, en is er tevens sprake van een significant interactie-effect tussen Groep en Woordbetekenis, F(1,48)=14.57,p<.001. Beide groepen herkennen non-woorden trager dan woorden, maar het verschil in reactietijd tussen non-woorden en woorden is bij de dyslectici veel groter dan bij de controlegroep. De dyslectici herkennen non-woorden zeer traag (zie Figuur 1). De regelmatigheid van de woorden blijkt geen effect te hebben op de resultaten. Voor beide groepen geldt dat regelmatige woorden even snel (of even traag) herkend worden als onregelmatige woorden. Voor Woordlengte wordt een significant lineair effect gevonden, F(1,48)=7.48,p<.009, en een significant lineair interactie-effect tussen Groep en Woordlengte, F(1,48)=12.83,p<.001. Om deze effecten nader te onderzoeken, zijn voor elk van de twee groepen aparte variantie-analyses uitgevoerd, met Woordtype en Woordlengte als binnen-proefpersonen factoren. De resultaten van de groep dyslectici laten zien dat de lineaire component van de factor Woordlengte significant is, F(1,24)=10.56,p<.003, dat wil zeggen bij dyslectici worden woorden significant trager herkend naarmate de lengte van het woord toeneemt. Bij de controlegroep is de lengte van de woorden niet van invloed op de snelheid van herkennen. Er worden verder geen significante effecten gevonden. 3.3 FOUTEN De fouten werden op dezelfde wijze geanalyseerd als de reactietijden. In Tabel 2 en Figuur 2 is het gemiddeld aantal fouten, uitgedrukt in percentages, voor de verschillende typen woorden (regelmatige, onregelmatige en non-woorden van 4, 5 en 6 letters) voor de dyslectici en de controlegroep weergegeven. De variantie-analyse laat een significant hoofdeffect zien voor Groep, F(1,48)=5.13,p<.03. Dit betekent dat de dyslectici meer fouten maken bij de herkenning van de aangeboden stimuli dan de controlegroep. Wat betre ft de factor Woordtype, wordt alleen een significant effect gevonden voor de Regelmatigheid van de woorden, F(1,48)=5.88,p<.02, en 504

8 or ta FIGUUR a 4 y.^ Y X Gemiddelde reactietijden (msec) voor woorden $RWdys ^ ORW/dys NW/dys + RWicontr ORW/contr x -4- NW/contr (regelmatig en onregelmatig) en non-woorden als functie van groep en lengte 1EF RW/dys ORW!dys x -4- NW'dys + RW contr x ORW/contr NWrcontr ^ niet voor de groep normale lezers. De dyslectici maken meer fouten bij de herkenning van onregelmatige woorden dan bij de herkenning van regelmatige woorden. Bij de controlegroep is het aantal fouten gelijk verdeeld over beide soorten woorden. Voor Woordlengte wordt naast een significant lineair effect, F(1,48)=9.14,p<.004, een significant kwadratisch effect, F(1,48)=12.38,p<.001, gevonden. Voor beide groepen geldt dat gemiddeld iets minder fouten worden gemaakt bij de herkenning van woorden van 4 letters dan van woorden van 5 letters, terwijl verreweg de minste fouten worden gemaakt bij woorden van 6 letters (zie Figuur 2). Er worden verder geen andere significante effecten gevonden TABEL 2 FIGUUR 2 Gemiddeld percentage fouten voor woorden (regelmatig/ onregelmatig) en non-woorden als functie van groep en lengte Gemiddeld percentage fouten voor regelmatige woorden, onregelmatige woorden en non-woorden als functie van groep en lengte Dyslectici Controlegroep M M RW a ORW NW M a RW = regelmatige woorden, ORW = onregelmatige woorden, NW = non-woorden, M = gemiddelde. een significant interactie-effect tussen Groep en Regelmatigheid, F(1,48)=5.14,p<.03. Aparte variantie-analyses, uitgevoerd voor elk van de twee groepen afzonderlijk, laten zien dat het Regelmatigheidseffect significant is voor de groep dyslectici, F(1,24)=6.45,p<.02, maar 4 Discussie De resultaten van de reactietijden laten zien dat de dyslectici op alle condities woorden trager herkennen dan de groep normale lezers. Dit resultaat komt overeen met de uitkomsten van onderzoek bij dyslectische kinderen. Zo vonden Van Strien, Bouma en Bakker (1993) zeer trage lexicale beslissingstijden op zowel woorden als non-woorden bij dyslectische jongens in de leeftijd van 8 tot 13 jaar. Deze traagheid was te verwachten omdat dyslectische kinderen in het algemeen langzamer lezen dan normaal-lezende kinderen. Nicolson en Fawcett (1994) hebben echter aangetoond dat leessnelheid niet de hoofdoorzaak is van de tragere reactietijden. Uit hun onderzoek bleek dat dyslectische kinderen, in vergelijking met normaallezende kinderen, trager waren op een selectieve keuze-reactietaak waarin op één van twee tonen gereageerd moest worden, maar niet op een simpele reactie-taak waarin de 505 THEORIE EN ONDERZOEK

9 dyslectici moesten reageren zodra een toon aangeboden werd. Bovendien waren dyslectici trager op een auditieve lexicale decisietaak, waarbij leessnelheid geen rol speelde. Nicolson en Fawcett concluderen dat twee factoren bijdragen aan de traagheid van dyslectische kinderen: een algemeen tekort dat weerspiegeld wordt in een trage stimulusclassificatie en een linguïstisch tekort dat weerspiegeld wordt in een tragere toegang tot het lexicon. In welke mate beide factoren bij volwassen dyslectici een rol spelen is uit de gegevens van het huidige onderzoek niet op te maken. Men dient zich echter te realiseren dat een lexicale beslissing een complex beslissingsproces is dat gebaseerd is op een combinatie van orthografische, fonologische en semantische informatie De hier vermelde reactietijden weerspiegelen niet alleen de leessnelheid maar ook dit lexicale beslissingsproces. Uit de reactietijden blijkt verder dat, zowel dyslectici als normale lezers, non-woorden trager herkennen dan woorden. Het grootste verschil tussen de twee groepen komt tot uiting in de extreem trage reactietijden die de dyslectici vertonen bij het herkennen van non-woorden. Volgens het dual-route model kunnen nonwoorden alleen gelezen worden via de fonologische route. Voor de dyslectici lijken de resultaten van het woordlengte-effect deze veronderstelling te steunen, immers, naarmate de lengte van de nonwoorden toeneemt, worden ook de reactietijden trager. Daarnaast wordt bid dyslectici ook een woordlengteeffect gevonden voor bestaande woorden. Dit is een sterke aanwijzing dat dyslectici ook deze woorden serieel, fonologisch verwerken. Het gebruik van de fonologische route door dyslectici wordt echter niet ondersteund door de afwezigheid van een regelmatigheids-effect bij deze groep. Volgens het dual-route model zou het ontbreken van dit effect er wist op wijzen dat de dyslectici lezen via de lexicale route. Mogelijk kunnen deze ogenschijnlijk tegenstrijdige resultaten verklaard worden door er van uit te gaan dat woordherkenning niet, zoals het dualroute model veronderstelt, plaatsvindt via twee onafhankelijke routes, maar dat bij de aanbieding van de stimuli beide routes parallel werken en woorden tegelijkertijd in het mentale lexicon activeren. Het lijkt erop dat dyslectici in alle gevallen zowel bij bestaande woorden als bij non-woorden de woordstimuli lezen via de seriële, fonologische route en dat ze voor de herkenning van bestaande woorden tegelijkertijd gebruik maken van de lexicale route. Het idee dat beide leesroutes niet onafhankelijk van elkaar werken is niet nieuw. Ook Ben- Dror e.a. (1991) suggereren dat bij volwassen dyslectici woorden via beide routes geactiveerd kunnen worden Zij veronderstellen dat woorden die visueel of semantisch sterk op elkaar lijken competitie met elkaar voeren; het woord dat het sterkst geactiveerd wordt zal ook het woord zijn dat uiteindelijk herkend wordt. Dyslectici zouden met name problemen hebben met dit competitieproces. De vraag die niet door Ben-Dror e.a. beantwoord wordt is waarom bij volwassen dyslectici beide routes geactiveerd worden, terwijl men bij ervaren, normale lezers zou verwachten dat woorden primair via de lexicale route gelezen worden. Van Orden e.a. (Van Orden, 1987; Orden, Penningstone & Stone, 1990, zie Van den Broeck, 1993) gaan nog een stap verder en stellen dat fonologische codering het centrale proces is bij het lezen van ieder woordtype. Bij ervaren normale lezers wordt niet zozeer verondersteld dat het proces van woordherkenning loopt via de lexicale route, als wel dat het 506

10 verificatieproces van de fonologische codering door toenemende orthografische kennis succesvoller en automatischer verloopt. Op basis van deze theorie zou je echter verwachten dat normale lezers een woordlengteeffect laten zien bij het herkennen van woorden met toenemende lengte. Dit laatste wordt in ons onderzoek echter niet gevonden. Uit de resultaten van de controlegroep blijkt immers dat zowel het woordlengte-effect als het regelmatigheids-effect bij deze groep niet optreedt. Het gebruik van de twee routes bij de volwassen dyslectici zou verklaard kunnen worden door er van uit te gaan dat bij dyslectici de kennis van grafeem-foneem correspondenties onvoldoende functioneert, waardoor de overstap van woordherkenning op basis van het gehele woordbeeld niet optimaal plaats heeft gevonden (zie ook Bruck, 1990). Anders gezegd, dyslectici kunnen woorden weliswaar herkennen via de lexicale route, maar, doordat herkenning op basis van het gehele woordbeeld zich onvoldoende ontwikkeld heeft, blijven ze bij het lezen van woorden waarschijnlijk om het leesproces extra te ondersteunen gebruik maken van de seriële, fonologische route. Dat de dyslectici, in vergelijking met normale lezers, trager reageren op woorden, zou toegeschreven kunnen worden aan het gebruik van de seriële, fonologische route. Het gebruik van deze `extra' route kost meer tijd dan wanneer de stimuli alleen via de lexicale route verwerkt worden. Een opvallend resultaat is dat dyslectici extreem lange reactietijden voor non-woorden vertonen. De aard van de taak is mogelijk verantwoordelijk voor deze trage reacties. Een lexicale decisietaak vereist echter niet alleen herkenning van woorden, maar ook een beslissing of de aangeboden stimulus een woord of non-woord is. Om tot de beslissing `non-woord' te komen dient de proefpersoon zijn mentale lexicon geheel te doorlopen, hetgeen langer duurt dan om tot de beslissing `woord' te komen. In het laatste geval kan de respons gegeven worden zodra een bestaand woord in het lexicon gevonden wordt. De lange reacties voor non-woorden bij dyslectici zouden erop kunnen wijzen dat ook dit beslissingsproces extreem traag verloopt voor deze groep. Bij de controlegroep verloopt dit proces veel sneller. De resultaten laten voorts zien dat bij de dyslectici het verschil in reactietijd tussen woorden en nonwoorden voor alle woordlengtes ongeveer gelijk is (voor geen van beide groepen wordt een significante interactie gevonden tussen woordtype en woordlengte). De extra tijd die een `non-woord'-beslissing kost wordt dus niet beïnvloed door de regelmatigheid van de woorden of woordlengte Dit zou erop kunnen wijzen dat eerst de woordstimuli (woorden en nonwoorden) gelezen worden om vervolgens een lexicale beslissing te genereren. De resultaten van de fouten tonen aan dat de dyslectici meer fouten maken dan de controlegroep. Dyslectici zijn dus niet alleen trager dan normale lezers, ze lezen ook onnauwkeuriger. Opmerkelijk is dat er niet meer fouten gemaakt worden bij het herkennen van non-woorden dan van woorden, terwijl non-woorden wel veel trager worden herkend. Deze resultaten wijzen er op dat de nauwkeurigheid van het beslissingsproces `woord' of `nonwoord' niet hetzelfde is als de snelheid waarmee deze beslissingen genomen worden. Ook de resultaten met betrekking tot het regelmatigheidseffect en het woordlengte-effect duiden erop dat nauwkeurigheid en snelheid van reageren tot verschillende resultaten kunnen leiden. Zo wordt bij de dyslectici geen regelmatigheidseffect gevonden voor de snelheid van 507 THEORIE EN ONDERZOEK

11 reageren, maar wel voor de nauwkeurigheid van de waarneming. Bij de normale lezers wordt geen regelmatigheids-effect gevonden, noch voor de snelheid van lezen noch voor de nauwkeurigheid van het lezen. Het feit dat bij dyslectici onregelmatige woorden minder goed herkend worden dan regelmatige woorden ondersteunt de gedachte dat de fonologische route, ook in de volwassen periode, nog steeds niet optimaal functioneert om onregelmatige woorden accuraat te herkennen. Wat het lengte-effect betreft, worden gemiddeld de meeste fouten gemaakt bij de herkenning van woorden van 5 letters. Beide groepen maken gemiddeld de minste fouten bij het herkennen van stimuli van zes letters. Bid het lezen op basis van het gehele woordbeeld kan profijt getrokken worden uit het feit dat stimuli van zes letters meer redundante informatie bieden om te beslissen of het een woord of een nonwoord betreft. De dyslectici lijken ook gebruik te maken van de redundante informatie die stimuli van zes letters bieden. De extra informatie die stimuli van zes letters opleveren, verhogen bij de dyslectici weliswaar de nauwkeurigheid, maar gaat wel ten koste van de snelheid. Het verschil in reactietijd tussen stimuli van vijf en zes letters is bij de dyslectici aanzienlijk groter dan tussen stimuli van vier en vijf letters. Zoals reeds eerder naar voren kwam, wijst deze lineaire toename van reactietijd op het gebruik van de fonologische route. Geconcludeerd kan worden dat dyslectici tot in de volwassenheid problemen met het lezen blijven houden. Het lijkt er op dat volwassen dyslectici, ondanks het feit dat ze ervaring hebben opgedaan met het lezen, de overstap van beginnend lezen naar gevorderd lezen niet goed hebben gemaakt, waardoor ze nog steeds langzaam en spellend lezen De gebrekkige kennis van grafeemfoneem correspondenties heeft geleid tot inadequate leerervaringen, waardoor volwassen dyslectici niet voldoende orthografische kennis hebben kunnen opbouwen om woorden te herkennen op basis van het woordbeeld alleen. Juist doordat woordherkenning op basis van het gehele woordbeeld bij dyslectici nog steeds moeizaam verloopt, zijn ze genoodzaakt te blijven steunen op kennis-klank correspondenties. De opvatting dat bij dyslectici de overstap naar directe woordherkenning onvoldoende heeft plaats gevonden, is in overeenstemming met modellen die het belang benadrukken van adequate grafeem-foneem correspondenties voor het verkrijgen van goede woordherkenning (Duel e.a., 1986). Andrews, S. (1982). Phonological recoding: Is the regularity effect consistent? Memory & Cognition, 10, Ben-Dror, I, Pollatsek, A., & Scarpati, S. (1991). Word identification in isolation and in context by college dyslexic students. Brain and language, 40, Broeck, W. van den (1993). Theorieën van woordherkenning en praktische implicaties. Tijdschrift voor O rthopedagogiek, 32, Bruck, M. (1985). The adult functioning of children with specific learning disabilities. In I. Sigel (Ed.), Advances in applied developmental psychology (pp ). Norwood, NJ: Ablex. Bruck, M. (1988). The word recognition and spelling of dyslexic children. Reading Research Quarterly, 23, Bruck, M. (1990). Word-recognition skills of adults with childhood diagnoses of dyslexia. Developmental Psychology, 26, Coltheart, M. (1978). Lexical access in 508

12 simple reading tasks. In G. Underwood (Ed.), Strategies of information processing (pp ). London: Academic Press. Ellis, A.W. (1984). Reading, writing and dyslexia: A cognitive analysis. London: Lawrence Erlbaum associates. Finucci, J.M., Gottfredson, L.S., & Childs, B. (1986). A follow-up study of dyslexic boys. Annals of dyslexia, 35, Gough, P., & Tunmer, W. (1986). Decoding, reading, and reading disability. Remedial and Special Education, 7, Heslinga, H., Van de Burg, W., & Saan, R.J. (1983). Het coderen van het opleidingsniveau. Groningen: Neuropsychologie, RUG. Jorm & Share (1983). Phonological recoding and reading acquisition. Applied Psycholinguistics, 4, Juel, C., Griffith, P., & Cough, P. (1986). Acquisition of literacy: A longitudinal study of children in first and second grade. Journal of Educational Psychology, 78, Loon-Vervoorn, W.A. van (1985). Voorstelbaarheidswaarden van Nederlandse woorden. Lisse: Swets & Zeitlinger. Morrison, C.M., & Ellis, A.W. (1995). Roles of word frequency and age of acquisition in word naming and lexical decision. Journal of Experimental Psychology, 21, Morton, J. (1980). The logogen model and orthographic structure. In U. Frith (Ed.), Cognitive processes in spelling (pp ). London: Academic Press. Nicolson, R.I., & Fawcett, A.J. (1994). Reaction times and dyslexia. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 47A, Orden, G.C. van (1987). A rows is a rose: spelling, sound, and reading. Memory and Cognition, 15, Orden, G.C. van, Pennington, B.F., & Stone, G.D. (1990). Word identification in reading and the promise of subsymbolic psycholinguistics. Psychological Review, 97, Stanovich, K.E. (1982). Individual differences in the cognitive processes of reading: 1. Word decoding. Journal of Learning Disabilities, 15, Strien, J.W. van, Bouma, A., & Bakker, D.J. (1993). Lexical decision performances in P-type dyslexic, L-type dyslexic, and normal reading boys. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 15, Uit den Boogaart, P.C. (Red.) (1975). Woordfrequenties in geschreven en gesproken Nederlands. Utrecht: Scheltema & Holkema. ADRES VAN DE AUTEURS drs. M.I. Geerlings, drs. W. Kraay, dr. A. Bouma & dr. J.W. van Strien, p/a Vakgroep Klinische Psychologie vu, De Boelelaan 1109, 1081 HV Amsterdam. 509 THEORIE EN ONDERZOEK