Gemeente Deventer, kort archeologisch beleidsadvies 789

Transcriptie

1 Gemeente Deventer, kort archeologisch beleidsadvies 789 Meerjarenonderhoudsprogramma Muggeplein en Molenstraat Datum: Opsteller: Bevoegd gezag: A. Oosterwegel, adviseur Ruimte en Archeologie gemeente Deventer B. Vermeulen ( gemeentelijk archeoloog) Inleiding Aan Archeologie Deventer is gevraagd een kort archeologisch advies te geven ten behoeve van de voorgenomen werkzaamheden op het Muggeplein e.o. in Deventer in het kader van het meerjarenonderhoudsprogramma (MJOP). Het plangebied van deze bureaustudie betreft de openbare ruimte van het Muggeplein en een deel van de Molenstraat. Het plangebied valt binnen de regelgeving van het bestemmingsplan Binnenstad. De 'Waarde Archeologisch verwachtingsgebied grote informatiedichtheid' geldt voor het oostelijk deel en voor de meest westelijke punt van het gebied waar de werkzaamheden zullen plaatsvinden. Het overige westelijke deel van het plangebied kent een dubbelbestemming 'Waarde Archeologisch verwachtingsgebied zeer grote informatiedichtheid In het plangebied mogen werkzaamheden tot een oppervlakte van 10 m², respectievelijk 5 m², zonder archeologische voorwaarden worden uitgevoerd. Ook werkzaamheden die niet dieper reiken dan 0,3 m zijn vrijgesteld. Bij werkzaamheden die leiden tot een verstoring groter dan 10 m² respectievelijk 5 m², dieper dan 0,3 m onder maaiveld dient bij een aanvraag een archeologisch rapport te worden overlegd. Op basis van dit rapport kunnen voorwaarden aan de vergunning worden verbonden. Omdat volgens de voorlopige tekeningen de werkzaamheden de vrijstellingsgrenzen van het vigerende bestemmingsplan overschrijden, is voor het aanvragen van de omgevingsvergunning archeologisch onderzoek nodig, in eerste instantie in de vorm van een bureaustudie. Op basis van deze bureaustudie kunnen voorwaarden aan de vergunning worden verbonden. De mogelijke verstoring van het bodemarchief door de ingreep. Voor het archeologisch bodemarchief zijn de volgende voorgenomen werkzaamheden van belang. 1. Vervangen riolering, waarbij de oude riolering wordt verwijderd en de nieuwe riolering wordt aangelegd op een nieuw tracé: Het verwijderen van de bestaande rioleringsbuizen zal plaatsvinden in de, bij de aanleg van deze riolering, al verstoord geraakte ondergrond. Indien de oude rioolbuizen binnen de grenzen van de al verstoorde ondergrond worden verwijderd, zal deze verwijdering geen gevolgen hebben voor archeologie. Het nieuwe tracé van de riolering zal aangelegd worden met een buis met een doorsnede van 40 cm in het zuidwest-noordoost lopende tracé van het Muggeplein (1) en een rioleringsbuis met een doorsnede van 30 cm in het zuidoost-noordwest lopende tracé Muggeplein Molenstraat (2). 1

2 Ad. (1): Het zuidwest-noordoost lopende Muggepleintracé wordt aangelegd met de onderzijde van de riolering op een diepte van ca. 2,3 m (breedte onderkant sleuf tenminste 1 m) onder maaiveld. De te graven sleuf voor deze ingreep zal naar verwachting een lengte hebben van ca. 80 m en op 0,3 m diepte een breedte van ten minste 3 m, gerekend met een talud van 1:2. De dieper dan 0,3 m onder het maaiveld te verstoren oppervlakte voor dit nieuwe tracé bedraagt naar schatting ongeveer 240 m². De oude riolering op het Muggepleintracé ligt in het oosten 0,85 m en in het westen 1,79 m dieper onder maaiveld dan de nieuw aan te leggen riolering. Er van uitgaande dat de sleuf voor de aanleg van de oude riolering destijds ook onder een talud van 1:2 is aangelegd moet gerekend worden met een overlap van de beide insteken. Het is niet precies bekend hoe breed de verstoring door de aanleg van de oude riolering is, maar aannemelijk is dat op de aanleghoogte van de nieuwe riolering de verstoring aan weerszijden van het oude riool ca. 1,25 m bedraagt (afb. 2a). Op het niveau van 0,3 m onder maaiveld is dan, gerekend met een talud van 1:2 de verstoring aan weerszijden van het oude riool circa 3 m (afb. 2b). Op de afbeeldingen is te zien dat er op het niveau van de aanleghoogte van de nieuwe riolering een lengte van in totaal ca. 44 m naar verwachting niet verstoord is door de aanleg van de oude riolering. Ad (2) Het tracé Muggeplein Molenstraat wordt aangelegd met de onderzijde van de riolering op een diepte van ca. 1,8 m (breedte onderkant sleuf tenminste 1 m) onder maaiveld. De te graven sleuf voor deze ingreep zal naar verwachting een lengte hebben van ca. 52 m en op 0,3 m diepte ten minste 2,5 m breed zijn. De te verstoren oppervlakte dieper dan 0,3 m onder het maaiveld voor dit nieuwe tracé bedraagt naar schatting 130 m². De oude riolering in het tracé Muggeplein-Molenstraat ligt op ongeveer dezelfde hoogte als de nieuwe riolering. De verstoring door de aanleg van het oude riool overlapt op het aanlegniveau over ca. 12 m met het tracé voor het nieuwe riool. Aangenomen wordt dat ca. 40 m van het nieuwe tracé in (deels) onverstoorde archeologische lagen wordt aangelegd (afb. 2c). 2. Vervangen van huis- en kolk aansluitleidingen: De vervanging van deze leidingen zal vanaf de huisaansluiting tot aan het hoofdriool een verstoring opleveren met een breedte van ca. 0,25 m op een diepte van ca. 0,8 m onder maaiveld. Op een diepte van 0,8 m is nauwelijks meer sprake van een intact bodemarchief. De exacte ligging van de te vervangen huisaansluitingen is pas in het werk aantoonbaar. Het aanleggen van de nieuwe huis- en kolkaansluitingen zal mogelijk een nieuwe verstoring van de ondergrond veroorzaken. Deze verstoring is echter fragmentarisch, en ligt voor een deel in al bij de aanleg van de oude huisaansluiting verstoord terrein. Archeologisch onderzoek in deze smalle sleuven levert onvoldoende informatie op om de onderzoeksinspanning van het onderzoek te rechtvaardigen.. De oppervlakte van de nog intacte bodem, die verstoord zal worden bij de aanleg van de huis- en kolkaansluitingen is vooraf moeilijk te ramen. Bij de uitvoering van de werkzaamheden kan eventueel worden meegekeken indien structuren en sporen uit grotere opgravingsvlakken hiervoor aanleiding geven. 3. Kappen en nieuwe aanplant bomen: 2

3 Volgens de ingediende tekening zullen 9 bomen worden verwijderd. De stobben van deze bomen worden gefreesd, om schade aan het bodemarchief te beperken. Voor 3 bomen tegen de gevels van Muggeplein dienen de stobben gerooid te worden met een kraan (i.v.m. verwijderen oude riool). Dit betekent dat hierbij enige verstoring van het nog aanwezige archeologisch bodemarchief mogelijk is. Deze werkzaamheden dienen onder toezicht van een archeoloog plaats te vinden. Voor de 9 te verwijderen bomen komt in principe, in overleg met de buurt, nieuwe aanplant terug, deels binnen projectgebied, deels op parkeerplaats achter nieuwbouw aan Muggeplein (groenvakjes tussen parkeervakken). Conform het PVE van de gemeente Deventer zal het uitgangspunt zijn om met een verstoring van ca. 17 m² per aan te leggen boom te rekenen. 1 Het wordt vanuit de bescherming van het archeologisch bodemarchief aangeraden om zo mogelijk deze plantgaten aan te leggen in de al verstoorde ondergrond van de verwijderde oude riolering of in de al opgegraven vlakken (archeologische werkputten) op het parkeerterrein achter het voormalige politiebureau (zie donkergele verstoringsvlakken op afb 3). Indien de plantvakken voor de bomen in nog niet (geheel) verstoorde ondergrond komen te liggen, komen zij in aanmerking voor archeologisch onderzoek. Indien er 9 bomen worden herplant in (deels) niet als onverstoord aangemerkt terrein, kan gerekend worden met een maximale verstoring van ca. 150 m². De te verwachten verstoring van het bodemarchief door het aanleggen van plantvakken voor bomen bedraagt minimaal 0 m² (bij het aanleggen van alle plantvakken in reeds verstoorde ondergrond) tot maximaal ca. 150 m². 4. Vervangen funderingsconstructie verharding: De vervanging van de verharding (ingreep 25 tot 30 cm diep) blijft onder de vrijstellingsgrens van 0,3 m onder maaiveld. De werkzaamheden worden niet meegeteld bij de totaal te verstoren oppervlakte. 5. Kabels en leidingen: Bij de nutsbedrijven staat de vraag uit of zij werkzaamheden gelijktijdig willen uitvoeren met de werkzaamheden volgens het MJOP. Informatie hierover is nog niet bekend. In totaal zullen de voorgenomen werkzaamheden die een verstoring dieper dan 0,3 m onder maaiveld veroorzaken, ruim boven de vrijstellingsgrenzen liggen. Dit betekent dat archeologisch onderzoek, in eerste instantie in de vorm van een bureaustudie, nodig is. De bureaustudie dient gebaseerd te worden op de definitieve inrichtingstekeningen. Op basis van het advies in dit rapport worden in een selectiebesluit voorwaarden aan de vergunning verbonden. De actuele archeologische verwachting van het plangebied. De archeologische verwachtingswaarde is opgebouwd uit twee elementen: de fysische geografie (geomorfologie) en historische elementen. Op basis van fysische geografie is op de archeologische verwachtingskaart aangegeven, waar mogelijk archeologische resten uit de prehistorie tot vroege middeleeuwen aanwezig zijn. Vanaf de middeleeuwen ging de 1 Voor het aanplanten van bomen in een verharde omgeving moeten plantgaten worden aangelegd, die dieper reiken dan 0,3 m onder maaiveld (minimaal 1,2 m diep). Om in dit gebied de bomen de kans te geven te groeien, moet afhankelijk van het type boom, m³ wortelruimte aanwezig zijn. Dit betekent dat per boom met een te verstoren oppervlakte van ca. 17 m² gerekend kan worden. 3

4 mens het landschap steeds meer naar zijn hand zetten. Op basis van historische bronnen (zoals kaarten en geschriften) zijn vervolgens locaties van historische elementen met een hoge verwachting voor het aantreffen van archeologische resten aangewezen. Fysisch geografische verwachting van het plangebied Het plangebied was vermoedelijk gedurende de prehistorie te nat om te verblijven. Eventuele resten uit deze periode zijn vermoedelijk verspoeld door de IJssel. Op basis van de fysische geografie kent het plangebied een lage verwachte dichtheid aan archeologische resten uit de prehistorie tot de vroege middeleeuwen. 2 Historische verwachting van het plangebied Het plangebied ligt in de veronderstelde vroegmiddeleeuwse oeverzone van de IJssel. Op basis van de resultaten van onderzoek aan de IJsselstraat, op ca. 100 m ten zuiden van het plangebied, wordt namelijk aangenomen dat de IJsseloever zich vanaf de Karolingische tijd geleidelijk in westelijke richting heeft verplaatst. Deze oever volgde waarschijnlijk een meer vloeiende lijn dan de relatief rechte huidige IJsseloever. Ter hoogte van het Grote Kerkhof vormde een fluviatiele terrasrest een uitloper in het IJsseldal. Ten noorden hiervan, onder meer ter hoogte van het plangebied, boog de oever meer landinwaarts. De exacte loop van de vroegmiddeleeuwse IJsseloever kan tot op heden nog niet worden bepaald. In archeologische onderzoeken, zoals aan de IJsselstraat(1980) en het Muggeplein (2005) werden kadewerken aangesneden, waaruit blijkt dat de oever meer oostelijk moet hebben gelegen. Deze oever heeft zich vanaf de eerste stedelijke ontwikkelingen in ieder geval ten westen van de Noordenbergstraat bevonden. De Noordenbergstraat is een van de drie oudste verkavelingsassen, waaraan in de tweede helft van de 9 de eeuw percelen werden uitgegeven. Of er aan de IJsselzijde van de Noordenbergstraat in deze periode ook al bebouwing was is niet bekend. Wel is bekend dat in de loop van de Karolingische en Ottoonse tijd deze zone door middel van de aanleg van verschillende opeenvolgende kadewerken geleidelijk is aangevuld en opgehoogd en bij het bewoonbare deel van de nederzetting gevoegd. De verwachting voor resten van deze kadewerken en bewoningssporen in het plangebied is op grotere diepte groot. Rond 1050 werd de bestaande wal rond de stad naar buiten verhoogd en verbreed. Er is weinig of niets bekend over het uiterlijk van de verdediging aan de IJsselzijde van de nederzetting. Aan de rivier lag de belangrijkste haven van Deventer. Langs de rivier werden kades gebouwd. Door aanzanding van de rivier moesten steeds nieuwe kades worden aangelegd. Ook aan de IJsselzijde zal er een verdedigingswerk geweest zijn dat de handel zo min mogelijk moest hinderen. Rond 1250 werd begonnen met de bouw van een bakstenen muur, torens en poorten rond het gehele stedelijke gebied inclusief het Bergkwartier. Kort nadat de eerste muur gereed kwam, werd begonnen met de bouw van een tweede muur buiten de bestaande stadsmuur. De zone tussen de muren bleef militair gebied. Deze dubbele stadsmuur vormde tot de Tachtigjarige Oorlog de ruggengraat van de verdediging (afb. 3). In 1472 staat in het plangebied, tegen de binnenste stadsmuur, het Sint Geertruiden Gasthuis, een armenhuis speciaal bestemd voor pestlijders. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog ( ) vinden ook zieke soldaten een onderkomen in het Gasthuis. Het heeft hier gefunctioneerd tot Op basis van de hierboven genoemde kenmerken heeft het plangebied een hoge verwachte dichtheid aan archeologische resten vanaf de vroege middeleeuwen. 2 Zie voor een uitgebreidere beschrijving en onderbouwing: Willemse et al., 2013,

5 Van verwachting naar beleid Op 28 januari 2015 heeft de gemeenteraad van Deventer nieuw archeologiebeleid vastgesteld. 3 De gemeente heeft in het archeologiebeleid aangegeven op welke wijze rekening gehouden moet worden met mogelijke archeologische waarden in de bodem. Het nieuwe archeologiebeleid hanteert dezelfde oppervlaktevrijstellingen als het bestemmingsplan Binnenstad. Voor de inhoudelijke onderbouwing van de archeologische beleidswaarden wordt verwezen naar de rapportages bij de verwachtingskaart 4 en de beleidskaart 5. Deze rapporten kunt u vinden op de website van de gemeente Deventer onder het thema archeologie:. Op de beleidskaart is te zien welke archeologische regels van toepassing zijn (afb. 4). Het plangebied ligt in een gebied met een hoge en deels zeer hoge sporendichtheid (beleidswaarde 5 en 6 ). De vrijstellingsgrens voor de diepte van ontgraving ligt hier op 0,3 m onder maaiveld. Archeologisch onderzoek In eerste instantie dienen de mogelijkheden voor behoud van de archeologische resten in de bodem (in situ) te worden onderzocht. Hierbij kan worden gedacht aan het treffen van beschermende maatregelen, zoals een verschuiving van het rioleringstracé of de plantvakken naar een ondergrond die al is verstoord. De juiste vorm van archeologisch onderzoek kan pas worden bepaald, indien de definitieve tekeningen en de begrenzing van geplande bodemingrepen bekend zijn. Deze gegevens worden bij overschrijding van de vrijstellingsgrenzen in een bureaustudie gekoppeld aan de inhoudelijke gegevens over de locatie. Op basis daarvan kunnen aan de vergunning al dan niet voorwaarden voor vervolgonderzoek worden verbonden. Archeologisch vervolgonderzoek Indien uit de bureaustudie blijkt dat archeologisch vervolgonderzoek noodzakelijk is, wordt voor de aanleg van de riolering waarschijnlijk een archeologische begeleiding geadviseerd waarbij de archeologie leidend is. Omdat de aanvraag werkzaamheden in de verkeersruimte betreft, geeft een archeologische begeleiding van de werkzaamheden hier de minste overlast. Voor de plantvakken kan een definitieve opgraving mogelijk de beste onderzoeksvorm zijn. Voorafgaand aan de werkzaamheden moet de aanpak in een Programma van Eisen worden vastgesteld. De kosten voor vervolgonderzoek zijn in beide gevallen voor rekening van de initiatiefnemer. Advies Het plangebied heeft een hoge en deels zeer hoge informatiewaarde voor het aantreffen van archeologische resten vanaf de vroege middeleeuwen. Profielen in de te graven sleuven kunnen veel inzicht geven in de ontwikkeling van dit deel van de stad. De aanleg van een nieuwe riolering en van nieuwe plantvakken voor bomen zullen de ondergrond dieper dan 0,3 m onder maaiveld verstoren over een oppervlakte van ten minste 370 m². De ondergrond van het Muggeplein is al (gedeeltelijk) verstoord door de aanleg van de oude riolering en de aanleg van kabels en leidingen. Gedetailleerde informatie over de omvang van deze verstoringen niet aanwezig en zal pas tijdens de werkzaamheden aan het 3 Vermeulen, Willemse et al, Vermeulen,

6 licht komen. De minimale verstoring van het plangebied is in dit advies ingeschat op basis van het voorontwerp. De minimale verstoring reikt volgens de huidige tekeningen ruim boven de vrijstellingsgrenzen in dit gebied met een grote sporendichtheid. Bij het verwijderen van de oude riolering dient er op gelet te worden dat deze werkzaamheden zich zo veel mogelijk beperken tot het vergraven van de al verstoorde grond, zonder de nog niet verstoorde archeologische lagen te beschadigen. Vanwege de hoge informatiedichtheid van (deels) nog niet verstoorde lagen, is een begeleiding van de sloopwerkzaamheden door een archeoloog gewenst. Eventueel kunnen bij die begeleiding relevante profielen die niet worden verstoord toch worden gedocumenteerd. Een doorsnede door de bodemopbouw in deze hoek van de stad kan veel nieuwe informatie bevatten. Het rooien van de 3 bomen op het Muggeplein met een kraan dient onder begeleiding van een archeoloog uitgevoerd te worden. Bij het uittrekken van het wortelgestel kan de omliggende bodem verstoord worden. De ontwerpen voor de plantvakken zijn nog niet beschikbaar. Door een archeologievriendelijke inrichtingswijze voor de nieuwe bomen aan te houden (door de plantvakken zoveel mogelijk aan te leggen al verstoord terrein) kan de verstoring van het mogelijk aanwezige bodemarchief worden beperkt. De kosten voor eventueel archeologisch onderzoek blijven dan ook zo laag mogelijk. Een bureaustudie kunt u kosteloos aanvragen bij de gemeente Deventer via b.vermeulen@deventer.nl. Het is ook mogelijk deze archeologische rapporten door een extern adviseur te laten opstellen. De kosten hiervan zijn dan voor rekening van de aanvrager. Voor het opstellen van een bureaustudie zijn gegevens over de geplande ingreep essentieel. Op basis van de aangeleverde tekeningen moet de oppervlakte en diepte van de geplande ingrepen kunnen worden bepaald. Tekeningen van de bestaande situatie zijn relevant voor het bepalen van de verstoringsgraad van de ondergrond. Deze gegevens moeten in overeenstemming zijn met de gegevens die uiteindelijk bij de bouwaanvraag worden gevoegd. Literatuur: Vermeulen, B., Onderbouwing vrijstellingsgrenzen Archeologie. Van verwachting naar beleid (Interne Rapportages Archeologie Deventer 74), Deventer. Willemse, N.W., L.J. Keunen, L.M.P. van Meijel & T. Bouma, Die plaatsen, welke in de Douwelerkolk verdronken zijn Fysisch- en historisch-geografische bouwstenen voor een archeologische verwachtingskaart van de gemeente Deventer (RAAP Rapport 2571), Weesp. 6

7 Afbeeldingen Afb. 1: Het plangebied op de GBK met daarop de tracés van de oude (rood) en de nieuwe riolering (blauw). 7

8 Afb. 2a: buffer verstoring door aanleg oude riool(rood) ter hoogte van onderkant nieuwe riool (blauw) van het Muggepleintracé. Afb 2b: buffer verstoring door aanleg oude riool (rood) op 0,3 m onder maaiveld Muggepleintracé.Hieruit blijkt dat de bovenzijde van een eventueel profiel altijd is verstoord. Pas op grotere diepte is een deel van het profiel intact.. 8

9 Afb. 2c: buffer verstoring door aanleg oude riool (rood) ter hoogte van onderkant nieuwe riool (blauw) Muggeplein Molenstraattracé. Afb 2d: buffer verstoring door aanleg oude riool (rood) op 0,3 m onder maaiveld Muggeplein Molenstraattracé. De bovenzijde van een eventueel profiel is in het noordelijke deel grotendeels verstoord. In de lagen hieronder neemt de kans op onverstoorde lagen toe. 9

10 plangebied 10

11 Afb. 3. Uitsnede uit de archeologische verwachtingskaart (2013) met daarop het plangebied met het tracé van de oude riolering (lichtblauw) en de nieuwe riolering (lichtgroen). 11

12 plangebied Afb.4: Het plangebied met het tracé van de nieuwe riolering (donkerblauw) op de nieuwe archeologische beleidskaart

13 13