Marokkaanse vrouwenorganisaties in Nederland en Marokko vergeleken.

Transcriptie

1 Marokkaanse vrouwenorganisaties in Nederland en Marokko vergeleken. Een literatuur en casestudie in Nederland en Marokko kijkend naar de rol van de islam in het emancipatieproces van de Marokkaanse vrouw. C.R.M. Henny Studentnummer: Master Islam in de moderne wereld Universiteit van Amsterdam Faculteit der Geesteswetenschap Begeleiding: Dr. R.L.A. van Leeuwen & Dr. C. Essers Augustus 2009

2 Inhoudsopgave: Dankwoord 2 Voorwoord 3 Hoofdstuk 1: Inleiding Achtergrond en probleemstelling van het onderzoek Methoden van onderzoek Opbouw scriptie 10 Hoofdstuk 2: Emancipatie van de Marokkaanse vrouw: theoretische kader Inleiding Emancipatie Vrouwenemancipatie Gender in het emancipatieproces Empowermen in het emancipatieproces Feminisme; de beweging van de vrouwenemancipatie: Mainstream feminisme en islamitisch feminisme Mainstream feminisme Islamitisch feminisme Emancipatie van de vrouw in het Westen voltooid? 28 Hoofdstuk 3: De functie van vrouwenorganisatie in het emancipatieproces De functie van vrouwenorganisaties Doelstellingen van organisaties 34 Hoofdstuk 4: De rol van religie in het emancipatieproces van de islamitische vrouw Inleiding Islam en de gelijkheid van mannen en vrouwen Het islamitische recht: de Sharia en de Mudawwana: recht gebaseerd op de Malekitische traditie. 42 Hoofdstuk 5. Mogelijke belemmeringen op de gelijkheidspositie van de Marokkaanse vrouw in Nederland en Marokko Inleiding Nederland Minderheid-meerderheidsprobleem Culturele dualiteit 48

3 Stereotypering, de media en discriminatie Opleidingsniveau, taal en maatschappelijke participatie Marokko Onderwijs en de sociaal economische positie Stereotypering van West naar Oost en van huis uit Het politieke systeem, recht en de media Overlappende factoren Cultuur en de rol van de vrouw binnen de Marokkaanse cultuur Opvoeding, Haram en Halal Het patriarchale systeem: mentaliteit en het familiemodel 64 Hoofdstuk 6: Nederland: de organisaties De geschiedenis van vrouwenbewegingen in Nederland Case studie: vier Nederlandse organisaties Stichting eigen kracht Stichting Al Nisa Stichting Dona Daria Stichting Marokkaanse Vrouwen Vereniging Nederland 77 Hoofdstuk 7: Marokko: de organisaties Geschiedenis van vrouwenorganisaties Marokko Marokko en de ondertekening van het CEDAW-verdrag Case studies Marokkaanse organisaties: zes Marokkaanse organisaties Association Democratique des Femmes du Maroc (ADFM) Association de l Action Feminine(UAF) Association Solidarite Feminine(ASF) Feminin Pluriel La Lague Democratique pour les Droits de la Femme Association Marocaine de lutte contre la Violence à l Egard des Femmes (AMVEF) 103 Hoofdstuk 8: Conclusie 107 Literatuurlijst 117 Bijlage 1: Vragenlijst Nederlands 123 Bijlage 2: Overzicht wijzigingen Mudawwana 126 1

4 Dankwoord Graag wil ik mijn begeleider aan de Universiteit van Amsterdam, Richard van Leeuwen, bedanken voor zijn hulp en motivatie, mijn tweede lezer Dr. Essers van de Universiteit van Nijmegen voor haar commentaar op mijn scriptie, Asma Barlas voor haar inspiratie en advies voor en tijdens mijn scriptie, AIESEC en het NOUR project omdat ze mijn liefde voor het land Marokko hebben doen groeien, Cynthia Plette voor haar begeleiding vanuit Marokko waarmee ik in tijden van vermoeidheid, stress en onoverzichtelijkheid kon sparren en weer door kon op de weg die ik gekozen had, alle vrouwenorganisaties met haar prachtige, sterke vrouwen in Marokko en in Nederland die mee wilde werken aan mijn onderzoek en hiervoor tijd hebben vrij gemaakt. Joke Verkuijlen van de organisatie SSR, Fadma Bouchataoui van de stichting COS, Nadia Mabrouk van de stichting EUROMED en Najat Tirloy. Ook een woord van dank wil ik richten aan het NIMAR te Rabat waar ik mijn kopjes thee kon zetten, een babbeltje kon maken als ik even afleiding nodig had, waar ik mijn basis Marokkaans geleerd heb en waar ik vrij gebruik van de faciliteiten kon maken zoals internet en een bibliotheek met nuttige literatuur. Café l equipe in Hassan waar ik wireless kon gebruiken onder het genot van de Marokkaanse zon, verse jus d orange en een koffie nes/nes. Ik wil graag mijn drie Marokkaanse tolken Amina, Youssef en Zaineb bedanken, die het mogelijk hebben gemaakt om interviews in Marokko af te nemen, Omniya van AIESEC die altijd voor me klaar stond om dingen te regelen. En uiteraard gaat mijn dank ook uit naar mijn liefste ouders, Benaissa, mijn zusjes en mijn vrienden voor hun eeuwige steun, liefde, vertrouwen en vriendschap. 2

5 Voorwoord Tijdens mijn Bachelorstudie Europese studies aan de Universiteit van Amsterdam volgde ik een minor Islam. Ik had al langere tijd een liefde voor deze mysterieuze cultuur met haar verhalen van de 1001 nachten, de vliegende tapijten, de moskeen vol mozaïek, de warme en hechte familiecultuur met andere tradities en gebruiken, een ander geloof, de buikdanseressen en het heerlijke eten. Na het behalen van mijn Bachelor diploma besloot ik de Master Islam in de moderne wereld aan de Universiteit van Amsterdam te gaan volgen. Mijn interesse in de islamitische gemeenschap en voornamelijk de situatie van de vrouw binnen deze gemeenschap groeide meer en meer. Ik volgde een Spinozacollege: Re-understanding Islam van de Pakistaanse hoogleraar Asma Barlas, tevens auteur van het boek: Believing women in Islam;Unreading patriarchal Interpretations of the Quran. Dit vak ging over hoe de herinterpretatie van de koran verlichtend voor de vrouw kan werken, hoe de islam als hulpmiddel voor emancipatie van de vrouw gebruikt kan worden en hoe het Westen de islamitische gemeenschap als de ander nodig heeft om haar eigen identiteit te kunnen versterken en zich superieur te voelen boven deze ander. Volgens vele wetenschappers zoals Mahmood, Sadad, Ahmed, Said en Yegenoglu beschrijft het Westen deze andere gemeenschap met haar islamitische geloof en tradities en de gesluierde vrouw als symbool, bewust als anders, minder gemoderniseerd en minder geciviliseerd, met een religie die onderdrukkend werkt voor de vrouw, om zelf sterk te lijken. Maar hoe wordt er vanuit de islamitische landen gekeken naar de positie van de vrouw? Mijn interesse voor dit onderwerp was gewekt en ik wilde hier meer over weten. In de zomer van 2008 deed ik mee aan een speciaal project van de studentenorganisatie AIESEC, het NOUR project. Dit project is ontwikkeld om de kloof tussen de Westerse en de Arabische wereld te verkleinen. Er werden totaal negen Nederlandse studenten met verschillende studieachtergronden naar de Arabische wereld gestuurd voor een stage van drie maanden. De keuzes waren Egypte, Jordanië en Marokko. Ik kwam uiteindelijk bij een Non-Gouvermentele Organisatie (NGO) in Salé, Marokko terecht. Salé is een arm stadje aan de grens van de hoofdstad van Marokko, Rabat. Tijdens deze stage in Marokko groeide mijn liefde voor dit land. Voor mijn scriptie ging ik op zoek naar een onderwerp waarmee ik tegelijkertijd kennis kon opdoen over de positie van de vrouw binnen de islam in een islamitisch land, meer zou leren over Marokko en dit tegenover de huidige positie 3

6 zetten van de islamitische vrouw die leeft in een Westers land. Na een discussie in het college islam over de inhoud van het begrip vrouwenemancipatie wilde ik hier dieper op ingaan. Een islamitisch meisje gaf duidelijk te kennen dat men in het Westen niet uit moet gaan van één vorm van emancipatie waarin het ideaalbeeld van de vrouw gezien wordt als een vrouw die carrière maakt en een strak mantelpakje met een lage decolleté draagt. Ik stelde mezelf de vraag: Wat verstaat men eigenlijk onder emancipatie? Heeft emancipatie wel dezelfde betekenis in Nederland als in Marokko? Met mijn liefde voor Marokko en mijn interesse in de islamitische wereld, de vrouw en haar emancipatieproces, besloot ik om een vergelijkend onderzoek te doen en te kijken naar de ideeën over de positie van de vrouw in Marokko en Nederland. Ik ben gaan onderzoeken hoe vrouwenorganisaties in Marokko en Nederland het emancipatieproces van de Marokkaanse vrouw stimuleren, welke activiteiten organisaties opzetten om de vrouw te helpen ontwikkelen en hoe ze denken over begrippen als emancipatie, feminisme en de rol van de islam in dit proces. In mijn onderzoek hoop ik tot de conclusie te komen waar zowel Nederland als Marokko iets aan zou kunnen hebben. 4

7 1. Inleiding 1.1. Achtergrond en probleemstelling van het onderzoek In dit onderzoek wordt er gekeken naar de overeenkomsten en verschillen van vrouwenorganisaties die op het gebied van emancipatie van de Marokkaanse vrouw in Marokko en Nederland werken. Vrouwenorganisaties spelen een belangrijke rol in het emancipatieproces van de vrouw. Het is een plek waar vrouwen samen kunnen komen, zichzelf kunnen ontwikkelen, trainingen en cursussen kunnen volgen, problemen kunnen bespreken, contact kunnen krijgen met vrouwen uit verschillende milieus en achtergronden. Een organisatie kan fungeren als intermediair tussen de vrouw en officiële instanties en kan als voorbereidingstraject dienen op het werkende leven. Tegenwoordig wordt de vrouwenorganisatie gezien als een belangrijk instrument voor de integratie en emancipatie van vrouwen in de samenleving. Het is mogelijk dat er in een samenleving, een grote afstand tussen de vrouw en de maatschappij bestaat. Dit is voor veel Marokkaanse vrouwen in de Nederlandse steden het geval maar ook voor sommige Marokkaanse vrouwen in de Marokkaanse steden. Een onbeantwoorde vraag is in hoeverre emancipatie van de Marokkaanse vrouw in Nederland en Marokko op dezelfde manier door de organisaties wordt gestimuleerd met of zonder gebruik van de islam en of men in beide landen hetzelfde onder het begrip emancipatie verstaat. In dit onderzoek wordt er een vergelijking gemaakt tussen verschillende Marokkaanse vrouwenorganisaties. Één overeenkomst hebben alle organisaties zeker, namelijk het doel om de vrouw sterker, zelfstandig, vrij en bewuster van haar eigen kracht te maken, ook al gebruikt iedere organisatie zijn eigen strategie om dit doel te bereiken. In het Westen wordt de vrouw en de islam vaak negatief gepositioneerd en afgebeeld, de media in Nederland stimuleren deze tendens. Discussies over bijvoorbeeld het toestaan van de hoofddoek in het publieke domein, het islamitische geloof en de moslimidentiteit in Europa, radicalisering van Marokkaanse jongeren, vrouwenbesnijdenis en huiselijk geweld staan centraal in het hedendaagse politieke integratiedebat van de Nederlandse samenleving. De tendens is: de islam wordt als grootste belemmering van de islamitische vrouw gezien en het belemmert haar in haar emancipatie, haar ontwikkeling en haar zelfbeschikking. Kortom de islam is de boosdoener. Steeds weer wordt de islam systematisch tegenover het Westen geplaatst en insinueert het Westen dat haar positieve waarden als democratie, tolerantie en vrijheid van meningsuiting kenmerken van moderniteit zijn die ontbreken in de islamitische wereld. In een onderzoek uitgevoerd in

8 door The Pew Global Attitudes Project, How Westeners and Muslims view eachother, wordt onder andere aandacht geschonken aan de relatie tussen islam en moderniteit. Het resulteerde in de conclusie dat veel Westerlingen gelovige Moslims niet zien functioneren in een moderne samenleving. Maar is het de religie die in de weg staat om tot moderniteit en emancipatie in het Westen en in de Arabische wereld te komen? Wordt de islam niet juist als emancipatorisch middel ingezet binnen vrouwenorganisaties die zich richten op de islamitische vrouw? Om hier antwoord op de krijgen wordt er gekeken naar de manier waarop de islam en vrouwenemancipatie samengaan in een islamitisch land als Marokko en hoe Nederlandse organisaties die zich richten op de Marokkaanse vrouw de religie een plek geven. Speelt de islam een belangrijke rol in het emancipatieproces of is de islam een privé-aangelegenheid? En hoe ziet men de positie en de rechten van de vrouw in het islamitische Marokko? Worden de termen emancipatie en feminisme als Westerse imperialistische termen gezien of maken de organisaties in Marokko ook gebruik van deze termen? Om een eerlijke vergelijking te maken tussen Nederland en Marokko worden de seculier vrouwenbewegingen en organisaties in Marokko onderzocht en worden de religieuze organisaties buiten beschouwing gelaten. Dit omdat de religieuze vrouwenorganisaties in Marokko niet te vergelijken zijn met de vrouwenorganisaties die zich richten op de Marokkaanse vrouw in Nederland. Zelfs in Marokko zijn de seculiere vrouwenorganisaties en de religieuze vrouwenorganisaties twee verhalen apart en zien ze zichzelf vaak als tegenstanders. Dit werd duidelijk in het jaar 2000 toen er tegelijkertijd in Casablanca en Rabat door vrouwen gedemonstreerd werd. In Rabat voerden de seculiere vrouwenorganisaties een demonstratie voor de wetswijzigingen in het Marokkaanse familie- en personenrecht, de Mudawwana. En tegelijkertijd werd in Casablanca een tegendemonstratie gehouden door de religieuze vrouwenorganisaties die tegen deze wetswijzigingen in het islamitische recht de Mudawwana waren omdat ze de islamitische wet als een heilige, ontastbare tekst zagen. Feminisme zal ook worden behandeld in dit onderzoek. Tegenwoordig wordt er veel over gediscussieerd of men zich feminist noemt of niet, moslimfeminist, islamitisch feminist, Westers, seculier feminist of helemaal geen feminist; wat verstaat men hieronder en wat zijn de verschillen? Er wordt gesproken van een derde feministische golf die vanaf de jaren negentig is opgekomen. In deze feministische stroming wordt er gestreden tegen cultureel en/of religieus gemotiveerde achterstelling van vrouwen afkomstig uit onder andere Marokko. En vanuit het 6

9 Westen wordt er door vrouwen met een islamitische achtergrond binnen deze derde golf van feminisme gestreden voor een meer individuele identiteit die zich losmaakt van het sterke traditionele karakter van de familie en de islamitische gemeenschap. 1 Zien de leiders van de Marokkaanse organisaties zichzelf als feministen of hebben ze een afkeer tegen deze term? Zijn de organisaties deel van deze derde golf van feminisme? Op al deze vragen wordt geprobeerd een antwoord te vinden in dit onderzoek. 1 S Jegers, S. (2005), Een feminisme voor alle vrouwen? De witte vrouwenbeweging in Vlaanderen in relatie tot multiculturaliteit, allochtone vrouwen(organisaties) en het hoofdoekendebat, Antwerpen 7

10 1.2. Methoden van onderzoek Dit onderzoek bestaat uit een inventarisatie en bestudering van wetenschappelijke teksten en een hieraan gekoppeld veldonderzoek. In eerste instantie, aangezien dit onderzoek vanuit een geesteswetenschappelijke hoek is geschreven, richt de schrijver zich op het literatuuronderzoek en zal het veldonderzoek als aanvulling op het literatuuronderzoek dienen. De criteria voor wetenschappelijkheid van de teksten zijn: wetenschappelijke boeken die zich richten op het gebied van vrouwenemancipatie, vrouwen in de islam, feminisme en vrouwenorganisaties, artikelen op academische websites en in wetenschappelijke tijdschriften en/of kranten, papers en wetenschappelijke scripties van andere universitaire studenten die relevant waren op het gebied van het onderwerp. Er is bewust gekozen om deze vergelijkende studie te beperken tot een groep vrouwenorganisaties, namelijk, de seculiere Marokkaanse vrouwenorganisaties in Nederland en Marokko. Dit om een eerlijke vergelijking te kunnen maken. Het is belangrijk voor een vergelijkend onderzoek dat er een heldere definitie wordt gegeven van het centraal gebruikte begrip, het begrip in dit geval (vrouwen)emancipatie, dat in hoofdstuk twee nader wordt toegelicht. De mogelijkheid tot het maken van een vergelijking in twee totaal verschillende landen (verschillend op sociaal-economisch, geschiedenis, recht gebied) is dat de doelgroep hetzelfde is. Het gaat in beide landen om de positie van de Marokkaanse vrouw. Er zijn in beide landen verschillende belemmeringen voor het emancipatieproces van de Marokkaanse vrouw te signaleren die in hoofdstuk vijf worden behandeld. De interviews zijn in het Frans of Arabisch gevoerd met de bestuursleden van de vrouwenorganisaties. Er is bewust gekozen om de bestuursleden te interviewen omdat de organisaties werken vanuit een bepaald kader en bepaalde waarden en ideeën naar haar leden uitdragen. De leden zullen aan het werk gaan vanuit dit kader welke de organisatie bepaalt. Om een duidelijk idee te krijgen wat deze ideeën, waarden en kaders zijn, richt het onderzoek zich op het bestuur van de organisatie en niet op de leden. Als laatste is ervoor gekozen om alleen een vergelijking te maken tussen de Marokkaanse vrouwenorganisaties in de Randstad in Nederland (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht) en tussen vrouwenorganisaties in twee grote steden, Rabat en Casablanca in Marokko. Dit omdat er een groot verschil bestaat tussen het platteland en de steden zowel in Marokko als in Nederland. De contacten met de organisaties zijn eerst via de gelegd, daarna is er telefonisch contact geweest met de contactpersonen en uiteindelijk is de onderzoeker op afspraak bij de organisaties langs gegaan. Er is een 8

11 standaard vragenlijst gemaakt in het Nederlands, Engels, Frans en Marokkaans die alleen in het Nederlands terug te vinden is in de bijlage. Er is gekozen voor een standaardvragenlijst om tot dezelfde antwoorden te komen. Uiteraard werd er af en toe van deze vragenlijst afgeweken om tot diepere informatie te komen. Uiteindelijk zijn de interviews dus persoonlijk afgenomen na telefonisch of contact. In Marokko is er gebruikt gemaakt van een tolk die de interviews samen met de onderzoeker heeft vertaald. Ook zijn in dit onderzoek een aantal interviews met belangrijke personen verwerkt die veel over de onderwerpen van dit onderzoek afwisten. Namen van de deze personen zijn Asma Barlas, auteur van het boek Believing woman in Islam, Nadia Mabrouk van de stichting Euromed, Fadma Bouchataoui van de stichting Cos, Joke Verkuijlen van de stichting Nederlands Steunpunt Remigranten, Professor Moha Ennaji en Fatima Sadiqi van de Universiteit in Fes gespecialiseerd in Gender in Marokko, Driss Ajbali van CCME, Aicha Sakhri van het Marokkaanse tijdschrift Femmes du Maroc, Cynthia Plette van het Nederlands Instituut (NIMAR) te Rabat en de Marokkaanse sociologe Soumaya Naamane- Guessous. 9

12 1.3. Opbouw scriptie Dit onderzoek is als volgt opgebouwd. Het begint in hoofdstuk één met een inleiding over het onderwerp, vervolgens wordt de methode van onderzoek geschetst en de opbouw van het onderzoek beschreven. In het tweede hoofdstuk wordt aandacht besteed aan relevante literatuur, verslagen van voorgaande studies op het gebied van vrouwenstudies, emancipatie en feminisme. Emancipatie wordt als theoretisch kader genomen, er wordt gekeken naar het verschil tussen mainstream feminisme en islamitisch feminisme en als laatste wordt er in dit hoofdstuk gekeken in hoeverre het emancipatieproces in het Westen is gevorderd. In hoofdstuk drie worden de functie en de doelstellingen van de vrouwenorganisatie binnen het emancipatieproces van de vrouw theoretisch bekeken. In hoofdstuk vier zal er worden gekeken hoe de islam eventueel verlichtend voor de vrouw kan werken, wat wetenschappers over de rol van de islam in het emancipatieproces zeggen, wat er in de koran over de positie van de vrouw geschreven staat, de juridische achtergrond en de wijzigingen die zijn aangebracht in het islamitische familie- en personenrecht, de Mudawwana. In het vijfde hoofdstuk worden de belemmerende factoren op emancipatie vanuit de literatuur beschreven. In de eerste paragraaf zullen de belemmeringen die in Nederland invloed hebben op de positie van de Marokkaanse vrouw worden besproken, daarna de belemmeringen die invloed hebben op de Marokkaanse vrouw in Marokko en als laatste de overlappende, belemmerende factoren die voor beide landen van toepassing kunnen zijn. In hoofdstuk zes wordt er eerst een historische schets gegeven van de vrouwenbeweging in Nederland en vervolgens worden de Nederlandse organisaties per organisatie behandeld. In hoofdstuk zeven van het onderzoek staan de organisaties in Marokko centraal. Ook in dit hoofdstuk wordt er eerst een historische schets gegeven van de vrouwenbeweging in Marokko en vervolgens worden de Marokkaanse organisaties per organisatie beschreven. Er wordt een overzicht gegeven van visie, beleid en doelstellingen van de vrouwenorganisaties en de woordvoerders geven hun mening over emancipatie, feminisme en de rol van religie in het emancipatieproces. Uiteindelijk in hoofdstuk acht volgt er een conclusie en wordt er geprobeerd de hoofdvraag te beantwoorden. De hoofdvraag luidt: Wat zijn de verschillen en de overeenkomsten van de Marokkaanse vrouwenorganisaties in Marokko en Nederland die werken aan het emancipatieproces van de Marokkaanse vrouw? De hoofdvraag loopt als een rode lijn door het onderzoek en het doel van dit onderzoek is om uiteindelijk een antwoord te kunnen geven op deze hoofdvraag. De 10

13 deelvragen zijn als volgt geformuleerd en worden per hoofdstuk behandeld: Wat is de betekenis van de term emancipatie en feminisme? Wat is de functie van een vrouwenorganisatie in het vrouwenemancipatieproces? Welke rol speelt de islam in het emancipatieproces van de Marokkaanse vrouw? Welke factoren kunnen het emancipatieproces in de weg staan? Hoe zien de Nederlandse vrouwenorganisaties die zich richten op de Marokkaanse vrouw eruit, wat zijn de doelstellingen van deze organisatie en hoe denkt de organisatie over onderwerpen als emancipatie, feminisme etc? Hoe zien de Marokkaanse vrouwenorganisaties eruit, wat zijn de doelstellingen van deze organisatie en hoe denkt de organisatie over onderwerpen als emancipatie, feminisme etc? 11

14 2. Emancipatie van de Marokkaanse vrouw: theoretische kader 2.1. Inleiding In Nederland worden de man en vrouw als gelijken gezien. Jarenlange strijd vanuit de feministische hoek heeft voor deze verandering in de maatschappij gezorgd. Pas sinds 1980 kan er in Nederland op papier gesproken worden van volledige gelijkheid tussen mannen en vrouwen, maar tot de dag van vandaag verkiest men in Nederland nog vaak voor de traditionele man/vrouw verhouding waarin de vrouw thuis voor de kinderen zorgt en de man werkt. Betekent dit ongelijkheid tussen de man en de vrouw? Betekent dit dat de vrouw niet geëmancipeerd is? Als iemand een hoofddoekje draagt en thuis blijft om voor de kinderen te zorgen wordt dit vaak gezien als onderdrukking, als een autochtone vrouw kiest om niet te werken wordt dit gezien als een vrije keus, hoe komt dit? De bevordering van de emancipatie van de Marokkaanse vrouw staat in Nederland sinds de jaren negentig samen met de emancipatie van andere vrouwen uit etnische minderheidsgroepen hoog op de politieke agenda. Vanuit het Westen wordt de Marokkaanse vrouw vaak als onderdrukt gezien met de islam als de grootste onderdrukkingsfactor en de hoofddoek het symbool hiervan. In Nederland speelt de Marokkaanse vrouw een sleutelrol in het integratieproces en fungeert ze als voorbeeld voor haar gezin en voor andere vrouwen in haar omgeving. Als men het multiculturele drama van Paul Scheffers wil oplossen moet er bij de islamitische vrouw begonnen worden, moet de hoofddoek af en moet religie beperkt worden tot de privé-sfeer. Dit is de tendens die al jaren rondom de islam en de Marokkaanse vrouw heerst. Maar is dit inderdaad de oplossing voor het multiculturele drama in Nederland? En is de bevrijding van de Marokkaanse vrouw door middel van het opleggen van Westerse waarden de enige weg? Wie zegt dat de emancipatie welke het Westen voor ogen heeft de enige manier van emancipatie is? Is emancipatie niet mogelijk met behoud van de Marokkaanse, culturele, religieuze identiteit? En hoe zit het met het emancipatieproces van de Marokkaanse vrouw in Marokko? Wat betekent emancipatie voor de vrouwen die in een land leven waar een onderdrukkende religie de staatsreligie is en waar er geen scheiding is tussen religie en staat? Verstaan deze vrouwen hetzelfde onder emancipatie als de vrouwen in het Westen? Strijden de Marokkaanse vrouwen voor dezelfde doelen als de vrouwen in Nederland? Om antwoord te geven op deze vragen is er een zoektocht begonnen naar het emancipatieproces van de Marokkaanse vrouw in Nederland en Marokko. En wordt er vergelijking van deze twee landen gemaakt. Omdat de emancipatie van de 12

15 Marokkaanse vrouw centraal staat in dit onderzoek is het belangrijk om het begrip emancipatie toe te lichten. Om helder te definiëren wat er onder emancipatie wordt verstaan, wordt emancipatie in dit hoofdstuk in een theoretisch kader geplaatst. In paragraaf 2.2. wordt emancipatie in haar algemeenheid toegelicht en in paragraaf 2.3. wordt er specifieker ingegaan op de inhoud van vrouwenemancipatie. 13

16 2.2. Emancipatie Emancipatie is een ruim begrip met uiteenlopende, veranderlijke betekenissen. De betekenis van emancipatie kan context en plaats afhankelijk zijn. Emancipatie kan opgevat worden als een begrip maar ook als een maatschappelijk ontwikkelingproces. De invulling van het woord emancipatie hangt samen met de visie die een persoon, een groep mensen of een samenleving over mens en maatschappij heeft. Het woord emancipatie is afkomstig uit het Latijn en werd in de geschiedenis als juridische term gebruikt die het proces van vrijlating uit macht aanduidde. 2 Door de eeuwen heen heeft de term emancipatie verschillende betekenissen gekregen en is de term door verschillende groepen gebruikt. Schaap laat weten dat er sinds 1960 drie betekenissen van emancipatie te onderscheiden zijn. Ten eerste kan emancipatie opgevat worden als het streven naar vrijheid en het mondiger worden van een individu. Ten tweede beschrijft Schaap dat emancipatie begrepen kan worden als een centraal element in het evolutieproces van de mens. En ten derde kan emancipatie volgens Schaap betekenen: het streven naar gelijkheid binnen de rechtspraak. 3 Een synoniem voor emancipatie is roldoorbreking of positieverbetering. Als men opzoek gaat naar de betekenis van emancipatie in een woordenboek of een encyclopedie wordt er het volgende over gezegd: Emancipatie is het streven naar gelijkgerechtigheid, zelfstandigheid en eerlijkere maatschappelijke verhoudingen voor ieder individu. 4 Of emancipatie wordt uitgelegd als: Het proces om te komen tot de ideale situatie waarbij het individu in staat is zelfstandig oordelen te vellen over de zin en zin te geven aan zijn eigen bestaan. Dit proces betreft het individu, zijn omgeving en de samenleving. Dit houdt verder in: de bevrijding van wettelijke, sociale, politieke, morele of intellectuele beperkingen, de toekenning van gelijke rechten, de gelijkstelling voor de wet, en het streven naar gelijkgerechtigdheid.. 5 In de wetenschap worden er drie verschillende perspectieven op emancipatie beschreven, 2 Hendriks, J. (1981), Emancipatie: relaties tussen minoriteit en dominant, Samson, Alphen aan den Rijn 3 Schaap, J. (2001), Pedagogiek van zingeving. Basiskennis van interactief leren, Garant uitgevers, Apeldoorn 4 Wikipedia, bekeken op 26 mei Begrippenlijst, sociaal-culureel volwassenwerk, bekeken op 26 mei

17 een sociologisch perspectief, een agogisch of een politiek perspectief. Als er gekeken wordt naar emancipatie vanuit de sociologie spreekt men over het bevrijden van een minderheidsgroep uit zijn ondergeschikte positie. Op agogisch niveau spreekt men over zelfstandigheid en het voor jezelf opkomen in relatie tot de ander. En als er gekeken wordt naar de politieke betekenis van emancipatie kan hier mee worden bedoeld: het loskomen van machtsmechanismen in de maatschappij. Volgens verscheidende onderzoekers, waaronder Donkers, hebben deze drie perspectieven op emancipatie altijd verband met elkaar. 6 Emancipatie kan gebruikt worden als intermediair, als middel of als einddoel. De emancipatiestrijd wordt vaak in groepsverband gevoerd aangezien men samen meer kan bereiken en het veelal zwakkere groepen mensen (minderheidsgroep)betreft die onderdrukt worden door een dominantere groep. Een emancipatiebeweging komt tot stand als een minderheidsgroep zich door een dominante groep onderdrukt voelt en het gevoel heeft bevrijd te moeten worden uit dominerende machtrelaties. Alles draait binnen de emancipatie om het losmaken van mensen uit bestaande maatschappelijke machtsstructuren, het bereiken van een gelijkwaardige positie in de maatschappij en erkenning van dezelfde rechten. De emanciperende groep wil vrijheid, waardering, erkenning en de mogelijkheid tot ontwikkeling en zelfontplooiing op de manier dat de leden van de groep dat invullen. Op welk niveau de emancipatie plaatsvindt is per groep of individu verschillend. De ene groep kan strijden voor erkenning van het huwelijk van mensen van dezelfde sekse en deze strijd zal dan plaatsvinden op politiek niveau, een ander individu kan strijden voor het recht om buitenshuis te mogen werken en strijd op familieniveau, weer een andere groep probeert waardering te krijgen voor het uiten van religieuze symbolen in een seculiere samenleving. Bij groepen die de emancipatiestrijd voeren, kan gedacht worden aan vrouwen, homoseksuelen, arbeidsklasse, gehandicapten, slaven, etnische minderheden. 7 6 Donkers, G. (1988), Emancipatie en hulpverlening. Baarn. Nielsen 7 Pektas-Weber, C. (2002), Symposium rivalen of bondgenoten? Platform Hagar en Sarah, 20 oktober

18 De vorming van een emancipatiebeweging gaat gepaard met de strijd om rechtvaardigheid en de weigering een tweederangspositie nog langer te accepteren. 8 Voor de verdere theoretische invulling van emancipatie wordt er gebruikt gemaakt van de ideeën van Hendriks. Volgens Hendriks zijn er een aantal voorwaarden nodig voordat een emancipatiebeweging kan ontstaan. Ten eerste gaat Hendriks uit van de sociaal kritische betekenis van emancipatie. Hendriks probeert het emanciperend individu op een kritische manier over zijn situatie te laten nadenken waardoor ontsnapping uit de bestaande machtsstructuren mogelijk wordt. Hendriks beschrijft een aantal voorwaarde die zich moeten voordoen in de samenleving voordat een georganiseerde emancipatiebeweging kan worden opgericht: (Ten eerste) Men moet werken aan herwaardering van het zelfbeeld van de leden in de emancipatiebeweging. Zolang er een negatief zelfbeeld bestaat kan men niet strijden voor erkenning. (Ten tweede) Het is belangrijk dat de groep een gezamenlijk kader, uitwerkt dat zich distantieert van de dominerende cultuur waarover de leden en het bestuur het allen eens zijn zodat er in de emancipatiestrijd dezelfde doelen worden nagestreefd met dezelfde achtergrond. (Ten derde) Een beweging ontstaat na een heftige gebeurtenis in de maatschappij die de groep als onrechtvaardig ervaart. Hierbij kan gedacht worden aan de moord op een leider, racistisch geweld, openlijke discriminatie of het ongelijk behandelen van de vrouw. (Ten vierde) De leden van de groep die de beweging willen oprichten moeten zich als tweederangsburger behandeld voelen. Hierdoor ontstaat er onvrede van binnenuit die als basis dient voor de oprichting van de beweging. (Ten vijfde) Moeten er mogelijkheden binnen een maatschappij zijn om een organisatie op te richten. Er moeten middelen beschikbaar zijn, de groep moet 8 Boog, B. (2003), The Emancipatory Character of Action Research, its History and the Present State of the Art. Journal of Community & Applied Social Psychology,

19 toegang hebben tot machtscentra en de groep moet in staat zijn tot het voeren van interactie. (Ten zesde) De overheid vertoont in een land weinig tot relatief zwak optreden tegen onrechtvaardigheden in de maatschappij waardoor er het gevoel ontstaat dat het noodzakelijk is om zelf actie te ondernemen en een beweging op te zetten. Als laatste moeten er krachtige leiders beschikbaar zijn die aan het hoofd van de beweging kunnen staan. Deze leiders moeten zowel de emanciperende groep kunnen vertegenwoordigen naar de buitenwereld als luisteren naar de wensen van de groep. 9 Deze voorwaarde voor het ontstaan van een emancipatiebeweging van Hendriks zijn belangrijk om te benoemen om te begrijpen wat de achterliggende motieven zijn voor het ontstaan van een emancipatiebeweging. Na het benoemen van de ontstaansvoorwaarde van een emancipatiebeweging onderscheidt Hendriks verschillende mogelijke strategieën binnen het emancipatieproces welke ingezet worden om de doelen van de beweging te bereiken. Hij onderscheidt de verzetsstrategie, de campagnestrategie en de samenwerkingsstrategie. De verzetsstrategie wordt ingezet wanneer de dominante groep weigert om de betreffende minderheidsgroep ruimte te geven om te emanciperen, wanneer de dominante groep het probleem van de minderheid niet erkent en wanneer in sommige gevallen de dominante groep het emancipatieproces van de minderheid zelfs probeert tegen te werken. Hierbij kan gedacht worden aan boycotacties en stakingen. De campagnestrategie wordt ingezet als de ernst van het probleem van de minderheidsgroep nog niet ingezien wordt door de dominerende groep. Hierbij kan gedacht worden aan promotie, voorlichting en openlijke demonstraties. Indien de dominante groep of een gedeelte van de dominante groep het er mee eens is en inziet dat de minderheidsgroep geëmancipeerd moet worden, kan er gebruik gemaakt worden van een samenwerkingsstrategie. Er wordt samengewerkt tussen de minderheidsgroep en de dominerende groep en men probeert naar consensus te 9 Hendriks, J.(1981), Emancipatie, relaties tussen minoriteit en dominant. Samson, Alphen aan de Rijn/Brussel. 17

20 streven om het probleem op te lossen. Hierbij kan gedacht worden aan samenwerking tussen de overheid en bewegingen of het sponsoren van een project. 10 Na in deze paragraaf gekeken te hebben naar emancipatie in zijn algemeenheid, als term en als proces, de voorwaarde voor het ontstaan van een emancipatiebeweging en de emancipatiestrategieën, wordt er in de volgende paragraaf specifieker ingegaan op vrouwenemancipatie. 10 Hendriks, J.(1981), Emancipatie, relaties tussen minoriteit en dominant. Samson, Alphen aan de Rijn/Brussel. 18