Een beeld zegt meer dan honderd woorden

Transcriptie

1 Een beeld zegt meer dan honderd woorden Video Interventie in de Ouderenzorg bij ouderen met een psychiatrisch verleden uit: Denkbeeld Jaargang 23 - nummer 1 Andrea de Groot In Behandelcentrum de Hazelaar te Tilburg werkt men al vele jaren met Video Interventie in de Ouderenzorg (VIO). Daarbij is veel expertise opgebouwd die nu ook steeds meer gedeeld wordt met andere instellingen in de ouderenzorg. In drie artikelen in DENKBEELD belicht Andrea de Groot het werken met VIO en beschrijft ze wat deze methode voor zorgverleners en bewoners kan betekenen. Het aantal cliënten met psychiatrische problematiek in verpleeg- en verzorgingshuizen neemt steeds verder toe. Het afwijkende gedrag van deze bewoners maakt het er voor zorgverleners niet makkelijker op, zeker wanneer men niet gewend is met dergelijke problematiek om te gaan. Door de combinatie van psychiatrische beelden met dementie wordt de situatie nog complexer. Video Interventie in de Ouderenzorg kan in zulke gevallen helpen om de communicatie met dergelijke bewoners eenduidig en uniform te houden en het verzorgend team te laten zien hoe noodzakelijk het is vaste afspraken te maken en deze ook te handhaven. Een bijkomend voordeel is dat er meer begrip ontstaat voor het (probleem)gedrag van de cliënt en dat men beter gaat begrijpen wat deze nodig heeft en hoe men goede zorg kan verlenen. Mevrouw De Winter is 72 jaar en woont sinds een half jaar op een psychogeriatrische afdeling van een verpleeghuis. Ze heeft haar leven in instellingen doorgebracht sinds in haar vroege jeugd duidelijk werd dat ze aan schizofrenie leed. De laatste jaren is daar dementie bijgekomen en gaat zij ook lichamelijk achteruit. Mevrouw De Winter gedraagt zich duidelijk anders dan andere bewoners van de afdeling. Ze loopt wat rond of trekt zich terug in een hoekje en is erg in zichzelf gekeerd. Waar ze mee bezig is wordt niet duidelijk, ze praat en mompelt in zichzelf (daarbij vallen vaak woorden als hel en verdoemenis, mevrouw heeft een godsdienstwaan). Uit zichzelf zoekt ze geen contact en als verzorgenden dit doen, pakt dit niet zelden verkeerd uit. Mevrouw De Winter kan dan woedend reageren, waarbij ze geweld niet schuwt. Door haar onvoorspelbare reacties is het personeel erg op z n hoede. Sommige verzorgenden zeggen bang te zijn als ze mevrouw moeten verzorgen. De ingeschakelde psycholoog geeft eerst een klinische les over schizofrenie. Vervolgens

2 kijkt de psycholoog samen met het team naar wat wél werkt bij mevrouw De Winter en naar wat zij nodig heeft. Daaruit komt naar voren dat zij baat heeft bij niet te veel prikkels om zich heen en dat het beter werkt haar alleen te verzorgen dan met z n tweeën. Maar omdat veel verzorgenden inmiddels bang voor mevrouw De Winter zijn, durft bijna niemand haar alleen te verzorgen. Veel personeelsleden vinden dat zij niet op de juiste afdeling zit, zij weten gewoon niet hoe zij met haar om moeten gaan. Daarop vraagt de psycholoog Video Interventie in de Ouderenzorg aan. Andere bewoners, ander gedrag Oudere psychiatrische cliënten hebben behoefte aan specifi eke zorg: een consequente benadering in een rustige, gestructureerde omgeving. Het gaat hier om een groep cliënten die vaak verbaal en soms fysiek sterk is. Zorgverleners moeten stevig in hun schoenen staan. Bovendien is het zaak dat ze samen eenduidige afspraken maken over benaderingswijzen en deze ook nakomen. Ondanks kennis van ziektebeelden zijn gedragsproblemen in de praktijk soms moeilijk te begrijpen. Vaak is het gedrag onvoorspelbaar, niet in te voelen en moeilijk te duiden. Daarbij komt dat dergelijke bewoners ook dikwijls overschat worden in hun mogelijkheden. Het onderlinge verschil in kijk dat er in een team vaak bestaat op de (storende) gedragingen, maakt het moeilijk om allemaal op dezelfde manier te handelen. Video Interventie in de Ouderenzorg kan hier een zeer verhelderende bijdrage leveren. Door gezamenlijk naar de beelden te kijken kan de focus verschuiven van het storende gedrag naar de eigen rol in de communicatie. En naar de geslaagde elementen daarin. Ideeën over de oorzaak van het storende gedrag veranderen en de teamleden gaan inzien waarom de cliënt bepaald gedrag vertoont en wat daarop het beste antwoord is. Dit maakt het mogelijk dat iedere zorgverlener op dezelfde manier met de cliënt omgaat. Contact maken Hoewel we in eerste instantie wat voorzichtig waren met het inzetten van VIB bij deze groep ouderen, bleek al snel dat de zorgverleners veel steun hadden aan deze vorm van begeleiding. Dat was ook het geval bij mevrouw De Winter. Na de verwijzing door de psycholoog hield de VIO er een intakegesprek met een aantal verzorgenden. Hierin kwam als grootste probleem naar voren: hoe en wanneer moeten we contact met mevrouw De Winter maken? En: leveren we eigenlijk wel goede zorg als we maar heel weinig contact met haar aangaan? De eerste video-opname en de feedback waren daarom voornamelijk gericht op het ritueel van contact maken. Welke signalen geeft mevrouw De Winter als ze overprikkeld raakt of is? En hoe zie je dat ze rustig is en eventueel openstaat voor contact? De verzorgenden kregen de opdracht om daarmee aan de gang te gaan. Bij de tweede opname bleek dat de verzorgenden door de oefening een duidelijk beeld van de situatie hadden gekregen. Op veel momenten bleek het totaal geen zin te hebben om contact te zoeken. Wanneer mevrouw De Winter afgeleid werd door haar wanen en hallucinaties was contact domweg onmogelijk. Er werd dan ook afgesproken om haar in zulke situaties met rust te laten en het later opnieuw te proberen.

3 Dit gaf veel rust bij de verzorgenden: weten wat te doen, al is dat op dat moment juist niets, kan heel verhelderend zijn. Tijdens de tweede opname was ook te zien hoe een verzorgende mevrouw De Winter hielp met de broodmaaltijd, op een moment dat zij rustig was en openstond voor contact. Het accent van de feedback lag op de vraag hoe je het contact in stand kon houden en wat je dan aan mevrouw De Winter zag. Ontvangt ze je boodschappen? En waar zie je dat aan? Met deze opdracht ging de verzorging weer oefenen. De derde opname richtte zich op de vraag welke boodschappen beter bij mevrouw De Winter binnen kwamen. Wat doe je dan? Ook hier werd mee geoefend. Inmiddels bleek het op de afdeling al een stuk beter te gaan met de omgang met mevrouw De Winter. De verzorgenden begrepen beter wat zij nodig had van hen, ook als dat met rust laten was. Doordat zij nu meer aandacht aan mevrouw De Winter gaven en haar signalen beter konden oppikken, bleek zelfs dat mevrouw soms wel degelijk zelf contact zocht. De verzorgenden spraken met elkaar af om op die momenten alles wat ze aan het doen waren te laten rusten en direct op haar wens tot contact in te gaan. Op die manier kregen ze het gevoel dat ze voor mevrouw De Winter toch iets meer konden betekenen dan alleen de broodnodige zorg verlenen. Het begeleidingstraject werd afgesloten met een laatste bijeenkomst, waarin de opgestelde richtlijnen nog eens in beelden werden toegelicht. Grip krijgen op de situatie, niet meer bang hoeven zijn dat die uit de hand loopt, weten wat te doen en vooral ook hoe: dit alles maakte deze casus een succes voor de hele afdeling. Wat is Video Interventie in de Ouderenzorg? Bij Video Interventie in de Ouderenzorg (VIO) wordt de interactie tussen zorgverlener(s) en cliënt op video vastgelegd, geanalyseerd en in feedbacksessies teruggekeken. De grootste kracht van VIO is dat de methode de nadruk legt op geslaagde communicatie. Wat er nog wel goed gaat, is het vertrekpunt. Bij geslaagde communicatie kijken we allereerst naar de vorm. Deze wordt bij VIO geanalyseerd aan de hand van principes uit de gedragsleer. Zo wordt er gekeken naar het contactritueel (contact maken, handhaven en afsluiten) en naar de vijf basisprincipes van interactie: Initiatieven tot contact volgen: is de cliënt in staat zelf initiatief te nemen? Welke signalen (hoe klein ook) geeft hij die daarop betrekking hebben? Kan de cliënt de signalen van de zorgverlener oppakken? Ontvangst van de boodschap bevestigen: hoe kun je zien of je boodschap bij de cliënt is binnengekomen? Wat is ervoor nodig om je boodschap over te brengen? Instemmend benoemen: hoe laat je zien dat je instemt met de ontvangen boodschap van de cliënt? Hoe hou je een ja-reeks in gang? Beurtverdeling: wanneer geef je een cliënt de beurt in de communicatie en wanneer is het noodzakelijk dat je de beurt overneemt? Leiding in de communicatie: hoe neem je de leiding in de communicatie, hoe hou je die en hoe pak je die zo nodig weer terug? De zorgverlener krijgt de momenten van geslaagde communicatie op video te zien en is zo in staat om van een afstand naar de situatie te kijken. Daardoor

4 Verhelderend verschuift de focus van het (storende) gedrag van de ander naar de eigen rol in de interactie. Het storende gedrag wordt nu ook anders beoordeeld en daardoor is de zorgverlener in staat om zelf op een andere manier te gaan handelen. Anders kijken wordt gevolgd door anders denken en door anders handelen. Deze veranderingen vinden stapsgewijs plaats. Na iedere (korte) video-opname volgt een feedbacksessie, waarna de zorgverleners met een opdracht gaan oefenen. In de volgende opname-en feedbacksessie wordt dan gekeken of de opdracht is gelukt. De ervaring leert dat zorgverleners gemiddeld drie tot vier sessies nodig hebben om een andere kijk op het probleem te krijgen en met het probleemgedrag om te kunnen gaan. Bij het inzetten van VIO richten we ons niet op een verandering bij de cliënt, maar op een verandering bij de personen die omgaan met de cliënt. Er is dus geen sprake van behandeling van de bewoner. Wat wel kan gebeuren, is dat de bewoner door een andere benadering zelf ook anders gaat reageren. Oudere psychiatrische cliënten hebben soms andere omgangsvormen door verlies van contact met de realiteit. Ook spelen zij mensen soms tegen elkaar uit of gaan alleen maar functionele contacten aan. Dit heeft gevolgen voor de communicatie en verzorgenden zijn dan ook dikwijls nogal onzeker over de juiste manier van communiceren. VIO kan hier heel verhelderend werken. Enkele voorbeelden: Iemand met een psychiatrische aandoening kan over het algemeen een boodschap redelijk begrijpen en onthouden, maar geeft er vaak zijn eigen interpretatie aan. VIO kan zorgverleners dan laten zien hoe zij een boodschap overbrengen en hoe de oudere reageert. Blijkt de boodschap niet binnen te komen bij de bewoner, dan kan de zorgverlener daaruit lering trek ken en het een volgende keer op een andere manier proberen. Oudere psychiatrische cliënten blijven vaak nog lange tijd taalvaardig. Dit kan zorgverleners op het verkeerde been zetten: het is maar moeilijk te begrijpen dat een welbespraakt iemand toch leiding nodig heeft in de communicatie. Door middel van VIO kan de zorgverlener leren hier doorheen te prikken en ontdekken welke sturing in het gedrag de cliënt nodig heeft en wat het effect daarvan is. Gedrag van psychiatrische cliënten is soms lastig te begrijpen, zelfs als het ziektebeeld bekend is. Zorgverleners kunnen daardoor moeite hebben om reacties van deze bewoners te duiden en er betekenis aan te geven. Dikwijls vatten zij de inhoud van een boodschap persoonlijk op. Een opmerking als: Rot op, jou moet ik niet aan mijn bed, kan echter heel goed betekenen: ik wil niemand aan m n bed, of: ik snap niet wat er van mij wordt verlangd. Wanneer door middel van VIO veel meer naar de vorm van de communicatie wordt gekeken, blijkt de inhoud meer naar de achtergrond te schuiven en als minder kwetsend te worden ervaren. Ook wordt er bij VIO een koppeling gemaakt tussen het concrete gedrag en de oorzaak in de stoornis. Zo leren zorgverleners stapsgewijs welk antwoord dit van hun kant vereist. Bij psychiatrische cliënten weet je soms niet wat wel waar is en wat niet. Zorgverleners wor den hierdoor regelmatig in verwarring gebracht. Wat moet je denken van een bewoner die steeds maar zegt achtervolgd, bespioneerd en benadeeld te worden, terwijl dit volgens jouw realiteit niet het geval is? Wat moet je hier nu van geloven, welke reactie heeft deze bewoner nodig? Ook hier kan het verschil in interpretatie tussen collega s voor problemen zorgen. Bij de feedbacksessies ligt het accent op eenduidig betekenis leren geven aan die boodschappen.

5 Psychiatrische cliënten hebben vaak duidelijke wensen, maar die zijn soms moeilijk in over eenstemming te brengen met het zorgbeleid van de instelling. De opmerkingen van een cliënt die het liefst de hele dag op bed wil blijven liggen wil je als zorgverlener niet negeren, maar je weet ook dat hieromtrent afspraken zijn gemaakt. VIO kan dan laten zien hoe je de bewoner kunt laten merken dat zijn boodschap bij jou is binnengekomen, zodat hij zich in elk geval gehoord voelt. Soms is een inlevende benadering echter niet goed. In het contact met een cliënt met hypochondrie bijvoorbeeld is het niet handig om steeds vragen te stellen: dit nodigt uit tot klagen. Wel moet je meedelen wat je doet en zo de beurt bij jezelf houden. Meer weten over Video Interventie in de Ouderenzorg? VIO (voorheen VIB) wordt al sinds 1993 als begeleidingsmethode ingezet in Behandelcentrum de Hazelaar te Tilburg. Zowel professionele zorgverleners als mantelzorgers worden met deze methode ondersteund in het omgaan met (complex) probleemgedrag. De Methode VIO Hazelaar wordt inmiddels in het hele land bij steeds meer doelgroepen binnen de ouderenzorg toegepast. De Wever (waaronder De Hazelaar valt) heeft ook een handleiding VIB in de ouderenzorg uitgebracht. Deze handleiding is recent aangevuld met de module VIB in de ouderenpsychiatrie. Ook zijn er dvd s waarin de Methode VIB Hazelaar bij verschillende doelgroepen in beeld wordt gebracht. Ten slotte verzorgt De Wever eveneens verschillende opleidingen op het gebied van Video Interactie in de Ouderenzorg. Informatie: a.d.groot@dewever.nl of Voorwaarden Bij ouderen met een psychiatrisch verleden hangt probleemgedrag vaak ook samen met de groepsinteracties. Het is dan mogelijk een hulpvraag voor de hele groep te formuleren. Bijvoorbeeld: wat moeten wij doen als de bewoners elkaar in de huiskamer voortdurend uitschelden? Daarbij is wel bijzondere aandacht gewenst voor de privacy van alle cliënten. Omdat oudere psychiatrische cliënten meestal nog wilsbekwaam zijn, moeten zij zelf toestemming geven voor het gebruik van VIO. Hoewel over het algemeen wel uit te leggen is dat er gekeken gaat worden naar de zorgverleners en wat zij kunnen verbeteren, kan het toch voorkomen dat een oudere geen toestemming geeft. Het gebruik van een camera kan bij deze doelgroep meer negatieve reacties oproepen dan bij andere groepen waarbij VIO wordt toegepast. Denk bijvoorbeeld aan een delier, (angstige) wanen, paranoïde persoonlijkheidsstoornissen of achterdocht. Wanneer de invloed van de camera op de interactie te groot wordt en de reacties te negatief worden, kunnen we dan ook beter stoppen met filmen en het op een ander moment opnieuw proberen. In volgende artikelen zal de toepassing van VIO bij cliënten met een depressie en met hypochondrie aan bod komen. * Andrea de Groot is opleider VIO bij De Wever te Tilburg. 2010, Bohn Stafleu van Loghum, Houten