Forensisch psychiatrische snippers (vijfde herziene druk) Oei, T.I.

Transcriptie

1 Tilburg University Forensisch psychiatrische snippers (vijfde herziene druk) Oei, T.I. Publication date: 2010 Link to publication Citation for published version (APA): Oei, T. I. (editor) (2010). Forensisch psychiatrische snippers (vijfde herziene druk). Nijmegen: Wolf Legal Publishers (WLP). General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. - Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research - You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain - You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal Take down policy If you believe that this document breaches copyright, please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Download date: 02. mrt. 2017

2 Forensisch psychiatrische snippers Prof. dr. T.I. Oei a

3 Forensisch psychiatrische snippers, Prof. dr. T.I. Oei ISBN-13: Dit boek is een uitgave van Wolf Legal Publishers Uitgave 2010 Uitgever: Productie: Willem-Jan van der Wolf René van der Wolf Dit boek is een uitgave van: aolf Legal Publishers Postbus CB Nijmegen Tel.: Fax: Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur(s) en uitgever. Voor het opnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatie-werken dient men zich tot de uitgever te wenden. Hoewel aan deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de samenstellers noch WLP aansprakelijkheid voor de aanwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolkomenheden productie en vormgeving; WLP 2010 tekst T.I. Oei

4 Inhoudsopgave VERANTWOORDING VII VOORWOORD IX Deel I Enkele inleidende beschouwingen over psychiatrie en justitie in Nederland Wat is er aan de hand met pyromanen? 3 TBS, recidivegevaar en behandelbaarheid 7 (On)toerekeningsvatbaarheid en het forensische betrekkingssysteem 13 De geboeide gek in het gevang 20 Ik WEET, ik weet, wat jij niet weet 24 De reclassering als voor- en nazorginstantie van Rotterdamse incestplegers 29 De psychiater en het gevang 40 Het rapporteren voor de Rechtbank 46 Het middelengebruik in het snelle (weg)verkeer 51 De forensisch psychiater: intermediair tussen rechterlijke instanties en volksgezondheid 60 De forensische psychiatrie: graadmeter voor knelpunten in de samenleving 63 Enkele kanttekeningen bij het kabinetsstandpunt over Veilig en wel van de Commissie beleidsvisie terbeschikkingstelling 71 TBS en internering, actuele ontwikkelingen in België 74 iii

5 Deel II Praktische aspecten van de forensische psychiatrie De rapportagetaak van de districtpsychiater 89 Medicatie en crimineel gedrag 95 De gereguleerde toekomst van tbs: problemen en oplossingen 108 De forensische psychiatrie als dubbeldiscipline 122 Detentie(on)-geschiktheid bepalen is een justitieel forensischpsychiatrische taak 137 Pleidooi voor een afdeling Gedrags- en Neurowetenschappen bij het Nederlands Forensisch Instituut 140 Het geweten, vanuit forensisch psychiatrisch perspectief 150 Spreken en zwijgen op de zitting 163 Is de maatregel aan inflatie onderhevig? Enkele gedragskundige beschouwingen 165 Impulsief (affectief) agressief gewelddadig gedrag: resultaten van een literatuuronderzoek 175 Moeder-zoon symbiose en zedendelinquentie 187 De ontleding van de forensische psychiatrie door de generalist 252 De tbs als maatregel die in Nederland niet te bijzonder is 263 Empathie en agressie 275 Forensisch psychiatrische aspecten en de state of the art van Pro Justitia rapportage 299 Van stoornis naar delict 325 Gehechtheid, antisociale persoonlijkheidsstoornis en Pro 340 Ambivalence in transference and counter-transference 352 iv

6 Functiegerichte aanpak van de (forensische) borderline patiënt in het komende decennium 368 De ontkennende verdachte als onderzochte door Justitie 377 De toename van 60+-criminaliteit in Nederland: een verkenning 384 Waarom nader onderzoek zoals dat van Schnabel uit 1982 nodig is 389 Madam Bovary 395 Hoop doet leven? 400 Kunst, leven en geluk 402 Verantwoording auteursrechten 405 v

7 vi

8 Verantwoording eerste druk (2006) Sinds mijn aantreden als bijzonder hoogleraar forensische psychiatrie in 1993 aan de rechtenfaculteit van de Universiteit van Tilburg (toen Katholieke Universiteit Brabant) heb ik regelmatig stukjes geschreven onder meer voor Proces en Medisch Contact over actuele onderwerpen met betrekking tot de zorg- en rapportagetaak van de justitieel forensisch psychiater. Ik heb de gewoonte gehad alle artikelen die ik had geschreven zo mogelijk in een jaarlijks terugkerende syllabus te bundelen voor het onderwijs aan de juridische faculteit aan aanstaande juristen en psychologen. Het cursusjaar 2003/2004, toen ik gastcolleges gaf aan de Radboud Universiteit Nijmegen, werd mij her en der de suggestie gedaan het een en ander uit te geven. Thans is de eerste uitgave mogelijk geworden door de goede samenwerking met Willem-Jan van der Wolf, waarvoor mijn dank. Ook dank ik alle coauteurs die met mij regelmatig hun krachten hebben gegeven om dit soort stukjes te helpen schrijven. Niet ten laatste dank ik Mr. E.G.D. van Dongen, die mij als assistent terzijde stond bij het vormgeven van deze uitgave. Ik hoop dat deze uitgave in een behoefte kan voorzien voor het onderwijs aan studenten die het forensisch psychiatrisch gedachtegoed, zoals in Nederland in praktijk gebracht, willen leren kennen. Ik hou me aanbevolen voor suggesties. Karel Oei Verantwoording bij de tweede druk (2007) Naast de nodige correcties, zijn twee bijdragen over empathie verwijderd. Twee recente bijdragen over TBS in Nederland (in samenwerking met Dr. Jaap van Vliet) en in België (in samenwerking met Mr. J. Goorden), alsmede over gehechtheid (in samenwerking met Drs. Anne van den Berg en Mr. V. Verbiest)zijn aan deze bundel toegevoegd. Voor suggesties blijf ik openstaan. K.O. Verantwoording bij de derde druk (2008) Zoals te doen gebruikelijk zijn nu ook weer zetfoutjes weggehaald en de nodige aanpassingen verricht. Daarnaast zijn een paar nieuwe bijdragen toegevoegd die al elders waren verschenen (Verkeersrecht, 2000, en het congres van de International Association for Forensic Psychotherapy, Oxford, 2007). Wederom sta ik open voor eventuele suggesties. K.O. vii

9 Verantwoording bij vierde druk (2009) Zetfoutjes zijn weggehaald en de nodige correcties zijn gepleegd. Een paar nieuwe bijdragen zijn toegevoegd De ontkennende verdachte als onderzochte door Justitie, die afkomstig is van het uitverkochte eerste deel van de Tilburgse bundel over forensische psychiatrie, Psychiatrie en Justitiabelen, uit 1997, en een statement voor de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie over het aantal vacatures psychiater, Waarom nader onderzoek zoals dat van Schnabel uit 1982 nodig is. Zoals voorheen hou ik me aanbevolen voor suggesties. K.O. Verantwoording bij vijfde druk (2010) Zetfoutjes zijn weggehaald en de nodige correcties zijn uitgevoerd. Aan het einde van de bundel zijn enkele actuele bijdragen toegevoegd. Het artikel Ambivalentie in overdracht en tegenoverdracht is de Engelse versie opgenomen. Zoals voorheen houd ik me aanbevolen voor suggesties. K.O. viii

10 Voorwoord (bij de eerste druk) In deze bundel komen onderwerpen aan de orde die een brug slaan tussen de psychiatrie en justitie, de forensische psychiatrie. De brug tussen twee geheel verschillende vakgebieden, met elk zijn eigen doelstelling, maatschappelijke oriëntatie en taal. Alleen al door de wetgeving, maar ook door de organisatievorm en de wijze van financiering vormen deze vakgebieden aparte systemen die lastig met elkaar in verband te brengen zijn. Toch bestaat de noodzaak daartoe, en wel om twee redenen. De eerste reden wordt gevormd door de klassieke forensisch psychiatrische vraagstellingen van ontoerekeningsvatbaarheid, relatie tussen psychiatrische ziekte en delict, en het voorspellen van gevaar, waarvoor juristen en psychiaters elkaar nodig hebben. De modernisering van de psychiatrie, waarbij de patiënten niet meer in een inrichting, maar in hun eigen maatschappelijke omgeving kunnen worden behandeld en begeleid, heeft geleid tot de tweede reden. Het sluiten van de psychiatrische inrichtingen heeft immers voor een deel van de patiënten averechts gewerkt. Zij kunnen niet profiteren van de vermaatschappelijking van de behandeling, raken buiten beeld van de ambulante geestelijke gezondheidszorg, vermijden de zorg, verloederen en komen op velerlei manieren in aanraking met justitie. Hierdoor zijn er in Nederland, zoals in ieder ontwikkeld land, duizenden mensen die afwisselend in beide systemen verblijven, nu eens in detentie, dan weer in een psychiatrische voorziening. Er zijn hierdoor op ieder moment duizenden gestoorden in detentie, die medisch noodzakelijke zorg behoeven. Justitie heeft daartoe in de afgelopen 15 jaar zorg- en behandelvoorzieningen moeten ontwikkelen, de klinische forensische psychiatrie. Karel Oei is de zeldzame man van beide werelden. Het is hem gelukt allerlei aspecten van de forensische psychiatrie in de vakliteratuur en de media aan de orde te stellen op een manier die zowel voor mensen die werkzaam zijn bij justitie als in de gezondheidszorg verhelderend is, en zo de samenwerking ten voordele van de patiënten bevordert. Ik kan me voorstellen dat hij ook studenten, zowel in de geneeskunde als aan de juridische faculteit, met zijn essays en beschouwingen vanuit de forensisch psychiatrische praktijk motiveert en inspireert tot professioneel kijken naar het andere gebied. Co Bleeker, psychiater Forensische Crisis Unit ( FOBA), Bijlmer Bajes Amsterdam ix

11 x

12 deel 1 Enkele inleidende beschouwingen over psychiatrie en justitie in Nederland 1

13 2

14 Wat is er aan de hand met pyromanen? 1 Brandstichting en persoonlijkheid Inleiding In 1995 werden er weer zoals iedere paar jaar wel- enkele (nu wegens het aantal en de aard) opzienbarende branden gemeld. In Ede bijvoorbeeld, maar ook in Rijswijk, Hengelo, Zutphen en Eindhoven heerste ontzetting naar aanleiding van terugkerende krantenkoppen over de gevaren voor goederen/personen en de feitelijke ravages door die branden. Geen enkele huismoeder, die boodschappen deed in het gewraakte winkelcentrum of in de buurt van de getroffen scholen en containers woonde, kon rustig blijven. Maar ook potentiële belangstellenden die slechts in hun stoutste dromen durfden fantaseren zelf dader te zijn, hielden hun adem in, als de krant er weer over schreef. In Ede bijvoorbeeld, waarbij het ging om veertig branden in korte tijd gepleegd, betrof het twee broers (men spreekt mogelijk van meer verdachten). 2 Was hier sprake van klassieke pyromanie (de ziekelijke neiging tot brandstichten), of van een nieuw verschijnsel? De tragedie is veelal groot! Zeker indien er slachtoffers bij betrokken zijn. Maar, ook indien dit niet het geval is, zijn materiële én persoonlijke schade (soms verlies van huis, have en vee) voldoende om er bij stil te staan. Wanneer ik zowel uit eigen ervaring als vanuit mijn professionele achtergrond tracht te ontrafelen, waarom zo n brand diepgaande indruk op mensen maakt, dan denk ik aan het volgende. Zou het toch niet vooral te maken hebben met enerzijds het geboeid zijn door een vlammenzee en anderzijds de angst die we als kind allemaal hebben overgehouden toen we, verkleumd, bij de haard ons onverwacht bezeerden, of dat we, met lucifers spelend niet wisten dat ze, eenmaal aangestoken, pijn konden doen? 3 1 Dit is een bewerkte versie van de voordracht die aan de KUB gehouden werd ter gelegenheid van de landelijke Wetenschapsdag (8 oktober 1995). 2 Zie Utrechts Nieuwsblad, 1 mei Zie ook Trouw, 11 oktober 1995, waarin de verdachte bekend heeft 28 branden te hebben gepleegd. Hij zou grote gedragsproblemen op school hebben gehad, en met de andere kinderen thuis om de gunsten van zijn moeder hebben gestreden. Bovendien zou hij zich opgezweept hebben gevoeld door zijn oudere broer en twee maten bij het plegen van de branden. 3 Belangwekkend is wat Bachelard erover zegt: De sociale verboden komen eerst. De natuurlijke ervaring komt pas in de tweede plaats en levert een lijfelijk bewijs, dat onverwacht is en daarom te vaag om de grondslag te kunnen vormen voor objectieve kennis. De brandwond, dat wil zeggen de natuurlijke sanctie, bevestigt de sociale verboden en toont in de ogen van het kind alleen maar de juistheid van het ouderlijk inzicht. In J. Goudsblom, Vuur en Beschaving, Amsterdam 1992, p Ik meen dan ook, dat bij kinderen, bij wie onvoldoende sociale invloed door ouders, leraren en dergelijke heeft plaatsgevonden, d.w.z. die pedagogisch en affectief verwaarloosd zijn, zich een antisociale persoonlijkheidsstructuur zal vormen. Deze kinderen lopen het risico om, ingeval van stigmatisering en vereenzaming, te vervallen in het stichten van branden. 3

15 ENKELE INLEIDENDE BESCHOUWINGEN OVER PSYCHIATRIE EN JUSTITIE IN NEDERLAND Enkele voorbeelden Wat is eigenlijk pyromanie en wordt een brand altijd gesticht door een pyromaan? Deze vragen brengen ons in aanraking met de volgende voorbeelden. Een jongeman die, vastgelopen in zijn relatie, uit wanhoop het huis in brand stak nadat zijn vriendin hem de deur had gewezen. Hetzelfde gebeurde bij een jonge vrouw die, verbijsterd door het feit dat haar vriend de relatie verbrak in plaats van aanhaalde, haar dreigement haar woning in brand te steken, uitvoerde. In beide gevallen betrof het een gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens in de zin van een persoonlijkheidsstoornis en in het verlengde daarvan een pathologische relatie, waarbij afhankelijkheid en ziekelijke dweepzucht leidden tot het delict. De man werd door de rechtbank verminderd toerekeningsvatbaar geacht en veroordeeld tot gevangenisstraf en TBS met dwangverpleging, ook al omdat hij een aantal keren eerder was veroordeeld. De vrouw kreeg, omdat ze verder een blanco strafblad had, een voorwaardelijke veroordeling met de bijzondere voorwaarde dat ze zich zou laten behandelen. Ik herinner me nog goed een vereenzaamde Dominicaanse man, die altijd al een buitenbeentje was geweest; op school, in de familie en op zijn werk. Mensen vonden hem ofwel geniaal ofwel volstrekt gestoord. Hij was niet gewoon aanspreekbaar. Wanneer hem iets werd gevraagd, dacht hij dat er wat achter stak. Iedere vorm van mededogen was hem vreemd. Als het aan hem lag, konden alle honden worden afgeschoten: Ze zijn er toch alleen maar om de straten vuiler en viezer te maken. Deze man kreeg door zijn wereldvreemd gedrag problemen met zijn huisbaas, die hem dan ook de deur wees. Hij vertoefde in allerlei tehuizen voor daklozen, omdat die naar zijn zeggen tenminste nog iets voor hem deden. Na sociaal volledig te zijn vastgelopen, reageerde hij zijn rancune op de overheid af door willekeurig in brievenbussen, containers en dergelijke brandjes te stichten. Hij werd wegens een ziekelijke stoornis van de geestvermogens ontoerekeningsvatbaar geacht, en rijp bevonden voor een bevel tot plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis van ten hoogste één jaar. Voor de behandelaars een dilemma, wegens het feit dat deze man geen medicatie accepteerde, omdat hij zichzelf niet ziek achtte. Het voorbeeld uit Hengelo betrof een 22-jarige man die bekende niet alleen een groot winkelcentrum, maar al honderd branden op zijn geweten te hebben met een schade van 100 miljoen gulden. De eerste brand van de man was in 1990 in het winkelcentrum, waarbij er drie gewonden waren en vele woningen rookschade opliepen. De dader stak ook modezaken in brand. De politie betrapte hem op heterdaad bij het aansteken van een vuurtje in een container. Hij bekende verder nog vanaf 1989 tientallen branden te hebben gesticht in fietsenhokken, scholen en slooppanden. Volgens de politie bemoeilijkte de werkwijze van de verdachte diens opsporing. Hij ging na de brandstichting naar huis zonder af te wachten of de poging zou slagen. Hij ging ook niet bij de brand staan kijken, zoals bij een pyromaan te doen gebruikelijk. 4 Interessant is het te zien dat er duidelijk andere mechanismen een rol spelen in het laatste voorbeeld. Er is minder sprake van een ontwikkelingsgestoorde dader, maar meer 4 Trouw, 8 augustus

16 Wat is er aan de hand met pyromanen? van een asociaal, agressiegestoord type, al blijft het verleden van invloed. Een adolescent die in zijn eentje te werk gaat en zijn frustraties kennelijk moeilijk de baas is, want als het moet gaat hij containers te lijf, zelfs als hij daardoor tegen de lamp loopt en gesnapt wordt. Er is reden om aan te nemen dat het zo n persoon niet alleen aan invoelingsvermogen ontbreekt, maar ook dat er sprake is van een gering verantwoordelijkheidsbesef. Op een container je ongenoegen afreageren betekent al wat, maar vervolgens op je onlustgevoelens reageren door voorwerpen van algemeen belang, zoals scholen en winkels, kapot te willen maken, is een duidelijk signaal van algemene malaise voortvloeiend uit onvrede met het bestaan als zodanig. 5 Psychiatrisch profiel van de brandstichter 6 Er zijn derhalve naar mijn mening de volgende typen brandstichters: 1. Het type persoon dat, om innerlijke conflicten te bezweren, zich zelf dupeert door zijn eigen huis en have in brand te steken. In dit geval is er sprake van een persoonlijkheidsstoornis of een ernstige karakterneurose, soms in samenhang met een ziekelijke verstandhouding, gebaseerd op afhankelijkheidsgevoelens en dweepzucht, met partner of ouders. 2. Het type persoon dat zijn frustraties afreageert door, achtereenvolgens, huizen, kantoorpanden, scholen, enzovoort in brand te steken (type 2a), in sommige gevallen voorafgegaan door of afgewisseld met, vuurtje te stoken in afvalbergen, containers, brievenbussen, het zogeheten kleine werk (type 2b). Deze personen ontlenen een zodanige bevrediging aan dergelijke acties dat ze er emotioneel even tegen kunnen, om na verloop van tijd toch weer te moeten toeslaan in een situatie van uitzichtloosheid en ontevredenheid met zichzelf en het bestaan. De personen van het type 2a hebben primair een antisociale problematiek. Het type 2b persoon vertoont daarentegen een secundaire psychopathiesering op basis van a. een mentale handicap, zoals zwakbegaafdheid en/of een psychotische stoornis, al dan niet gecompliceerd door een organisch-cerebrale afwijking, of b. een ernstige minderwaardigheidscomplex door gevoelens van afschuw ten aanzien van de eigen lichamelijke- of geestelijke kwaliteiten (lelijkheid, domheid, vunzigheid) die het gevolg zijn van het feit altijd al het zwarte schaap van de familie of lulletje rozenwater van de klas of groep te zijn geweest. Alle typen vallen in de leeftijdsgroep van jaar en betreffen in meerderheid mannen, die zich moeilijk kunnen aanpassen aan de eisen van de maatschappij, of die zich door die maatschappij afgewezen voelen. Het zijn veelal contactgestoorde en veeleisende, dwingende karakters, die geen tegenspraak dulden, en zeer snel gekrenkt zijn. 7 Hun 5 Zie de verwevenheid van heden en verleden in helder proza bij G. Flaubert: De eerste leerschool der liefde. Amsterdam 1989, p. 209: Toch was zijn tegenwoordige geestestoestand het resultaat van dit alles, de som van al zijn vroegere belevenissen, die het hem mogelijk maakte ze terug te zien; elke gebeurtenis had tot een tweede geleid, elk gevoel was versmolten tot een idee. 6 Zie ook de monografie van M. Zeegers: Brandstichting, Arnhem Bij jeugdigen is er sprake van een gebrek aan innerlijke structuur en leiding, wat vaak resulteert in vandalistisch gedrag, zoals fikkie stoken. Gedifferentieerd dient hierbij te worden tussen brand stichten (art. 157 Sr) en een voorwerp in brand steken (art. 158, resp. 429, I Sr). Het onder- 5

17 ENKELE INLEIDENDE BESCHOUWINGEN OVER PSYCHIATRIE EN JUSTITIE IN NEDERLAND gevoelens van onlust en rancune kunnen ze doorgaans moeilijk uiten, wat hen vaak tot het gebruik van drank en andere middelen drijft en uiteindelijk tot al dan niet impulsief pyromaan gedrag. 8 Tot besluit Brandstichting blijft, voor welke dader dan ook, een nooduitgang, een signaal dat er iets mis is. Het klassieke type van de pyromaan die vanwege verborgen erotische behoeften of frustraties branden sticht, is, als aparte groep, verwaarloosbaar klein en lijkt moeilijk te onderscheiden. 9 Er is derhalve geen sprake van een al dan niet weloverwogen keuze om zijn lustgevoelens bot te vieren in geval van brandstichting. Als zodanig is er geen dwingende reden om pyromanie te verbinden met een seksueel gefrustreerde persoonlijkheid. Brandstichting is nogal eens het gevolg van de ongecontroleerde wraakzuchtige reactie van degene die zich ten diepste gekrenkt voelt en daarmee niet in het reine kan komen, zonder dat een dergelijke daad wordt gesteld. Jaarlijks lopen de schattingen in de orde van grootte van ruim honderd verdachten van brandstichting, die gedragskundig onderzocht worden op verzoek van de rechter-commissaris. Genoemd aantal is dan nog maar een kwart van hetgeen de rechter ziet! 10 Het gedragskundig onderzoek is evenwel van groot belang bij brandstichters, omdat zij potentiële recidivisten zijn. Het is dus wenselijk dat er vaker forensisch gedragskundig onderzoek plaatsvindt in dergelijke gevallen. Wanneer er gesproken wordt van een bijzonder doel bij het oplossen van het probleem van de pyromanie, dan is dat wel dat iedere brand er een teveel is. Vandaar dat de brandstichter altijd zal moeten worden opgespoord en zo nodig behandeld, ook al is de kans dat hij opnieuw zal toeslaan, ingeval hij ouder is dan zijn veertigste, bijkans nihil. 11 scheid tussen brand stichten en iets in brand steken komt uit bij vergelijking van art. 157 met 429 1, waarbij als overtreding strafbaar is gesteld het aanleggen van vuur op zo korte afstand van gebouwen of goederen dat daardoor brandgevaar ontstaat. Hieruit blijkt dat het maken van vuur op zich zelf niet brandstichting is. 8 Er bestaan binnenbranden (in gebouwen) en buitenbranden. Van de ruim binnenbranden in 1993 was 19,7% te wijten aan brandstichting en 12,1 % aan vandalisme. Van de ruim buitenbranden was 30,6% een gevolg van brandstichting en 25,8% van vandalisme. In totaal heeft 51 % van al die branden een criminele oorzaak. Zie J.A. de Boer, Brand wordt meestal door brandstichting veroorzaakt, Beveiliging 1995, p.13. Opvallend is dat het aantal brandstichtingen in flats in 1993 ruim tweemaal zoveel is als in etagewoningen, respectievelijk eengezinswoningen, terwijl het omgekeerde het geval is met betrekking tot het aantal dodelijke slachtoffers (in eengezins-, respectievelijk etagewoningen minstens tweemaal zoveel als in flats). Zie Brandweerstatistiek, C.B.S. 1994, p. 55, respectievelijk p Zie J.A.C. van Berkel, De psycho(patho)logie van de brandstichter; een aanzet tot theorievorming op empirische grondslag, Maastricht 1994, p. 29 e.v. 10 Het aantal brandstichtingen in 1993, dat als strafzaak door de rechter werd afgedaan in de vorm van schuldigverklaring, bedroeg 414. Zie Statistisch Jaarboek 1995, C.B.S Zoals dat vaak ook geldt voor drugverslaafden. 6

18 TBS, recidivegevaar en behandelbaarheid Problemen en mogelijke oplossingen Terbeschikkingstelling (TBS) is een strafrechtelijke maatregel die wordt opgelegd aan een ernstig psychisch gestoorde dader van een zwaar delict, die waarschijnlijk zonder behandeling zal recidiveren. Het probleem in Nederland op dit moment is dat er te weinig plaatsen zijn voor ter beschikking gestelden en er tegelijkertijd vaker TBS wordt opgelegd. In Nederland is de ter beschikkingstelling (TBS) een strafrechtelijke maatregel die door de rechter wordt opgelegd als de dader van een zwaar delict ernstig psychisch gestoord is en waarschijnlijk zonder verpleging/behandeling zal recidiveren. Zo n ter beschikking gestelde wordt dusdanig gevaarlijk geacht dat hij, ter beveiliging van de maatschappij, voor lange(ere) tijd vast moet zitten. TBS-waardig zijn die delicten waarop wettelijk minimaal vier jaar gevangenisstraf staat. Het gaat hier om zeer ernstige delicten die de rechtsorde schokken: moord, doodslag, verkrachting, brandstichting met slachtoffers en dergelijke. Het probleem in Nederland is op dit moment dat er te weinig plaatsen zijn voor ter beschikking gestelden en tegelijkertijd dat er vergeleken met enkele jaren geleden vaker TBS wordt opgelegd. Dit is bekend aan zowel de beleidmakers (overheid) als de behandelaars. Hetzelfde probleem, doch van een andere orde (lange(re) gevangenisstraffen en minder snelle behandeling) doet zich voor in de Verenigde Staten. Daar heeft men geen TBSinrichtingen, maar wel behandelgevangenissen. Zijn persoonlijke ervaringen hiermee besprak prof. Courtless, hoogleraar forensic science and sociology aan de universiteit van Washington DC, in zijn voordracht op een internationaal congres in s-gravenhage, waar ik deze voordracht van commentaar voorzag. 1 In deze bijdrage zal ik eerst een samenvatting geven van Courtless betoog. Daarna zal ik ingaan op de specifiek Nederlandse situatie en problematiek. De behandelgevangenis in de VS Courtless maakt gewag van het feit dat in de Verenigde Staten sinds enige tijd, hardere straffen (of zwaardere sancties) worden opgelegd aan hen die zich aan een ernstig delict hebben schuldig gemaakt. Kennelijk worden verpleegmogelijkheden minder vaak overwogen dan langere gevangenisstraffen. 1 Dit artikel is het bewerkte commentaar op de voordracht van T.F. Courtless, Ph.D., ter gelegenheid van de First world conference on new trends in criminal investigation and evidence, georganiseerd door The International Network for Research on the Law of Evidence and Procedure, 4 december 1995 te s-gravenhage. De titel van de voordracht van Courtless luidde: Commitments of mentally disordered offenders, in the State of Maryland (USA); Forensic psychiatric evidence of future dangerousness versus treatment amenability. 7

19 ENKELE INLEIDENDE BESCHOUWINGEN OVER PSYCHIATRIE EN JUSTITIE IN NEDERLAND In Courtless betoog komen eerst de mogelijkheden voor ernstig psychisch gestoorden in de behandelgevangenis Patuxent Institution (Maryland) aan de orde en vooral de rol van deze gevangenis sinds Het gaat over de onbeperkt lange of langdurige verpleging aldaar van ernstig gestoorde psychopaten en over delinquenten die juridisch niet krankzinnig waren, maar die uit medisch oogpunt bezien wel als zodanig kunnen worden beschouwd. Vervolgens schetst Courtless de recente veranderingen in Patuxent : daar verblijven nu meer adolescenten met minder ernstige delicten. Een van de redenen voor deze verandering is dat daders van ernstige delicten hetzij niet (meer) in behandeling worden genomen, hetzij pas na een lange detentieperiode. De reclassering komt er derhalve ook pas laat aan te pas. Deze categorie delinquenten krijgt hierdoor niet de gewenste en noodzakelijke verpleging (behandeling), met als gevolg een blijvend gevaar voor recidive. In plaats dat zij in Patuxent voor hen relevante vaardigheden aanleren, worden zij slechts in bewaring genomen en vastgehouden in de gevangenis; daar gaan zij zowel psychisch als lichamelijk achteruit. De verandering van de populatie in Patuxent is bovendien het resultaat van de thans vaker in de VS gehoorde publieke roep om genoegdoening in plaats van resocialisatie. Daarnaast is er sprake van een explosief toenemende gevangenispopulatie. Voor het voortbestaan van Patuxent wordt dan ook gevreesd, mede vanwege verdere bezuinigingen. Deze behandelgevangenis stond al niet zo sterk vanwege het gebrek aan kwaliteitstoetsing en bewaking. Behandelplannen en evaluatieve behandelmomenten ontbraken er. Courtless vindt dat daardoor een gebrek aan expertise ontstond ten aanzien van het doen van valide voorspellingen omtrent de effectiviteit van verschillende gevangenisprogramma s. Dat de soms verre van accurate voorspellingen betreffende het wel of niet bestaan van recidivegevaar vaak aanleiding gaven tot heftige onenigheid in de staf, was nog tot daar aan toe, maar dat deze vermoedelijk mede oorzaak geweest zijn van een verlies aan vertrouwen bij collega-behandelaars uit de geestelijke gezondheidszorg en beleidsmakers was moeilijk te aanvaarden. De behandelgevangenis bleek dus niet zo n succes te zijn als beleidsmakers en behandelaars hadden verwacht. Courtless voert als belangrijke reden aan de ambigue opvatting waarmee Patuxent haar activiteiten moest ontplooien. Zij had tot taak enerzijds het gedurende lange tijd vasthouden van delinquenten ter beveiliging van de maatschappij, anderzijds het verstrekken van behandeling op vrijwillige basis, gericht op resocialisatie. Een oplossing die wel tot problemen aanleiding móést geven! Natuurlijk is een en ander wel terug te voeren tot de thans meer verzakelijkte samenleving, Tot zover Courtless. Herkenbaar Ook in Nederland spelen ontwikkelingen als die in Maryland, waaronder de lange gevangenisstraffen, het toegenomen percentage jeugdige criminelen en het aanhoudende tekort aan cellen getuige het nog steeds substantiële heenzenden van afgestraften (anno 2008 amper het geval) een rol van betekenis. De ontwikkelingen in Maryland zijn voor de Nederlandse situatie, ofschoon herkenbaar zij het dat wij geen behandel- 8

20 TBS, recidivegevaar en behandelbaarheid? gevangenis kennen, maar wel TBS-inrichtingen toch van een iets andere orde. De ontwikkelingen zijn herkenbaar vanwege (al dan niet) doorgevoerd efficiency en effectonderzoek. Ik noem onder meer de reorganisatie van de reclassering, de bouw van nieuwe cellen en het tekort aan TBS-plaatsen. De ontwikkelingen zijn van een andere orde, gezien de rol van de psychiatrische en psychologische rapporteur en vanwege de betekenis die resocialisatie heeft in de humane opvattingen van het Nederlandse strafrecht: iedere veroordeelde van een ernstig delict heeft in Nederland recht op verandering van zijn persoonlijkheid, althans de kans om door verpleging en behandeling datgene verwerven waardoor hij minder recidivegevaarlijk wordt! Rol forensisch gedragsdeskundige In Nederland is het advies van de forensisch gedragsdeskundige (psychiater/ psycholoog) van belang voor de rechter, wanneer deze wordt geconfronteerd met een mogelijk psychisch gestoorde justitiabele. Toerekening van strafbaar gedrag (schuld) en oplegging van straf zijn immers afhankelijk van de vraag of de (verdachte) justitiabele toerekeningsvatbaar is. Met andere woorden: is de verdachte al dan niet geestelijk gebrekkig ontwikkeld? Is er bij deze soms sprake van een ziekelijke stoornis van zijn geestvermogens? De zienswijze van de gedragsdeskundige ten aanzien van die vragen blijkt een belangrijke leidraad voor de rechter te zijn. In bijna alle gevallen waarin de rechter een gedragsdeskundige raadpleegt blijkt dat er sprake is van een meer of mindere mate van toerekeningsvatbaarheid. 2 Het relevante tijdstip voor de vraag of verdachte in vrijheid zijn wil kan bepalen is het tijdstip van het delict. 3 Bij het Pieter Baan Centrum (onderdeel van het NIFP), de Psychiatrische Observatiekliniek van het Gevangeniswezen, wordt het als volgt geformuleerd: Op grond van het bovenstaande zijn wij van mening dat onderzochte ten tijde van het plegen van het hem ten laste gelegde feit weliswaar de ongeoorloofdheid hiervan heeft kunnen inzien, doch in mindere mate dan de gemiddeld normale mens in staat is geweest zijn wil in vrijheid overeenkomstig een dergelijk besef te bepalen. (...) (derhalve) concluderen de (...) (gedragsdeskundigen), dat onderzochte ten tijde van het plegen van het hem ten laste gelegde feit lijdende was aan een zodanige gebrekkige ontwikkeling (en/of ziekelijke stoornis) van zijn geestvermogens), dat dit feit indien bewezen hem in verminderde mate kan worden toegerekend. 2 Het oordeel ten aanzien van de toerekeningsvatbaarheid bij ter beschikking gestelden laat zien dat 47% is beoordeeld als minder toerekeningsvatbaar, 27% als ernstig verminderd toerekeningsvatbaar en 24% als ontoerekeningsvatbaar. Zie J.L. van Emmerik: Kenmerken van ter beschikking gestelden: een follow-up. Sancties 1995; 5: p Het tijdstip van delict is van groot belang. Zie bijvoorbeeld NRC Handelsblad van 18 april 1995, waarin wordt besproken de zaak van Appie A., die levenslange gevangenisstraf werd opgelegd. De Officier van Justitie eiste twintig jaar gevangenis en TBS met dwangverpleging, omdat de verdachte tijdens de aanslag op 14 mei 1990 verminderd toerekeningsvatbaar was. De rechtbank deelde die mening niet. Verdachte kon thans wel verminderd toerekeningsvatbaar zijn, maar was dat ten tijde van de aanslag niet. 9

21 ENKELE INLEIDENDE BESCHOUWINGEN OVER PSYCHIATRIE EN JUSTITIE IN NEDERLAND De forensisch psychiater speelt bij de feitelijke rechtsgang zeker geen ondergeschikte rol. Veeleer bekleedt deze de positie van (toegevoegde) getuige-deskundige, die de rechter waar nodig bijstaat. Zo kan de rechter tot de overtuiging geraken dat de verdachte al dan niet ziek is/was (ten tijde van het delict), en derhalve al dan niet behandeling behoeft. 4 De behoefte van de rechter om te weten of de psychisch gestoorde verdachte zodanig gevaarlijk is dat hij voor lang(er)e tijd in bewaring moet worden gesteld, vormt een uitvloeisel van zijn rechterlijke taak. Het rechterlijk oordeel is niet alleen gericht op bestraffing. 5 De rechter beoogt ook het mogelijk resocialiseren van de vrijgekomen justitiabele. Uit een oogpunt van (specifieke) preventie dient de justitiabele te worden verpleegd, zodat het gevaar voor recidive minder wordt en maatschappelijk aanvaardbaar. De fase waarin de justitiabele vastzit, moet dan ook vooral worden benut voor het opdoen van die vaardigheden welke het gevaar van recidive kunnen doen afnemen. Veelal wordt dan gedacht aan het opleggen van een maatregel, waarbij de justitiabele wordt geplaatst in een speciaal behandelinginstituut, zoals een psychiatrische kliniek of inrichting voor ter beschikking gestelden. 6 Niet geoutilleerd Bij vrij hopeloze gevallen kan de gedragsdeskundige, als behandelaar, weinig hulp bieden. Bij agressieve zedendelinquenten, zoals kernpedofielen, die (al dan niet herhaaldelijk) recidiveren, bijvoorbeeld adviseert de gedragsdeskundige aan de rechter doorgaans (verdere) dwangverpleging. Het risico van een recidive is dan veel te groot en dat is voor de maatschappij niet acceptabel; ook al is zo n ernstig psychisch gestoorde amper behandelbaar, doch wel goed begeleidbaar, en ook al is hij niet direct gevaarlijk, doch wel op de wat langere termijn. In een dergelijk geval zal de TBS-inrichting indien de rechter de terbeschikkingstelling (herhaaldelijk) verlengt, ertoe overgaan zo n persoon (heel lang, om niet te zeggen levenslang) opgenomen te houden. De vraag is of een TBS-inrichting daarvoor geoutilleerd is en fundamenteler of dat haar taak is. In gevallen waarin zwakbegaafden wederom ernstige zeden delicten plegen, zal de handelprognose uitermate moeilijk, zo niet hopeloos zijn. Bij gebrek aan beter grijpt de rechter nogal eens naar strafoplegging voor lange(re) duur. Dat is uiteindelijk onbevredigend. Het is dan ook zeer wenselijk dat de rechter meer mogelijkheden krijgt aangereikt op het terrein van behandelingen van de geestelijke gezondheidszorg. 7 4 Uiteraard houdt de gedragsdeskundige zich niet bezig met de vraag of de telastelegging steekhoudend is. 5 En dus op vergelding en generale preventie door de maatschappij. 6 Zie voor de klinische behandeling van de TBS-populatie H.J.C. van Marle: Een gesloten systeem. Een psychoanalytisch kader voor de verpleging en behandeling van TBS-gestelden. Gouda Quint BV, Arnhem Onder behandelingen wordt hier verstaan: alle vormen van geestelijke en medischpsychiatrische zorg en begeleiding die in de algemene psychiatrie en geestelijke gezondheidszorg 10

22 TBS, recidivegevaar en behandelbaarheid? Samenwerking Aan de maatschappelijke eis van vermindering van recidivegevaar wordt tegemoetgekomen, indien de samenwerking op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg tussen Justitie en Volksgezondheid toeneemt. Een psychisch gestoorde justitiabele moet dezelfde kansen krijgen als een (niet-criminele) zieke. Thans wijst de praktijk uit dat er meer contact bestaat tussen instellingen op het gebied van de algemene gezondheidszorg en van de justitiële geestelijke gezondheidszorg. Deze ontwikkeling juich ik van harte toe. Ik zou deze ontwikkeling nog verder willen aanmoedigen. Ik denk dan met name aan de bestrijding van de lange wachttijden voor zogeheten TBS-passanten. 8 Mogelijke oplossingen Als mogelijke oplossingen zie ik een uitbreiding van het aantal forensisch-psychiatrische klinieken (FPK s) en forensisch psychiatrische afdelingen (FPA s) en hiermee samenhangend een snelle(re) doorstroming van ter beschikking gestelden uit TBS-inrichtingen naar perifere psychiatrische ziekenhuizen, en vergroting van de nazorgcapaciteit door de reclassering. Met betrekking tot het laatste blijkt, dat Justitie voor de komende tijd meer geld heeft uitgetrokken ten behoeve van uitbreiding van de zorgactiviteiten van de reclassering. 9 Wat de eerste oplossing betreft, pleit ik ervoor dat ieder (middel)groot psychiatrisch centrum, alwaar een (gedeeltelijk dan wel volledig erkende klinische) opleiding bestaat voor aanstaande psychiaters, een forensisch psychiatrische kliniek/forensisch psychiatrische afdeling krijgt, al dan niet met overheidssteun. 10/11 Het is in het belang van de voorhanden zijn. In de Volkskrant van 10 februari 1995 heb ik me uitgelaten over differentiatie van behandelingen van ter beschikking gestelden. 8 Die ter beschikking gestelden, op 1 april 1995 ruim 140, die vanwege plaatsgebrek nog niet in een TBS-kliniek kunnen worden behandeld. Behalve dat er te weinig TBS-plaatsen zijn, is het grote aantal TBS-passanten kennelijk het gevolg van het in 1993 en 1994 groot aantal TBSopleggingen, en tegelijkertijd de sterke daling van het aantal beëindigde maatregelen. Zie noot 2, Van Emmerik, o.c., p Een niet zo grote, maar toch wel belangrijke aanvulling van 15 miljoen gulden is voor 1996 beschikbaar. Zie Vrijspraak 1995; 6: p Een FPA-bed kost per dag f 313,70, hetgeen amper afwijkt van een gemiddelde detentieplek in een huis van bewaring (f ). Zie J.P. Wilken: Grensgang De plaats van de Forensisch Psychiatrische Afdeling in het veld van de forensische en reguliere psychiatrie. Utrecht: NZI, 1994: p Dat wil niet zeggen dat er reeds voldoende gekwalificeerd personeel voorhanden is, integendeel. Er heerst gebrek aan forensisch geschoolde gedragsdeskundigen (psychiaters, psychologen en psychotherapeuten) en sociotherapeuten respectievelijk verpleegkundigen Er is derhalve meer behoefte aan verbetering van de personele én materiële infrastructuur binnen de forensische voorzieningen. 11

23 ENKELE INLEIDENDE BESCHOUWINGEN OVER PSYCHIATRIE EN JUSTITIE IN NEDERLAND overheid dat er meer plaatsen voor ter beschikking gestelden in het leven worden geroepen. De inrichtingen mogen niet verworden tot hopeloze bewaarplaatsen. 12 Er is behoefte aan een minimumaanbod aan verpleeg- en zorgmogelijkheden, met uitzicht op verbetering van het psychische gedrag. 13 Het is in het belang van aanstaande (forensisch) psychiaters dat zij in hun opleiding (meer) ervaring opdoen met de behandeling en verpleging van patiënten met ernstige psychiatrische problemen. Uitdaging Zou het niet mogelijk zijn, dat er tussen Volksgezondheid en Justitie praktische afspraken worden gemaakt teneinde aan verpleeg- en zorgmogelijkheden, met uitzicht op deze voor beide departementen belangwekkende problematiek meer het hoofd te bieden? Een gezamenlijke oplossing komt mijns inziens tegemoet aan de behoefte van de beide departementen. Het dient bovenal de noden van TBS-gestelden, voor wie verbetering van hun specifieke problemen in het bijzonder tastbaar wordt bij een substantiële vermindering van recidivegevaar. 14 Per slot van rekening verwacht de maatschappij vermindering van dat gevaar. Er blijft dus een uitdaging voor behandelaars én beleidmakers, zowel hier als in de Verenigde Staten. Een uitdaging die naar mijn idee door Courtless betoog kan worden geconcretiseerd. Zie verder mijn oproep tot professionalisering van psychotherapiemogelijkheden in forensisch gedragskundig verband: T.I. Oei: Functional Method Forensic Psychotherapy, The European Journal of Psychiatry 1995: 9 (3): p Thans wordt de totale behoefte geraamd op 814 plaatsen, oplopend tot 909 in Eind 1995 bedroeg de beschikbare capaciteit 647 plaatsen, een tekort derhalve van 167 plaatsen. Tot 1998 blijft er zeker een feitelijk tekort aan TBS-plaatsen. Zie verder noot 2, Van Emmerik. o.c. p Tijdens de districtspsychiatrische dag in s-gravenhage op 17 november 1995 werd alom de behoefte gevoeld aan meer forensisch-psychiatrische plaatsen in algemeen psychiatrische ziekenhuizen. 14 Het is interessant dat het rapport Doelmatig behandelen als een van de adviezen de verdergaande samenwerking tussen TBS-klinieken en psychiatrische centra voorstaat. Dit is mij uit het hart gegrepen! Zie NRC Handelsblad 8 januari

24 (On)toerekeningsvatbaarheid en het forensische betrekkingssysteem* Het eventuele verband tussen diagnose, delict, recidivegevaar én de daarmee verband houdende graduele aspecten van, of de daaruit voortvloeiende gevolgen voor de mate van toerekeningsvatbaarheid, is een belangrijk onderwerp in de forensische psychiatrie. Tevens is het een fascinerend vraagstuk omdat dit ons menselijk bestaan raakt! Handelen vanuit het volledige bezit van wilsvrijheid is toch wat wij altijd als hoogste goed en primaire doel in het leven beogen. Weten wat je doet, erkennen dat wat je te doen staat een mogelijkheid vormt om je menszijn volledig te doorleven, inzien dat de gevolgen van je handelen binnen eigen bereik liggen, zijn daarbij belangrijke noties. De diagnostiek is het medisch instrument om menselijk lijden te objectiveren, te rubriceren en te ordenen volgens een therapeutisch model, bijvoorbeeld het biologisch psychiatrisch, het psychoanalytisch, of het psycho-sociaal model. Ik geef van elk model een voorbeeld. a. Binnen de biologische psychiatrie speelt de zogenaamde monoaminerge dysfunctie een rol van betekenis. Wij vinden bij bepaalde vormen van depressiviteit een verminderde serotonerge huishouding in de hersenen 1. Wij plegen depressies bijvoorbeeld te onderscheiden in functionele en niet-functionele depressies. Bij functionele depressie is er een biochemisch vaststelbare dysfunctie, te weten een serotonerge depressie. Bij niet-functionele depressie is dat niet het geval, zoals bij de dysthyme (niet-aangeboren, situationele, door het milieu ingegeven) depressie. b. Binnen het psycho-analytisch model spreken wij bijvoorbeeld over een depressie op basis van een slechte verwerking van verlies van een sleutelfiguur uit de directe omgeving: de rouwdepressie die het gevolg is van onverwerkte rouw ten aanzien van zo n verlies. De oorzaak ligt dan meer in de onbewuste sfeer van het emotionele beleven 2. c. De depressie door psycho-sociale problematiek, zoals een depressieve moeder die haar ziekte( verschijnselen) niet goed kan verwerken, doordat het gezin daar geen enkel begrip voor 1 Monoaminen, zoals het serotonine, zijn belangrijke chemische stoffen (neurotransmitters) in de hersenen die een rol spelen bij de overdracht van informatie via zenuwbanen. Zie bij voorbeeld Praag, H.M. van, About the centrality of mood lowering in mood disorders. European Neuropsychopharmacology, 2 (1992) p Kuiper, P.C., Psychoanalyse als hermeneutiek, Te elfder ure, Psychoanalyse 1,23 (1976) p , geeft een ander inzichtelijk voorbeeld (pag.105): Een jongen tobt over de masturbatie, zijn vader maakt gedurende de lunch een opmerking over slap gedrag, gebrek aan tucht en doorzettingsvermogen en beschouwt zulk gedrag als onmanlijk. De zoon heeft op weg naar huis een sexuele fantasie gehad, waarover hij zich schuldig voelt. Hij meent dat zijn vader hierop zinspeelt. Hij gaat piekeren, slecht studeren, zakt voor zijn eindexamen, en de vicieuze cirkel is op gang. Had men kunnen voorspellen dat deze jongen op dit ogenblik zo heftig zou reageren op die opmerking van zijn vader? Misschien, als men alles over hem had geweten. Al is voorspellen vaak niet mogelijk, toch kan onze (psycho-analytische T.I.O.) interpretatie, die een veronderstelling omtrent causale factoren inhoudt, dus zeer wel juist zijn. Zo zijn zingeving en een multicausaal complex van factoren innig verstrengeld en maken een mensenleven vaak onvoorspelbaar, doch zinvolle en juiste interpretaties en verklaringen worden door die onvoorspelbaarheid niet uitgesloten. Wat zich als toeval voordoet, is een ingewikkeld complex van factoren, die door coïncidentie een bijzondere werkzaamheid ontvouwen. 13

25 ENKELE INLEIDENDE BESCHOUWINGEN OVER PSYCHIATRIE EN JUSTITIE IN NEDERLAND heeft. De oorzaak van zo n depressie ligt in, of wordt gaande gehouden door, het disfunctionele systeem van en de vertroebelde relaties onderling in het gezin, zoals wanneer de depressieve moeder te veel en te lang het gezin draaiende moet houden. Zij wordt steeds zieker, terwijl de gezinsleden het haar meer en meer kwalijk nemen dat zij al dan niet vermeend ziek is 3. Forensische psychiatrie en het betrekkingssysteem In de forensische psychiatrie hebben wij veelal te maken met de verdachte die een strafbaar feit en dus een bepaalde maatschappelijk ontoelaatbare daad ten laste wordt gelegd. Peters 4 zei al jaren geleden in zijn proefschrift dat ieder ernstig misdrijf een abnormale gedraging vooronderstelt. Het is aan psychiaters en psychologen om uit te maken wat zij onder zo n ( abnormaal ) epitheton verstaan en of zij bij de verdachte een gedragskundige abnormaliteit kunnen aantreffen, die in het forensisch gedragskundige vocabulaire voorkomt. Met andere woorden, kunnen zij bij een voorheen feitelijk strafbare gedraging een gedragskundig patroon van gedragingen aantonen, dat niet alleen past binnen hun specifiek psychiatrische/ psychologische vocabulaire, maar dat tevens een causaal verband met het delict aannemelijk maakt? Hoe inzichtelijk genoemde gang van zaken ook zijn moge, toch gaat de gedragsdeskundige in de praktijk anders te werk. Veelal ziet hij als districts (thans forensisch)- psychiater, dus als eerste gedragsdeskundige, de verdachte, zonder iets van hem af te weten. Maar ook als hij als tweede gedragsdeskundige 5 de verdachte ziet, gaat het om het psychiatrische en psychologische, gedrag ten tijde van het onderzoek, wat zo mogelijk wordt gekoppeld aan de veronderstelde situatie tijdens het delict. Is de verdachte ten tijde van het delict daadwerkelijk gestoord geweest en zo ja, hoe ernstig was die stoornis? En, op basis van welke mechanismen is er een oorzakelijk verband met het delict aantoonbaar? Het zal duidelijk zijn dat het bestaan van een psychiatrische diagnose alléén vaak niet voldoende is om de mate van toerekeningsvatbaarheid vast te stellen. 6 Zo is de diagnose van een epilepsie geen voldoende reden om aan de toereke- 3 Zie Oei, T.I., Depressie: gezin uit, ziekenhuis in. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 130 (1986) p Peters, A.A.G., Opzet en schuld in het strafrecht. Deventer, Kluwer, 1966, p.191: Zij, die misdaden plegen, die in een samenleving als ernstig worden aangemerkt, zijn per definitie abnormaal. 5 Dat wil zeggen dat op advies van de districtspsychiater een psychiater door de rechtercommissaris wordt opgedragen een Pro Justitia rapportage te verrichten. Vergelijk verder van Panhuis, P.J.A., Van de gek, de wijzen en vooral de vragen PROCES (1994) p Beyaert, F.H.L.,Terugkijken en vooruitzien in de forensische psychiatrie, Tijdschrift voor Psychiatrie 32 (1990) Editio Amicorum, p. 42, zegt hierover: De psychiater kan niet meer volstaan met medische diagnosen, maar zal de gradering moeten aangeven van de ontwikkelingsstoornis of ziekte en de mate waarin die onvrijwilligheid bepaalde ten tijde van het delict. De medische diagnose wordt binnen de psychiatrie thans vaak gelijkgesteld aan en/of vergeleken met de neuroof biologisch psychiatrische diagnose. Dat wil zeggen die diagnose die gekenmerkt wordt door cerebrale of neuro- biochemische/ -anatomische/-fysiologische veranderingen. 14

26 (On)toerekeningsvatbaarheid en het forensische betrekkingssysteem ningsvatbaarheid iets af te doen. Zeker niet wanneer zo n persoon al lange tijd geen epileptische aanval meer gehad heeft. En, evenmin, wanneer er tijdens het delict geen aanval kon hebben plaatsgehad. 7 Het is dus voor de gedragsdeskundige noodzakelijk om naast psychiatrische diagnoses gebruik te maken van psychoanalytische en eventueel psycho-sociale inzichten en verklaringsmodellen. Er dient, bijvoorbeeld, nagegaan te worden of de verdachte op basis van zijn epilepsie al eerder karakterveranderingen vertoonde en er in het systeem van zijn gezin en/of het sociale systeem buitenshuis van (interpersoonlijke) betrekkingen problemen waren waardoor zijn gedrag in toenemende mate psychisch en/of sociaal dusdanig is afgegleden, dat het uiteindelijk crimineel is geworden. Het individuele probleem van de toerekeningsvatbaarheid noodzaakt tot een individueel toetsen en waarderen van de persoonlijkheidsaspecten van de verdachte. Pas nadat er eventueel oorzakelijke mechanismen in de relatie tussen stoornis en delict worden vastgesteld of aannemelijk worden gemaakt, en nadat de mate van toerekeningsvatbaarheid duidelijk is geworden, komt het gevaar voor een recidive aan de orde. Dat is van belang voor het advies aan de rechter in verband met het opleggen van een maatregel. Er zijn mijns inziens minstens drie betrekkingssystemen die aan elkaar gekoppeld kunnen worden, waarbij tijdsverloop en volgorde al naar gelang van de invalshoek verschillen. De koppeling betreft de factoren stoornis, delict, recidivegevaar, (on)toerekeningsvatbaarheid, en noodzaak van zorg en behandeling met eventuele maatregel. 1. Het juridische betrekkingssysteem: in volgorde eerst (mogelijke) delict, dan eventuele gevaar voor een recidive, vervolgens (eventuele) stoornis, de (on)toerekenbaarheid en tenslotte straf toemeting (zorg en behandeling door eventuele maatregel). 2. Het gedragskundige betrekkingssysteem: achtereenvolgens eerst een (mogelijke) stoornis, dan de relatie met het (eventuele) delict, (on)toerekeningsvatbaarheid, het eventuele recidivegevaar (belangrijk voor zorg- en behandelmogelijkheden) en de behoefte aan een maatregel. 3. Het justitiabele betrekkingssysteem: eerst het delict, dan de (mogelijke) stoornis, het eventuele recidivegevaar, en ten slotte de noodzaak van behandeling. De verdachte is doorgaans gekant tegen een (strafrechtelijke) maatregel. Als hij niet vrijkomt, zit hij het liefst gewoon vast (verkiest hij straf!). 7 Mooij, A.W.M., Handeling en Inzicht. DD 17 (1987) p , heeft met een helder voorbeeld aangetoond, dat epilepsie, in het bijzonder wanneer er sprake is van een schemertoestand, bij voorbaat geen garantie is voor verminderde toerekenbaarheid. Aan zo n persoon kan vanwege negatieve beïnvloeding van zijn reflexief vermogen (het voor en tegen bewust tegen elkaar afwegen), bijvoorbeeld door een bewustzijnsstoornis zoals de schemertoestand, een beperkte toerekeningsvatbaarheid worden toegeschreven. 15