Werking van de Geest Deel 1

Transcriptie

1 Werking van de Geest Deel 1 Volgens Boeddha betekent 'geest' het gehele spectrum van onze innerlijke ervaringen zoals onze gedachten, gevoelens, emoties, neigingen, persoonlijkheidskenmerken (ego), onbewuste, onderbewuste, intuïtie, bezieling. Dit is allemaal bekend als geest of bewustzijn. Het zijn niet de hersenen, het is niet iets fysieks en het komt ook niet van iemand anders, niet van je ouders en ook niet van een opperwezen. De enige andere mogelijkheid is dat het komt van zijn eigen voorafgaande moment, dat het zijn eigen continuïteit vormt en dus zonder begin is. Dit huidige moment van de geest moet komen van een voorafgaand moment en zo verder. Men kan de geest ook vergelijken met een alomtegenwoordige, oneindige zee van geestelijk licht en geestelijke warmte, waarbij het geestelijke licht als ook de geestelijke warmte zich in twee tegenovergestelde toestanden kunnen bevinden, namelijk: in een vrouwelijke, ontvankelijke toestand en in een mannelijke, doordringende toestand. Het waarnemen en voelen, de wijsheid, zijn de vrouwelijke, ontvankelijke vermogens van de geest, het denken en willen, het scheppende, de mannelijke. In de boeddhistische psychologie is sprake van zeer veel bewustzijnsmomenten in één seconde. Vergelijk dit proces met een televisiescherm. Wij kijken naar een programma en beseffen niet dat het televisiescherm vijfentwintig keer per seconde wordt ververst en dat het scherm dus steeds weer opgebouwd wordt en dan weer uitdooft maar door de grote snelheid waarmee dit proces plaatsvindt, lijkt het echter als of er geen onderbreking is in wat we zien. Zo ook met het bewustzijn. Er is dus niet slechts één

2 bewustzijn gedurende de hele dag aanwezig maar er is sprake van miljoenen bewustzijnstypen. Allemaal met een begin en een einde, in een verband van oorzaak en gevolg. Ze vinden plaats, of we dat nu beseffen of niet. Zo kunnen we bijvoorbeeld lange periodes onbewust in gedachten opgaan, terwijl duizenden bewustzijnstypen de revue passeren zonder dat we dit beseffen. Daarom dient bewustzijn vanuit de boeddhistische psychologie ook niet verward te worden met bewustwording, waarbij er altijd een duidelijk besef is of daagt van wat zich op het moment in of aan ons voordoet. Bewustzijn kent een object, namelijk iets waar het zich in 'verheugt' of aan vastklampt. Er zijn veel verschillende objecten die door het bewustzijn waargenomen kunnen worden. Zo kunnen we kleur en vorm, geluid, geur, smaak, hardheid, zachtheid, warmte, kou, druk en beweging waarnemen. Daarnaast kunnen we allerlei psychische verschijnselen waarnemen, zoals gedachten, ideeën, emoties en de verlichtingservaring. Zoals we wellicht al weten wemelt het in het boeddhisme van de getallen. De drie zus, de vier zo, de acht dit, de twaalf dat, enzovoort. Het is een opslaan van gegevens dat er voor heeft gezorgd dat de essentie van de boeddhistische leer door de eeuwen heen van generatie op generatie kon worden doorgegeven, zonder aan oorspronkelijkheid in te boeten. Laten we daarom beginnen met de vijf skandha s, onze vijf materiële zintuiglijke organen: ogen, oren, neus, tong en lichaam- en geestobjecten zoals ideeën, emoties en concepten. Zij vormen namelijk de structuur van ons ego en zijn verdedigings-mechanismen. In latere lezingen zal ik dan verder ingaan op de nog resterende 121 bewustzijntypen: 12 ONHEILZAME BEWUSTZIJNSTYPEN 18 WORTELLOZE BEWUSTZIJNSTYPEN 24 HEILZAME BEWUSTZIJNSTYPEN 27 VERHEVEN BEWUSTZIJNSTYPEN 40 BOVENWERELDSE BEWUSTZIJNSTYPEN - 2 -

3 Het eerste aspect is de rüpa skandha, de skandha die het vormprincipe omvat. Tijdens de ontwikkeling van deze skandha heeft onze geest de elementen waartoe de 'wereld van verschijnselen' te herleiden is, tot beelden gevormd. Hierdoor verliezen we uit het oog dat deze vormen slechts producten zijn van onze eigen geest, van onze eigen verbeelding. Ook het ik-beeld, het beeld dat we van onszelf hebben, is zo ontstaan. We zijn onszelf gaan ervaren als een Belever van de werkelijkheid, wat inhoudt dat we ons niet meer bewust zijn van onze verbondenheid, met het Eén zijn met de werkelijkheid. Door de geboorte van dit zelfbewustzijn is de notie van een 'ik' ontstaan of hebben we een ik gecreëerd dat alleen maar in relatie tot 'het andere' of 'de ander' kan bestaan, wat onvermijdelijk leidt tot de scheiding van de binnen- en buitenwereld. De eenheid maakt plaats voor het onderscheid en daarmee tot vervreemding en isolatie. Het beeld dat we nu van onszelf hebben is slechts een interpretatie van de werkelijkheid en zal daarom nooit aan de werkelijkheid kunnen beantwoorden. Het vormbewustzijn ontneemt ons de mogelijkheid de onverbrekelijke eenheid van het leven en het beweeglijke en veranderlijke karakter van alle fenomenen (waarneembare verschijnselen) te ervaren, waardoor het ik ook nooit een passende uitdrukking zal kunnen geven aan het wezenlijke van ons mens-zijn. In de menselijke persoonlijkheid is immers geen enkel element - noch mentaal, noch fysiek - aan te wijzen, dat niet voortdurend aan verandering onderhevig is. Doordat we niet in staat zijn deze vormen, die het product zijn van de verbeeldingskracht, te doorzien als projecties van onze eigen geest, krijgen deze vat op ons en gaan ze een eigen leven leiden. We reageren alleen nog maar op onze eigen projecties. Het tweede aspect is de vedana skandha, de skandha die het voelen omvat. Door het uitoefenen van invloed op onze gevoelswereld bouwt deze skanda een perfect functionerend verdedigingsmechanisme om het gevormde ik-beeld op. We manipuleren onze gevoelens zodanig dat we de totaalindruk van de situatie beperken tot een fragmentarische, persoonlijke indruk die meehelpt het 'ik' te handhaven als iets dat in relatie tot iets anders bestaat. Het wordt onmogelijk voor ons om onze ware natuur, die ons in elke vezel met de ander verbindt en waarin we één zijn met de totaliteit van het leven, te verwezenlijken. Door onze dualistische denkwijze lukt het ons niet om in de 'wereld van verschijnselen' dingen te onderscheiden zonder ze van elkaar te scheiden

4 Het denken beweegt zich in vaste object-subject-patronen, waardoor de ene gedachte tegenover de andere wordt opgezet en er uiteindelijk een 'ik' tegenover een 'ander' of 'het andere' komt te staan. We praten vaak over liefdevolle vriendelijkheid, maar als we niet vol zorg zijn, als we niet de ware betekenis van liefde begrijpen, zullen we zeggen: "Ik hou van jou, ik hou van jou," maar we zullen niet echt oprecht zijn, omdat we in feite iets voor onszelf willen als we dat zeggen. Ga eens bij jezelf na. Eigenlijk hebben we dit al talloze levens gedaan. Het waren steeds kunstmatige woorden en daden van liefdevolle vriendelijkheid, die niets hebben te maken met de werkelijke aard van ons binnenste, terwijl we onszelf en anderen bedriegen. Het is één van de manieren waarop we onze gevoelens manipuleren of beter gezegd, leugens vertellen. En zo zijn er honderdduizenden manieren waarop we kunnen manipuleren of liegen. Omdat we bang zijn onszelf in de ander of in een ongrijpbaar niets te verliezen, proberen we deze kloof te handhaven. Het tegenstrijdige is echter, dat de momenten waarop we deze kloof overbruggen en we wezenlijk contact met een ander of met onze omgeving hebben, tot de piekervaringen in ons leven behoren. Helaas zijn dergelijke ervaringen maar zeer incidenteel. Ze komen spontaan, op een moment van ego-loze ontvankelijkheid. Zolang we echter bang zijn onszelf te verliezen en angst hebben voor ego-loosheid, manipuleren we onze gedachten en gevoelens zodanig dat ze onze ideeën en projecties bevestigen en de stabiliteit van het ego garanderen. Daarmee voorkomen we dat het 'ik' ontmaskerd wordt als een projectie, als een illusie. Zelfs als we het ego willen bestrijden betekent dit in feite niets anders dan dat we onze projecties te serieus nemen en doen alsof het 'ik' méér is dan een illusie. Juist daaraan dankt het zijn bestaan omdat door het willen bestrijden van het ego juist weer intellectuele interpretatie en gedachtenprojectie in werking worden gezet. Dus communiceren we alleen nog maar met onze eigen projecties en niet met dat wat is. Het ego laat niet toe dat er een innerlijke rust en stilte ontstaan om te voorkomen dat het proces van gedachtenprojectie stopt en plaats maakt voor directe intuïtieve waarneming

5 Het derde aspect is de samjna skandha, de skandha die de perceptie omvat. Perceptie betekent in dit geval vooral het 'ontvangen' van waarnemingen of de waarneming met de geest. Wordt het ego door onze werkelijke gevoelens aangetast dan voelen we onszelf bedreigd en ervaren we deze gevoelens als onaangenaam. We nemen een afwijzende houding aan, zodat het ego onaangetast blijft. Worden onze projecties echter bevestigd door hetgeen we (denken te) voelen dan worden deze gevoelens als aangenaam ervaren en veroorzaken ze meestal verlangens en begeerten. Het ego blijft intact en heeft bovendien zelfs een kans zich nog sterker te ontwikkelen. We zien nu dat ook hier manipulatie plaatsvindt, waardoor we in elke situatie weten van welke strategie we ons moeten bedienen om de situatie meester te blijven. Onze existentiële angsten worden tot draagbare proporties teruggedrongen zodat het ik-beeld er niet door bedreigd wordt. Ontstaat echter een situatie waarop het ego geen greep heeft omdat onze gedachten en gevoelens zich niet meer laten manipuleren, dan kunnen de angsten, die altijd verdrongen maar nooit verdwenen zijn, de overhand krijgen en belanden we in een geestelijke crisis. In de derde skandha kunnen we ons van drie verschillende strategieën bedienen hoe we op de binnengekomen informatie of waarneming kunnen reageren: een houding van onverschilligheid, hartstocht of agressiviteit. Het al dan niet gebruik maken van deze reactiemogelijkheden is afhankelijk van de wijze waarop de binnengekomen informatie wordt verwerkt. Het vierde aspect is de sariiskara skandha, de skandha die de conditionerende krachten, de conceptieve componenten, wilsstrevingen, onbewuste tendenties en dergelijke omvat. Deze skandha impliceert het maken van voorstellingen en begripsvorming. We gaan orde scheppen door alles te benoemen en te categoriseren. Door de werking van het intellect kunnen we elke gebeurtenis en elk object van bewustzijn een naam geven. We kunnen alles tot een begrip maken. Door dit begripsmatige denken omgeven we onszelf met een scherm van vermeende zekerheden, ideeën en voorstellingen over de werkelijkheid. We verliezen de realiteit - 5 -

6 over het Hier en Nu omdat we het leven tegemoet treden met beelden - de begrippen - die we er in het verleden over gevormd hebben. We vergeten dat alles aan veranderingen onderhevig is. Het hanteren van begrippen maakt het bijzonder gemakkelijk om waarnemingen en gevoelens te manipuleren, omdat ze min of meer concreet gestalte hebben gekregen in de vorm van vaste begrippen. Hierdoor worden we in staat gesteld het beeld dat we van onszelf hebben vrijwel moeiteloos overeind te houden en te verstevigen. Het vijfde aspect is de vijnana skandha. Dit is de skandha die het bewustzijn of de bewuste waarneming omvat en zich onder andere uitdrukt in emoties en gedachtepatronen. Het bewustzijn coördineert hier alle instinctieve en intellectuele processen die de componenten en het verdedigingsmechanisme van het ego vormen, zodat de verdediging van het ego waterdicht is. Door onze ik-angst voor het absolute zelfverlies, de angst onszelf te verliezen in een vormloos Al, de angst voor vrijheid, voor de opheffing van alle ruimtelijke beperkingen en voor het ongrijpbare, kortom: voor onze ware natuur, wordt dit verdedigingsmechanisme door het ego opgebouwd. Juist vanwege deze angst proberen we deze ikrelatie - die we als onze enige 'zekerheid' beschouwen om als een zelfstandige ikpersoon te kunnen bestaan - krampachtig in stand te houden door het hanteren van ontkenningsvormen (rüpa skandha), het manipuleren van gevoelens (vedana skandha), het interpreteren van waarnemingen (samjna skandha), met behulp van het begripsmatige denken (samskara skandha) en de coördinerende werking van het alles overkoepelende bewustzijn (vijnana skandha)