"FYSIOTHERAPIE BIJ HALSKLIERDISSECTIE" Een richtlijn voor onderzoek en behandeling van schouderklachten na halsklierdissectie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download ""FYSIOTHERAPIE BIJ HALSKLIERDISSECTIE" Een richtlijn voor onderzoek en behandeling van schouderklachten na halsklierdissectie"

Transcriptie

1 "FYSIOTHERAPIE BIJ HALSKLIERDISSECTIE" Een richtlijn voor onderzoek en behandeling van schouderklachten na halsklierdissectie C.P. VAN WILGEN (Namens de Nederlandse Fysiotherapie Halsklier Dissectie Studiegroep) Correspondentie C.P. van Wilgen Afd Mondheelkunde, Kaakchirurgie en bijzondere Tandheelkunde Academisch Ziekenhuis Groningen Postbus , 9700 RB, Groningen Nederland Telefoon:

2 FYSIOTHERAPIE BIJ HALSKLIER DISSECTIE Richtlijn voor onderzoek en behandeling van schouderklachten na halsklierdissectie Inhoudsopgave: Voorwoord Pagina 3 Inleiding Pagina 4 Tabel van beschreven evidentie van fysiotherapie na halsklierdissectie Pagina 5 Stroomdiagram Pagina 7 Preoperatieve fase Pagina 10 Postoperatieve fase (klinisch) Pagina 11 Conclusie Pagina 14 Fysiotherapeutische overdrachtsbrief Pagina 15 Voorstel voor fysiotherapeutische behandeling na een halsklierdissectie Pagina 17 Patiënten oefenfolder Pagina 19 Literatuur Pagina 23 Bijlage 1: metingen Pagina 25 Bijlage 2: score formulieren Pagina 27 1-Pre-operatieve fase + vragenlijsten SDQ en RAND 36 2-Klinische post-operatieve fase 3-Post-klinische fase + vragenlijsten SDQ en RAND 36 4-Uitvallers 2

3 Voorwoord Deze richtlijn "" is opgesteld door de Nederlandse Fysiotherapie Halsklier Dissectie Studiegroep. Deze studiegroep wordt gevormd door een aantal fysiotherapeuten die werkzaam zijn in centra waar hoofd-hals oncologische chirurgie, inclusief halsklierdissecties (HKD), worden verricht. Het bleek de studiegroep dat er geen consensus is over de behandeling van klachten na een HKD en dat weinig fysiotherapeuten weten wat een HKD is en wat de gevolgen kunnen zijn voor het houdingsen bewegingsapparaat. De richtlijn "" is dan ook primair bedoeld voor die fysiotherapeuten die geconfronteerd worden met patiënten die een HKD hebben ondergaan en als gevolg daarvan klachten in de nek- en schouderregio ervaren. De richtlijn beoogt een praktische handreiking te zijn voor de fysiotherapeutische diagnostiek en behandeling bij patiënten die een HKD hebben ondergaan zowel in de klinische fase als ook in de postklinische fase. In de richtlijnen staat opgesomd die aspecten die een fysiotherapeut zou kunnen onderzoeken c.q. behandelen. Naast het klinische deel bevat deze richtlijn een wetenschappelijk deel. De scoreformulieren in bijlage 2 zijn met name bedoeld voor het gemeenschappelijke deel, hiermee kunnen alle gegevens systematisch worden vastgelegd. De richtlijnontwikkeling heeft tot gevolg gehad dat binnen de studiegroep langdurig is gediscussieerd over de rol van de fysiotherapeut bij patiënten die een HKD hebben ondergaan. Deze discussie was uitgebreid omdat het bewijs voor het nut van fysiotherapie bij patiënten die een HKD hebben ondergaan veelal zwak is of totaal ontbreekt. De richtlijn is dan ook de consensus van de studiegroep gecombineerd met "the best available evidence" (zie literatuurlijst). In deze richtlijn wordt alleen ingegaan op schouderproblematiek optredend na een HKD. Andere problematiek die kan optreden als gevolg van de operatie en de HKD zoals ademhalingsproblemen, trismus, oedeem etc. zullen in deze richtlijn niet worden besproken. De studiegroep realiseert zich dat deze richtlijn "" misschien voor ons wel het (voorlopig) eindpunt is van een discussie maar dat collega's binnen en buiten de fysiotherapie waarschijnlijk nog veel kunnen bijdragen aan deze richtlijn. De studiegroep staat dan ook open voor suggesties voor verbeteringen van de tekst en voor nieuwe ideeën en ontwikkelingen. De leden van de Nederlandse Fysiotherapie Halsklierdissectie Studiegroep zijn (alfabetisch): Wim Brendeke, Rijnstate Ziekenhuis, Arnhem Dr. Pieter U Dijkstra, Academisch Ziekenhuis, Groningen Drs. Cornelis JT de Goede, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam Anita van Opzeeland, MCL zuid, Leeuwarden Ad Kerst, Universitair Medisch Centrum, Utrecht Drs. Muriel Koolstra, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam Martijn M Stuiver, Nederlands Kanker Instituut - Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Dr. C Paul van Wilgen, Academisch Ziekenhuis, Groningen drs.mariekewilschut, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Correspondentie-adres voor deze richtlijn: C.P. van Wilgen Afd Mondheelkunde, Kaakchirurgie en bijzondere Tandheelkunde Academisch Ziekenhuis Groningen Postbus , 9700 RB, Groningen Nederland c.p.van.wilgen@rev.azg.nl Telefoon:

4 Inleiding Halsklierdissectie's (HKD) worden als electieve of preventieve operatie uitgevoerd bij patiënten met tumoren in het hoofd-hals gebied. Na een HKD (radicaal, gemodificeerd radicaal of selectief) heeft een patiënt een verhoogd risico op schouderklachten. 1,2,3,4 Een verhoogd risico voor het ontstaan van schouderklachten treedt op bij die patiënten waarbij er sprake is van een (tijdelijke) uitval van de m. trapezius pars descendens (en eventueel transversus). Deze uitval kan het gevolg zijn van een neurotmesis (bij resectie) of neuropraxie (bij sparen) van het cervicale deel van de n. accessorius (de elfde hersenzenuw). Het lijkt belangrijk uitval van de m. trapezius pars descendens in een vroeg stadium te onderkennen zodat met gerichte adviezen, klachten voorkomen kunnen worden. Als klachten reeds aanwezig zijn kunnen adviezen over het gebruik van de schouder van belang zijn. In de klinische fase moet reeds besloten worden of een fysiotherapeutische (vervolg) behandeling geïndiceerd is. In het stroomdiagram staat aangegeven welke stappen doorlopen moeten worden om tot dat besluit te komen. Het fysiotherapeutisch onderzoek, beschreven in deze richtlijn, geeft inzicht in het functioneren van de m. trapezius pars descendens, (eventuele) schouderklachten en de weefsels die verantwoordelijk zijn voor de pijn. Daarnaast worden richtlijnen gegeven voor een (eventuele) vervolgbehandeling. 5,6,7 Fysiotherapeutische behandelmethoden die in de literatuur zijn beschreven dateren uit de jaren tachtig en zijn niet geëvalueerd in gecontroleerde prospectieve studies. De behandeleffecten zijn hierdoor niet te beoordelen. De programma's, die beschreven zijn, lijken een positief effect te hebben 8 maar toekomstig onderzoek zal moeten uitwijzen wat de werkelijke effectiviteit van de programma's is. De fysiotherapeutische activiteiten zijn onderverdeeld in het preoperatief consult, het postoperatief consult klinische fase, de fase van langdurige opname en de fase van ontslag. De richtlijn is zodanig geschreven dat in iedere fase duidelijk is wat een fysiotherapeut zou kunnen doen. 4

5 Onderwerp: Fysiotherapie bij schouderklachten na halsklier dissecties Auteurs, jaartal Zilkens et al (1976) Johnson et al (1978) Fialka et al (1988) Radtke et al (1992) Salerno et al (2002) Mate van bewijs C/D Studie type Populatie (incl. steekproefgrootte) cohort Radicale halsklierdissectie Steekproef: 32 C/D cohort Populatie? Steekproef:16 C/D cohort Radicale halsklierdissectie Steekproef:18 C/D cohort Halsklierdissectie Steekproef: 45 B cohort Halsklierdissectie met sparen van n accessorius (n=60) Inclusie criteria Interventie (incl. duur, dosering) -actieve en passieve range of motion spierversterkend oefeningen ontspanningsoefeningen balspelen? -infrarood -spierversterkende oefeningen -actieve range of motion -stretching Laryngectomie en halsklier dissectie -elektrotherapie -massage nek schouder -oefentherapie niet nader gespecificeerd Fysiotherapie (niet nader gespecificeerd) Oefentherapie (n=30) 3 x per week Totaal aantal behandelingen onbekend Behandelperiode gemiddeld 97 dagen Controle (incl. duur, dosering) Resultaten (effectmaat, incl. follow-up) - -pijn -abductie -anteflexie -exorotatie follow-up:? - -pijn -armfunctie -mobiliteit -algemeen welbevinden follow-up: 2 jaar - -abductie -stand vd scapula -scapula wervelkolom afstand -pijn follow-up: 4 maanden - -anteflexie -abductie -scapula wervelkolom afstand follow-up: 3-14 maanden Geen oefentherapie (n=30) Gemodificeerde Constant Score (bereik 0-85) Een hogere score betekent een beter functioneren Resultaat -afname pijn -verbetering van de abductie -verbetering anteflexie -afname vd pijn -armfunctie verbeterd -mobiliteit neem toe -welbevinden verbeterd -afname pijn -afname van de scapula wervelkolom afstand met gem. 5 mm verbetering van de abductie met ±15 -afname van de scapula wervelkolom afstand met gem 30% Gemiddelde score interventie groep 77.4 en van de controle groep 56.2 Opmerkingen Alleen beschrijving van uitkomst Alleen beschrijving van uitkomst Voor behandeling geen verschillen tussen de groepen 5

6 McNeely et al (2004) B Cohort Halsklierdissectie met sparen n. accessorius (n=20) Laryngectomie en halsklier dissectie Standard care + Oefentherapie volgens progressive resistance excercise therapy protocol 3x per week, 12 weken, alle spiergroepen rond de schouder en scapula (n=9) Standard care (uitleg en advies, actieve oefentherapie (huiswerk oefeningen met follow-up), pijnpreventie of verlichting, onderhoud van gewrichtsmobili teit, versterkende oefeningen voor compenserende spieren AROM anteflexie, abductie en exorotatie PROM anteflexie, abductie, exorotatie, endorotatie en horizontale abductie. Pijn en disability (SPADI), Kwaliteit van leven (FACT-G, FACT-H&N) ROM exorotatie (9.1 vs. 4.6)), afname van pijnscore met 17% (t.o.v. een toename van 1.7% in de controlegroep) Andere verschillen uitkomstmaten niet significant. Voor behandeling geen verschillen tussen de groepen. 6

7 Stroomdiagram Preoperatieve fase standaard inventarisatie / voorlichting Consult fysiotherapie onderzoek volgens protocol Tumorresectie met halsklierdissectie, eventueel met reconstructie Postoperatieve fase. Rapportage verwijzer nee Indicatie fysiotherapie ja Rapportage verwijzer ja nee Klinische behandeling ja Oefenboekje nee Postklinische behandeling ja ja Poliklinische behandeling Behandeling eerste lijn Poliklinische controle / Begeleiding Overdracht Overdracht eerste lijn Oefeninstructie Overdracht protocol Overdracht protocol Rapportage verwijzer 7

8 Overwegingen bij de beslismomenten (ruitvormige kaders) in het stroomdiagram, postoperatief consult 1. - indicatie fysiotherapie ja/nee? Fysiotherapie is geïndiceerd als er sprake is van: a) verminderde functie van de schoudergordel in vergelijking met de pre-operatieve situatie b) Pijnklachten in de schoudergordel c) Te verwachten klachten door activiteiten d) Beperkingen in de ADL Ad a) Verminderde functie van de schoudergordel in vergelijking met de pre-operatieve situatie wordt vastgesteld op basis van anamnese (pijn, beperkingen) en lichamelijk onderzoek. Belangrijke maten voor de functie zijn: (kwantitatief) een verminderde anteflexie en/ of abductie van > 20 t.o.v. preoperatieve situatie, veranderde positie van de scapula op de thorax en (kwalitatief) afwijkingen van het scapulohumeraal ritme, bijvoorbeeld het optreden van een scapula alata en/ of mediorotatie. Ad b) Pijnklachten in de schoudergordel of nek dienen te worden gepreciseerd: Niet alle pijnklachten komen voor fysiotherapiebehandeling in aanmerking. Wondpijn en neuropathische pijn worden bij voorkeur medicamenteus behandeld. Door middel van anamnese en lichamelijk onderzoek wordt een uitspraak gedaan over de aard van de pijnklachten. Ad c) Patiënten die hoge eisen stellen aan de functie van hun schoudergordel (door werk of hobby) hebben waarschijnlijk een groter risico op overbelasting van het art. glenohumerale. Oefentherapie ter verbetering van spierfunctie en intensievere begeleiding t.a.v. het hervatten van de normale werkzaamheden kan dan zinvol zijn. Ad d) Beperkingen in de ADL als gevolg van een verstoorde schouderfunctie kunnen, afhankelijk van de bevindingen bij a) t/m d) zowel functiegericht als activiteitengericht worden behandeld. Voorwaardelijk voor fysiotherapeutische interventie zijn: Fysieke en lichamelijk conditie van de patiënt die behandeling mogelijk maken. Een behandelwens van de patiënt. Zie voor details over anamnese en onderzoek pagina 8-11 Behandelserie of éénmalig consult. 8

9 2. Postklinische behandeling ja/ nee? Poliklinische behandeling of behandeling in de eerste lijn kan overwogen worden indien er sprake is van: a) Actuele (pijn)klachten van de schouder/nek?, NRS/VAS > 4 b) Bewegingsbeperking van de schoudergordel die groter is dan op basis van de operatie mag worden verwacht (de aard van de operatie en de tijd tussen de operatie en ontslag in overweging nemende) c) Een actief instabiele scapula (scapula alata/ mediorotatie bij anteflexie of abductie) d) Bewegingsangst e) Onvoldoende inzicht in de veranderde belastbaarheid van de schoudergordel, of onvoldoende begrip van leefregels/bewegingsadviezen. Poliklinische controle/ begeleiding en oefeninstructie kan overwogen worden indien er sprake is van: a) Postoperatieve radiotherapie f) Voldoende inzicht in de veranderde belastbaarheid van de schoudergordel en voldoende begrip van leefregels/bewegingsadviezen. b) Voldoende bewegingsgevoel c) Ter evaluatie van de functie van de CWK of d) Indien verwacht wordt dat de patiënt klachten ontwikkelt, o.b.v. de aard van de operatie of het activiteitenpatroon van de patiënt. Een behandelwens is voorwaardelijk voor het starten van postklinische behandeling. De reisafstand naar de polikliniek vanaf de woonplaats van de patiënt zal meewegen in de keuze poliklinisch te behandelen, of de behandeling in de eerste lijn voort te zetten. 9

10 Preoperatieve fase In het preoperatief consult geeft de fysiotherapeut informatie over de mogelijke gevolgen van een halsklierdissectie voor de schoudergordel en cervicale wervelkolom. Daarnaast wordt informatie gegeven over de rol van de fysiotherapeut in de postoperatieve fase. Relevante gegevens van de patiënt worden verzameld: medische voorgeschiedenis, sociale gegevens zoals o.a. beroep, hobby's en algemeen dagelijks functioneren. Daarnaast wordt de schouderfunctie van de patiënt en de eventuele klachten daarvan in kaart gebracht. De stand van de scapulae wordt vastgelegd. Inventarisatie schoudermobiliteit en schouderpijn. Heeft de patiënt pijn in de schouder in rust, aan de zijde van de (toekomstige) halsklierdissectie of andere zijde? Actieve mobiliteit van abductie en anteflexie wordt gemeten (zie bijlage metingen). Ontstaat er pijn bij bovenstaande bewegingen, aan de zijde van de (toekomstige) halsklierdissectie of andere zijde? Er is gekozen om deze bewegingen te meten omdat deze bewegingen na een HKD met uitval van de n. accessorius het meest frequent beperkt zijn. Inventarisatie van klachten en mobiliteit van de cervicale wervelkolom. 9 Zijn er klachten van stijfheid en of bewegingsbeperking van de cervicale wervelkolom (CWK)? Actieve mobiliteit van de rotatie en de extensie worden gemeten (zie bijlage metingen), aangezien deze het meest relevant lijken voor de ADL 4. Indien er pijn en / of beperkingen zijn van de mobiliteit van de cervicale wervelkolom dan kunnen deze middels fysiotherapeutisch onderzoek nader vastgelegd worden. 10

11 Postoperatieve fase, (klinisch) In de postoperatieve fase wordt informatie verzameld betreffende de operatie, het type halsklierdissectie, de structuren die gespaard zijn of opgeofferd en het type reconstructie dat is uitgevoerd (medische status). Tijdens klinische postoperatieve fase wordt door middel van de anamnese en het fysiotherapeutisch onderzoek schouderklachten geïnventariseerd. Het moment waarop het postoperatieve onderzoek wordt uitgevoerd is afhankelijk van de uitgebreidheid van de operatie en het postoperatieve beloop. Wanneer alleen een HKD heeft plaats gevonden kan het lichamelijk onderzoek worden uitgevoerd zodra de drains zijn verwijderd. Bij een uitgebreidere operatie, met een HKD en secundaire reconstructie hangt het tijdstip van onderzoek af van het postoperatief klinisch beloop en de belastbaarheid van structuren van de reconstructie. Voorwaarden voor het fysiotherapeutisch schouderonderzoek zijn dat: -er sprake is van een ongecompliceerde wondgenezing -de drains zijn verwijderd -wondpijn zich op een acceptabel niveau bevindt -patiënt aanspreekbaar is, adequaat is vergelijkbaar met voor de operatie, zelfstandig uit bed kan komen, kan staan en lopen of goed in de rolstoel kan zitten. In de klinische setting kunnen de volgende onderdelen in de anamnese en het lichamelijk onderzoek aan de orde komen. Voor het wetenschappelijk deel worden alle onderdelen (zie scoreformulieren in bijnlage 2) gemeten. Anamnese Schouderfunctie. Is er sprake van een verminderde functie aan geopereerde zijde, vergeleken met preoperatief? -Indien ja, -welke activiteiten kunnen vanwege schouderklachten niet of minder goed worden uitgevoerd: wassen, liggen op de schouder, haren kammen, boven schouderhoogte reiken, kamerjas aantrekken? Schouderpijn Het verschil tussen wondpijn en schouderpijn wordt aan de patiënt uitgelegd. Is er sprake van pijn aan de schouder aan de geopereerde zijde? Indien ja, -bij welke activiteiten is er sprake van pijn (wassen, liggen op de aangedane schouder, haren kammen, bovenhands reiken, kamerjas aantrekken, staan met afhangende armen, korte en/of langere tijd wandelen). -bij welke houdingen en bewegingen neemt schouderpijn toe (liggen op de schouder, staan met afhangende armen) -bij welke bewegingen neemt de schouderpijn af. Worden pijnstillers gebruikt? Om de intensiteit van de pijn vast te leggen en het beloop te kunnen bepalen wordt een genummerde VAS-pijn gebruikt. De patiënt geeft de intensiteit van schouderpijn aan met een getal tussen 0-10 of geeft de pijn aan op een lijn van 10 centimeter met daarbij cijfers van

12 Lichamelijk onderzoek Inspectie in rust: De algemene inspectie verschilt niet van die van andere patiënten met schouderklachten, daarnaast dient gelet te worden op zwelling, littekenweefsel en huidirritatie of fibrose (vooral na bestraling) die een rol kunnen spelen in de pijnklachten en / of de beperkingen van de schouder of nek regio. Specifiek wordt na HKD gekeken naar de stand van de scapula: -is er sprake van een schouder laagstand -is er sprake van een standsverandering van de scapula (zie bijlage metingen). Mobiliteit De mobiliteit van schouder en cervicale wervelkolom wordt gemeten en vergeleken met de metingen voor de operatie (zie bijlage metingen). Is er sprake van een verminderde beweeglijkheid (of gevoel van stijfheid bij bewegen) in de schouders en nek ten opzichte van voor de operatie? -De actieve mobiliteit anteflexie en abductie wordt vastgelegd (zie bijlage metingen). Door resectie of door beschadiging tijdens de operatie kan uitval van de n. accessorius optreden waardoor de functie van de m. trapezius afneemt of verdwijnt. De stand van de scapula verandert als gevolg van deze uitval. Door de veranderde stand van de scapula en afgenomen kracht van de m trapezius pars descendens kunnen beperkingen in de schoudergordel optreden. Elevatie van de schoudergordel kan bij uitval van de m. trapezius pars descendens uitgevoerd worden door de m. levator scapulae, elevatie heeft daarom als diagnostische test voor uitval van de m trapezius pars descendens relatief weinig waarde. Spierfunctie De functie van de m. trapezius pars descendens en de m. trapezius pars transversus wordt in kaart gebracht (zie bijlage metingen). Pijn Pijnklachten na een HKD kunnen ontstaan in nek, schouder en arm. Pijnklachten kunnen direct als gevolg van de operatie optreden of kunnen secundair optreden. Secundair optredende pijnklachten treden vaak langere tijd na de operatie op. Myogene pijn Myogene pijn kan ontstaan als gevolg van een veranderd belastingspatroon van de schoudergordel bij uitval van de m. trapezius pars descendens waardoor andere spieren sneller overbelast raken. Secundair kunnen myogene schouderklachten ontstaan als gevolg van (langdurige) hypertonie als gevolg van fysiologische en emotionele arousal na de operatie/diagnose. Palpatie van oorsprong, aanhechting en verloop van verschillende spieren, wordt verricht om pijn te onderzoeken. De volgende spieren worden onderzocht volgens Travell 10 : - m. rhomboideus major/minor - m. levator scapulae - m. trapezius pars descendens - m. pectoralis major Arthrogene pijn Arthrogene pijn kan ontstaan als gevolg van een veranderd belastingspatroon van de schoudergordel bij uitval van de m. trap. pars descendens De volgende gewrichten worden op pijnklachten onderzocht: - acromio claviculare gewricht (AC) 12

13 - sternoclaviculaire gewricht (SC) - glenohumeraal gewricht (GH) Het AC gewricht wordt onderzocht middels een translatie van de clavicula van dorso-lateraal naar ventro-mediaal. Het SC gewricht wordt onderzocht door een translatie van ventraal naar dorsaal. Het GH wordt geprovoceerd door het uitvoeren van een exorotatie. Sensibiliteit Sensibiliteit aan de zijde van de dissectie wordt onderzocht omdat tijdens de dissectie soms huidtakken worden opgeofferd wat aanleiding kan geven tot sensibiliteitsverlies. De sensibiliteit wordt getest middels aanraking van de aangegeven huidgebieden. Worden meerdere aanrakingen onjuist weergegeven, dan wordt de overeenkomende area (zie onderstaande figuur) aangekruist op het score formulier. Tevens wordt getest of er sprake is van allodynie. Er is sprake van allodynie als een prikkel die normaal gesproken niet als pijnlijk wordt ervaren, nu wel als pijnlijk wordt ervaren. De huid wordt met de vingertop aangeraakt, bij een pijnsensatie geteste area aankruisen. De hals en het gelaat worden getest volgens onderstaande huidgebieden

14 Conclusie: Met behulp van anamnese en lichamelijk onderzoek wordt geïnventariseerd of er sprake is van een parese dan wel paralyse van de m. trapezius descendens en/of transversus als gevolg van uitval van de n. accessorius of dat er sprake is van schouderklachten op basis van andere problematiek. Bij de volgende symptomen zijn er sterke aanwijzingen voor uitval van de n. accessorius: 1) functieverlies (atrofie) van de m.trapezius pars descendens eventueel gecombineerd met andere delen van de m.trapezius. 2) een verminderde actieve mobiliteit van meer dan 20 naar anteflexie en/of abductie ten opzichte van pre-operatief. 3) een afwijkende stand van de scapula aan de geopereerde zijde. Als bovengenoemde symptomen aanwezig zijn dan lijkt een (tijdelijke) uitval van de n. accessorius waarschijnlijk. Is er sprake van pijn zonder dat bovengenoemde symptomen aanwezig zijn dan zijn deze pijnklachten niet gerelateerd aan uitval van de n. accessorius. Na de uitleg aan de patient zal, afhankelijk van klachten, de belastbaarheid en de wensen van de patiënt worden bepaald of verdere instructies en/of een fysiotherapeutische behandeling geïndiceerd is. In deze fase zijn er 4 vormen van fysiotherapeutische behandeling mogelijk: 1) Poliklinische fysiotherapeutische behandeling in het ziekenhuis: - de patiënt oefent onder begeleiding (zie behandelrichtlijnen) - eventueel verwijzen 2) Fysiotherapeutische behandeling in de eerste lijn: - er wordt een overdracht gestuurd naar de eerste lijn (zie overdrachtsbrief). De patiënt oefent onder begeleiding (zie behandelrichtlijnen) 3) Poliklinische controle/begeleiding in het ziekenhuis: - patiënt oefent zelfstandig thuis (met oefenfolder) en krijgt een afspraak na enkele weken thuis te hebben geoefend. Tijdens deze afspraak wordt de schouderfunctie nogmaals geëvalueerd om te beoordelen of verdere behandeling nodig is of dat patiënt zelfstandig het programma kan blijven uitvoeren 4) Klinische fysiotherapeutische behandeling, bij een langdurige(r) opname: - behandeling klinisch (zie behandelrichtlijnen). 14

15 Richtlijn fysiotherapie na een halsklierdissectie (HKD) Fysiotherapeutische overdracht. Inleiding: Na een halsklierdissectie (HKD), ontstaan regelmatig schouderklachten. Omdat patiënten met schouderklachten die een HKD hebben ondergaan in de eerste lijn weinig voorkomen, willen we middels deze richtlijn informatie verstrekken omtrent, de gevolgen van een HKD voor de schouderfunctie en de fysiotherapeutische behandeling daarvan. Halsklierdissectie Bij behandeling van hoofd- halstumoren zal naast excisie van de primaire tumor vaak een HKD worden uitgevoerd. Bij de klassieke radicale HKD wordt al het lymfeklier-dragend weefsel aan één zijde van de hals verwijderd, inclusief de v. jugularis interna, de m. sternocleidomastoideus en de n. accessorius. Bij de gemodificeerde radicale HKD worden één of meer van bovengenoemde niet lymfatische structuren gespaard. Daarnaast zijn selectieve HKD's ontwikkeld waarbij slechts enkele niveaus van de hals worden uitgeruimd en waarbij alle bovengenoemde niet lymfatische structuren worden gespaard. 12 Overzicht van een halsklierdissectie 15

16 Nervus Accessorius Musculus Sternocleidomastoideus Gevolgen van een HKD Als de n. accessorius (N.XI) tijdens de HKD wordt opgeofferd leidt dit in veel gevallen tot een uitval van de m. trapezius. Bij een klein deel van de gevallen blijft de trapezius functie (gedeeltelijk) intact vanwege een dubbele innervatie van deze spier vanuit de plexus cervicalis. Bij de gemodificeerde en selectieve HKD s ontstaat ondanks het sparen van de n. accessorius toch regelmatig gehele of partiële uitval. Dit kan een tijdelijke uitval (neuropraxie) of een blijvende uitval van de m. trapezius zijn. Deze uitval kan ontstaan als gevolg van het vrijprepareren van de zenuw waarbij ook de voedende arteriolen van de n. accessorius worden verwijderd of als gevolg van tractie aan de zenuw gedurende de operatie. Is er sprake van volledig of gedeeltelijk functieverlies van de n. accessorius dan treedt een paralyse cq. parese van de m. trapezius op. Meestal is hierbij de pars descendens aangedaan en in mindere mate de pars transversus. 13 Het verlies van functie van de m. trapezius heeft gevolgen voor de schouderfunctie. De m. trapezius zorgt naast elevatie van de scapula ook voor het sturen en stabiliseren van de scapula op de thorax bij bewegen van de schoudergordel. Bij een parese van de m. trapezius verplaatst de scapula zich naar lateraal en kan een mediorotatie van de angulus inferior plaatsvinden. Als gevolg hiervan wijst het cavitas glenoidalis meer naar caudaal. Deze veranderde stand van de scapula geeft een andere belasting op de schoudergordel. Als gevolg hiervan kan pijn, een verminderde mobiliteit en of een verminderde belastbaarheid van de schouder optreden. Bij sparen van de n. accessorius, na een gemodificeerde of selectieve halsklierdissectie, kan uitval van tijdelijke aard zijn. Reïnnervatie kan optreden tot ongeveer een jaar post-operatief. Hoewel in deze richtlijnen specifiek naar schouderklachten gekeken wordt kunnen als gevolg van de oncologische behandeling, al dan niet in combinatie met radiotherapie, ook andere klachten optreden. Ook deze klachten zouden in de fysiotherapeutische behandeling van belang kunnen zijn: -beperkte mobiliteit van de CWK, -lymfoedeem, -verminderde mondopening (trismus), -fibrosering van weefsels na radiotherapie, -algeheel conditieverlies. 16

17 Voorstel voor fysiotherapeutische behandeling na een halsklierdissectie Doel van de behandeling is om schouderklachten als gevolg van de operatie te beperken. De patiënt wordt een oefenprogramma aangeboden dat zelfstandig kan worden uitgevoerd. De frequentie van de behandeling is relatief laag. Patiënten krijgen gedurende de opname een voorlichtingsboekje met oefeningen, deze oefeningen kunnen thuis ook uitgevoerd worden. Naar wens kunnen de oefeningen uitgebreid worden. Omdat er grote individuele verschillen bestaan in belastbaarheid, pijn en beperkingen moeten behandeldoelen op de individuele patiënt afgestemd worden. Behandeldoelen zijn: 1) De patiënt inzicht geven in de gevolgen van de operatie en welke leefregels voor de schouder gelden. Voorlichting en advies ten aanzien van belastingbelastbaarheid van de schouder. 2) Behouden van de mobiliteit. 3) Trainen van de kracht en coördinatie van spieren die een deel van de functie van de m. trapezius kunnen overnemen in geval van paralyse van de m. trap. pars desc. In geval van een parese kan de m. trapezius zelf ook getraind worden. 4) Stimuleren van een actief leefpatroon. ad 1) Voorlichting en advies: Hoe ontstaan schouderklachten na een HKD. Uitleg geven hoe de operatie de n. accessorius heeft beschadigd en de gevolgen daarvan op de m. trapezius. Verwachtingspatroon Afhankelijk van het type operatie en welke structuren daarbij zijn opgeofferd, kan een verwachtingspatroon geschetst worden voor het functioneren van de schouder. Adviezen: De arm ondersteunen bij lang zitten (stoelleuning) en bij lang lopen (hand in jaszak of broekzak) Vermijden van langdurig bovenhands werken (boven schouderhoogte). Vermijden van (veel) zwaar tillen, last dicht tegen het lichaam aanhouden. Bij veel pijnklachten van de arm kan een sling worden gedragen bij (langdurig) lopen en staan. Zoveel mogelijk rechtop lopen. ad 2) Behoud van de mobiliteit De patiënt kan door zelfstandig oefenen de schoudermobiliteit zoveel mogelijk behouden. Er hoeft niet gestreefd te worden naar een volledige schoudermobiliteit. De volledige bewegelijkheid is vanwege de veranderde anatomische verhoudingen niet altijd haalbaar. Het lijkt aan te bevelen te streven naar een (passieve) mobiliteit van 160 elevatie in het vlak van de scapula (zero-position volgens Neer)

18 Het belangrijkste streven is echter het zoveel optimaliseren van de functie van de arm/ schouder. Oefeningen gericht op mobiliteit worden toegepast om een frozen shoulder te voorkomen 13. Daarnaast is het, vanwege het litteken van de halsklierdissectie en eventuele bestralingseffecten, wenselijk de mobiliteit van de cervicale wervelkolom te oefenen. Bestraling kan tot 2 jaar na die tijd leiden tot fibrosering van de huid, bloedvaten en spierweefsel in het bestraalde gebied, met als mogelijk gevolg bewegingsbeperkingen. Gedoseerde herhaalde rekkingoefeningen binnen de pijngrens lijkt het meest geïndiceerd thermotherapie gecontraïndiceerd. ad 3) Trainen spierkracht Door uitval van de m. trapezius wordt de scapula niet meer goed op de thorax gestabiliseerd. Er ontstaat een standsverandering van de scapula. Deze standsverandering is enigszins redresseerbaar door middel van het trainen van spieren die een deel van de functie van de m.trapezius kunnen overnemen 7. De mm. rhomboidei worden in zit geoefend door schouder retractie. De m. levator scapulae wordt in zit geoefend door de schouder op te trekken. De trapezius pars descendens en transversus worden mee geoefend bij voorgaande oefeningen. De m. serratus anterior wordt geoefend in rugligging. De armen worden verticaal gehouden en worden vanuit de schouder naar het plafond uitgestrekt. In de opbouw van de behandeling verschuift het accent van functie richting activiteiten (ADL). De belasting dient hierbij steeds zo gekozen te worden, dat de scapula gedurende de gehele beweging adequaat op de thorax kan worden gestabiliseerd. 16 ad 4) Algeheel functioneren Naast dit oefenprogramma is het van belang de patiënt te coachen in en te motiveren voor het oppakken van dagelijkse huishoudelijke werkzaamheden, werk, hobby s en sociale contacten binnen de daarvoor gestelde grenzen. Ook het trainen van de algehele lichamelijke conditie kan een belangrijk onderdeel zijn van een fysiotherapeutisch programma. 18

19 ADVIEZEN EN OEFENINGEN NA HALSKLIERDISSECTIE (VERWIJDEREN VAN LYMFEKLIEREN UIT DE HALS) Ontwikkeld door de : Gevolgen van de operatie Door de operatie is de nek en of schouder vaak pijnlijk. Na het verwijderen van de lymfeklieren uit de hals kan krachtverlies optreden van de spieren van de nek of schouder. Door dit spierkrachtverlies kan de nek of schouder minder goed bewogen worden. De verminderde beweeglijkheid en pijn kunnen tot stijfheid van nek of schouder leiden. Om stijfheid te voorkomen is het van belang dat u regelmatig de nek en de schouder oefent. Algemeen advies Probeer de arm in het dagelijks leven zo normaal mogelijk te gebruiken. Om overbelasting van de schouder te voorkomen volgen hierna een aantal adviezen. Adviezen voor de schouder aan de geopereerde zijde (aankruisen welke van toepassing zijn) Draag een zware tas met boodschappen niet aan de geopereerde zijde. Vermijd langdurig boven het hoofd werken met de hand aan de geopereerde zijde (ramen lappen, was ophangen etc). Ondersteun bij lang staan, lopen of zitten de arm aan de geopereerde zijde (hand in broekzak of elleboog op leuning). Steek bij het aankleden de arm aan de geopereerde zijde het eerst in de mouw. Haal bij het uitkleden de arm aan de geopereerde zijde het laatste uit de mouw. Vermijd zware klussen met de arm aan de geopereerde zijde zoals tuinieren, klussen, plafond witten enz. Daarnaast is het verstandig om over algemeen recht op te lopen met de schouders ontspannen: niet naar beneden of omhoog getrokken. Algemeen oefenadvies Voer alleen die oefeningen uit die de fysiotherapeut met u heeft doorgenomen en heeft aangekruist. Voer de oefeningen rustig en gecontroleerd uit. U kunt tijdens het oefenen enige stijfheid en enige pijn voelen. Deze pijn mag echter niet te sterk worden en niet te lang duren want dan heeft u te zwaar geoefend. Oefen bij voorkeur dagelijks. Bij onduidelijkheden, vragen of problemen kunt u contact op nemen met uw behandelend arts of fysiotherapeut. 19

20 Oefeningen Beweeglijkheid van de nek Draaien van de nek Oefenhouding: Rechtop zittend met de schouders ontspannen en de rug gesteund. Uitvoering: Kijk zover als mogelijk is over de linker schouder en houd deze stand even vast. Kijk daarna over de rechter schouder....herhalingen... seconden vasthouden...herhalingen... seconden vasthouden Voorover en achterover kantelen van het hoofd Oefenhouding: Rechtop zittend met de schouders ontspannen en de rug gesteund. Uitvoering: Kantel het hoofd rustig voorover richting borst (kin naar borst) en kantel daarna het hoofd zover mogelijk achter over (kin naar plafond / hoofd in de nek). Zijwaarts kantelen van het hoofd Oefenhouding: Rechtop zittend met de schouders ontspannen en de rug gesteund. Uitvoering: Kantel het hoofd zover mogelijk zijwaarts naar de linker schouder terwijl u recht naar voren blijft kijken. Zorg er voor dat beide schouders niet opgetrokken worden. Kantel daarna het hoofd zover mogelijk zijwaarts naar de rechter schouder....herhalingen... seconden vasthouden 20

21 Oefenen van de beweeglijkheid van de schouder Eerst liggend uitvoeren Heffen van de schoudergordel Oefenhouding: Rechtop zittend met de schouders ontspannen en de rug gesteund. Uitvoering: Trek beide schouders tegelijkertijd op naar de oren terwijl de armen ontspannen langs het lichaam blijven hangen....herhalingen... seconden vasthouden...herhalingen...seconden vasthouden Zijwaarts bewegen armen Oefenhouding: Liggend op de rug. Uitvoering: Breng de armen via zijwaarts gestrekt omhoog tot langs de oren of zover als het gaat. Deze oefening mag ook uitgevoerd worden terwijl u rechtop zit met de rug gesteund. Probeer dan zoveel mogelijk recht op te blijven zitten (niet scheef gaan zitten!!). Voorwaarts bewegen armen Oefenhouding: Liggend op de rug. Uitvoering: Armen gestrekt voorwaarts heffen tot langs de oren. Alleen als de beweging niet goed gaat mag u de arm aan geopereerde zijde ondersteunen. Als deze oefening makkelijk gaat mag deze oefening ook zittend uitgevoerd worden....herhalingen... seconden vasthouden 21

22 Rekken van de borstspieren Oefenhouding: Rechtop zittend met de handen in de nek, de rug hoeft niet gesteund te worden. Uitvoering: Breng de ellebogen rustig naar achteren terwijl de handen in de nek blijven staan. Deze oefening mag ook uitgevoerd worden terwijl u op de rug ligt. Spierversterkende oefeningen...herhalingen... seconden vasthouden Schoudergordel spieren Oefenhouding: Staand met het gezicht naar de muur met de handen op schouder hoogte tegen de muur gesteund. De armen zijn gestrekt. Uitvoering: Beweeg het bovenlichaam richting de muur, maar houd de armen gestrekt. Duw daarna de romp tussen de schouders uit. De oefening wordt zwaarder als u de voeten verder van de muur plaatst. Als deze oefening te zwaar is kunt u ook op de rug liggend de gestrekte armen richting plafond uitduwen. Zijwaarts heffen van de armen Oefenhouding: Rechtop zittend met de schouders ontspannen en de rug gesteund. Uitvoering: Breng de armen via zijwaarts gestrekt omhoog tot langs de oren of zover als het gaat terwijl u gewichtjes in de hand houdt. Probeer bij deze oefening zoveel mogelijk recht op te blijven zitten (niet scheef gaan zitten!!). Heffen van de schoudergordel Oefenhouding: Rechtop zittend met de schouders ontspannen en de rug gesteund. Uitvoering: Trek beide schouders tegelijkertijd op naar de oren terwijl u in de handen gewichtjes vasthoudt. -Of u kunt één schouder heffen terwijl u met de andere hand weerstand geeft. Fysiotherapeut(e):.... Telefoon... 22

23 Literatuur: 1. Ewing MRMH. Disability following radical neck dissection. Cancer 1952;5: Leipzig B, Suen JY, English JL, Barnes J, Hooper M. Functional evaluation of the spinal accessory nerve after neck dissection. Am.J.Surg. 1983;146: Pinsolle V, Michelet V, Majoufre C, Caix P, Siberchicot F, Pinsolle J. [Spinal accessory nerve and lymphatic neck dissection]. Rev.Stomatol.Chir.Maxillofac. 1997;98: Dijkstra P.U., van Wilgen C.P., Buijs R.P., Brendeke W., de Goede C.J.T., Kerst A., Koolstra M., Marinus J., Schoppink E.M., Stuiver M.M., van der Velde C.F., Roodenburg J.L.N. Incidence of shoulder pain after neck dissection: a clinical explorative study for risk factors. Head & Neck 2001;november: Remmler D, Byers R, Scheetz J, Shell B, White G, Zimmerman S, Goepfert H. A prospective study of shoulder disability resulting from radical and modified neck dissections. Head.Neck Surg. 1986;8: Saunders WH, Johnson EW. Rehabilitation of the shoulder after radical neck dissection. Ann.Otol.Rhinol.Laryngol. 1975;84: Gluckman JL, Myer CM, Aseff JN, Donegan JO. Rehabilitation following radical neck dissection. Laryngoscope 1983;93: Herring D, King AI, Connelly M. New rehabilitation concepts in management of radical neck dissection syndrome. A clinical report. Phys.Ther. 1987;67: Antonaci F, Ghirmai S, Bono G, Nappi G. Current methods for cervical spine movement evaluation: a review. Clin.Exp.Rheumatol. 2000;18:S45-S Travell JG, Simons DG, Myofascial Pain and Dysfunction, Williams and Wilkins, Baltimore, Saffold SH, Wax MK, Nguyen A, Caro JE, Andersen PE, Everts EC, Cohen JI. Sensory changes associated with selective neck dissection. Arch.Otolaryngol.Head.Neck Surg. 2000;126: Robbins KT, Medina JE, Wolfe GT, Levine PA, Sessions RB, Pruet CW. Standardizing neck dissection terminology. Official report of the Academy's Committee for Head and Neck Surgery and Oncology. Arch.Otolaryngol.Head.Neck Surg. 1991;117:

24 13. Krause HR, Bremerich A, Herrmann M. The innervation of the trapezius muscle in connection with radical neck-dissection. An anatomical study [published erratum appears in J Craniomaxillofac Surg 1991 Jul;19(5):231]. J.Craniomaxillofac.Surg. 1991;19: Patten C, Hillel AD. The 11th nerve syndrome. Accessory nerve palsy or adhesive capsulitis? Arch.Otolaryngol.Head.Neck Surg. 1993;119: Salerno G, Matteo C, Foglia A, Pillicoro DP, Mottola G, Nardone M, Galli V. The 11th nerve syndrome in functional neck dissection. The Laryngoscope 2002; 112, McNeely M, Parliament M, Courneya KS, Seikaly H, et al. A pilot study of a randomized controlled trial to evaluate the effects of progressive resistance exercise training on shoulder dysfunction caused by spinal accessory neurapraxia/neurectomy in head and neck cancer survivors.head&neck 2004; 26:

25 Bijlage 1: Metingen Mobiliteit anteflexie schoudergordel Uitgangshouding: staande tegen de muur met de hielen, billen en schouders tegen de muur. Meetinstrument: inclinometer (hoekmeter). Oriëntatie punten en plaatsing van het meetinstrument: de inclinometer wordt juist proximaal van het olecranon op de dorsale/distale humerus geplaatst. Meetprocedure: de inclinometer wordt geijkt op de verticaal. Beide armen worden door de patiënt in anteflexie gebracht. Na maximale anteflexie wordt de inclinometer op de afgesproken plaats gezet. De patiënt wordt aangemoedigd en de inclinometer wordt afgelezen op 2 nauwkeurig. Controleer de uitgangspositie van de patiënt. Eerst wordt de aangedane zijde gemeten en vervolgens wordt de niet aangedane zijde gemeten. Bewegingsuitslagen worden in graden genoteerd Mobiliteit abductie, schoudergordel: Uitgangshouding: met de hielen, billen en schouders tegen de muur. Meetinstrument: inclinometer (hoekmeter). Oriëntatie punten en plaatsing van het meetinstrument: distale humerus juist proximaal van het olecranon Meetprocedure: de inclinometer wordt geijkt op de verticaal. De beide armen worden tegelijkertijd in abductie gebracht in het frontale vlak. De hielen, de billen en de schouders van patiënt blijven tegen de muur gedrukt. De inclinometer wordt tegen de humerus geplaatst. De patiënt wordt verbaal aangemoedigd en vervolgens wordt de inclinometer afgelezen op 2 nauwkeurig. Eerst wordt de aangedane zijde gemeten en vervolgens wordt de niet aangedane zijde gemeten. Bewegingsuitslagen worden in graden genoteerd. Mobiliteit rotaties cervicale wervelkolom (voor meten eerst de patiënt een aantal malen het hoofd laten roteren) Uitgangshouding: Patiënt ligt plat op de rug op bed. Meetinstrument: inclinometer (hoekmeter). Oriëntatie punten en plaatsing van het meetinstrument: Inclinometer plaatsen op voorhoofd Meetprocedure: Inclinometer op 0 ijken, patiënt draait hoofd vervolgens zover mogelijk naar links, resp. rechts. De inclinometer wordt door de therapeut op het voorhoofd gehouden. Bewegingsuitslagen worden in graden genoteerd. Mobiliteit dorsaalflexie (extensie) cervicale wervelkolom Uitgangshouding: Patiënt zit in stoel met rugleuning. Meetinstrument: Inclinometer (hoekmeter). Meetprocedure: Inclinometer plaatsen op voorhoofd vlak boven de neus en op 0 ijken, patiënt laten extenderen terwijl de inclinometer op de plaats wordt gehouden. Bewegingsuitslagen worden in graden genoteerd Meten scapula stand Bij het vastleggen van de stand van de scapula wordt een vergelijking gemaakt met de niet geopereerde zijde. Afstand meten van de margo medialis, direct onder de angulus superior tot aan de wervelkolom en de afstand van de margo medialis direct boven de angulus inferior ten opzichte van de wervelkolom wordt vastgelegd met behulp van een centimeter. 25

26 Spierfunctie Evaluatie van spier functie van de m trap pars descendens, bepalen van atrofie en parese Uitgangshouding: Zit. Inspectie en palpatie van de spier bij actieve elevatie en in rust. (links-rechts vergelijken) Evaluatie van spier functie van de m trap pars transversus, bepalen van atrofie en parese. Uitgangshouding: Zit. Inspectie en palpatie bij de volgende test. Vingers van beide handen voor de borst in elkaar haken. Hierna moet de patiënt de handen proberen uit elkaar te trekken zonder los te laten. Het aanspanningpatroon wordt beoordeeld ter hoogte van de margo medialis van de scapula (links-rechts vergelijken) Sensibiliteit Uitvoering De patiënt wordt gevraagd de ogen te sluiten, vervolgens wordt de patiënt in verschillende area s (zie plaatje) in de hals en aangezicht aangeraakt. Aanraking gebeurd met de vingertop of met een watje of wattenstaafje. Patiënten geven aan wanneer er aanraking gevoeld wordt. Wordt meer dan 50% van de testen niet goed aangegeven (vals positief en/of negatief) dan wordt uitgegaan van een gestoorde sensibiliteit. Dit wordt per area in de tabel genoteerd. Is er bij lichte aanraking sprake van pijn dan is er sprake van allodynie. De huid wordt in de verschillende area s 3 keer of vaker aangeraakt om te testen op allodynie. Ook dit wordt in de tabel genoteerd. 26

27 Bijlage 2: Score formulieren Registratie patiëntgegevens bij hoofd-hals chirurgie Ziekenhuis Volgnummer lijst Patiëntnummer (ZIS) Geslacht man (1) vrouw (2) Leeftijd Medische voorgeschiedenis Datum operatie Werk situatie (eventueel meerdere antwoorden mogelijk) Hobby's of andere relevante gegevens uit dagelijks functioneren... Huisvrouw/man Pensioen, Vut Fulltime werkend als... Parttime werkend als... WAO, vanwege:... Werkeloos Vrijwilligerswerk/onbetaald werk Scholier/student Anders namelijk: Lokalisatie tumor larynx (1) hypopharynx (2) Lokalisatie cavum oris tong (3) mondbodem (4) wang (5) lip (6) proc. alv. Mandibulae (7) Lokalisatie oropharynx tong basis (8) tonsil (9) palatum molle (10) achterwand (11) pharynxboog (12) 27

28 Lokalisatie overig nasopharynx (13) vestibilum nasi (14) neus of neusbijholte (15) speekselklier (16) oor (17) huid (18) halskliermetastase van onbekende primaire tumor (19) anders nl. (20) Lateralisatie tumor links (1) rechts (2) midden (3) TNM classificatie Type OK in middenlijn: laryngectomie (1) larynx-pharynx extirpatie (2) Type OK enkelzijdige: mandibula resectie marginaal (1) mandibula continuïteits resectie zonder reconstructie (2) mandibula continuïteits resectie met plaat reconstructie (3) mandibula continuïteits resectie met vrij bot reconstructie (4) mandibula cont. resectie met vrij gevasculariseerd bot reconstructie (5) lokale excisie primaire tumor (6) tonsilectomie (7) halsklierdessectie (8) anders nl. (9) OK zijde enkelzijdige OK links (1) links met mediaanlijn overschrijding (2) rechts (3) rechts met mediaanlijn overschrijding (4) midden (5) beiderzijds (6) Zijde halsklierdissectie links (1) rechts (2) beiderzijds (3) Soort halsklierdissectie radicaal (1) gemodificeerd (2) sparen n.accessorius ja (1) nee (2) onbekend (3) sparen m.sternocleidomastoideus ja (1) nee (2) onbekend (3) sparen v.jugularis interna ja (1) nee (2) onbekend (3) Cervicale plexus gespaard ja (1) nee (2) enkele takken (3) onbekend (4) Selectieve halsklierdissectie Supra-omohyoidale HKD (I, II, III) (1) Postero laterale HKD (II, III, IV, V) (2) Laterale HKD (II, III, IV) (3) Anterior compartiment (VI) (4) 28

29 Reconstructie geen (1) VHT (2) nasolabiaal (3) pectoralis lap (4) fibula transplantaat(5) radialis (6) lattissimus lap (7) anders nl. (8) Bestraling pre-operatief ja (1) nee (2) 29

30 Pre-operatieve fase Datum onderzoek: links rechts Schouder: Pijn in de schouder afgelopen week ja (1) nee (2) ja (1) nee (2) Pijn in de schouder bij bewegen ja (1) nee (2) ja (1) nee (2) Stand scapula WK ang.sup. cm WK ang.sup. cm WK ang.inf. cm WK ang.inf. cm Anteflexie graden graden Abductie graden graden CWK: Klachten van stijfheid/bewegingsbeperking ja (1) nee (2) Rotatie graden graden Extensie graden links rechts Conclusie pre-operatieve fase geen bijzonderheden (1) nek / schouderklachten nl. (2): 30

31 SCHOUDER BEPERKINGEN VRAGENLIJST De volgende vragen hebben betrekking op eventuele klachten aan de schouder aan de zijde waaraan u geopereerd gaat worden. Weet u niet aan welke zijde u geopereerd gaan worden (of wordt u aan beide zijden geopereerd overleg dan even met u fysiotherapeut welke zijde u moet nemen Lees de vragen aandachtig door voordat u een antwoord geeft. Als een vraag voor u onduidelijk is, vraag dan de onderzoeker om uitleg. De antwoorden op de vragen dient u echter altijd zelf te kiezen. INVULINSTRUCTIE. - De volgende zinnen beschrijven verschillende situaties waarin pijn en bewegingsbeperking in uw schouder aan de nog te opereren zijde uw dagelijkse bezigheden kunnen beperken. - Daarbij wordt met 'last' bedoeld: pijn en /of bewegingsbeperking in de schouder. - Met aangedane zijde wordt bedoeld: de nog te opereren zijde. - Lees elke zin aandachtig, en denk dan aan u zelf in de afgelopen 24 uur. - Bepaal voor elke zin of u de beschreven beweging of activiteit in de afgelopen 24 uur uitvoerde. wel : u had wel last de afgelopen 24 uur. geen: u had geen last de afgelopen 24 uur. niet van toepassing : u heeft de beschreven beweging of activiteit niet uitgevoerd de afgelopen 24 uur. 1. Ik word 's nachts wakker omdat ik last heb van mijn schouder. 2. Tijdens het liggen op mijn schouder heb ik daar last van. 31

32 3. Ik heb last van mijn schouder tijdens het aan- of uitrekken van mijn jas. 4. Ik heb last van mijn schouder tijdens mijn gebruikelijke activiteiten in en om huis. 5. Tijdens bewegingen met mijn schouder heb ik daar last van. 6. Tijdens steunen op mijn ellebogen of handen heb ik last van mijn schouder. 7. Tijdens schrijven (of typen) heb ik last van mijn schouder. 8. Tijdens het vasthouden van het stuur van mijn auto of fiets heb ik last van mijn schouder. 9. Tijdens tillen van een voorwerp (aan de aangedane zijde) heb ik last van mijn schouder. 10. Tijdens het boven schouderhoogte reiken of grijpen met mijn hand (aan de aangedane zijde) heb ik last van schouder. 32

33 11. Tijdens het openen of sluiten van een deur met mijn hand (aan de aangedane zijde) heb ik last van mijn schouder. 12. Tijdens het naar mijn billen brengen van mijn hand (aan de aangedane zijde) heb ik last van mijn schouder. 13. Tijdens het naar mijn lage rug brengen van mijn hand (aan de aangedane zijde) heb ik last van mijn schouder. 14. Tijdens het naar mijn nek brengen van mijn hand (aan de aangedane zijde) heb ik last van mijn schouder. 15. Ik wrijf meer dan eens per dag over mijn schouder. 16. Ik ben prikkelbaar tegen mensen uit mijn omgeving omdat ik last heb van mijn schouder. 33

34 RAND 36 Uw Algemene Gezondheid In de volgende serie vragen wordt naar uw gezondheid gevraagd. Wilt u elke vraag beantwoorden door het juiste hokje aan te kruisen. Wanneer u twijfelt over het antwoord op een vraag, probeer dan het antwoord te geven dat het meest van toepassing is. 1. Wat vindt u over het algemeen genomen, van uw gezondheid? uitstekend 0 zeer goed 0 goed 0 matig 0 slecht 0 2. In vergelijking met een jaar geleden, hoe zou u nu uw gezondheid in het algemeen beoordelen? veel beter dan 1 jaar geleden 0 iets beter dan 1 jaar geleden 0 ongeveer hetzelfde als 1 jaar geleden 0 iets slechter dan 1 jaar geleden 0 veel slechter dan 1 jaar geleden 0 34

35 3. De volgende vragen gaan over dagelijkse bezigheden. Wordt u door uw gezondheid op dit moment beperkt bij deze bezigheden? Zo ja, in welke mate? ja, ja, een nee, heleernstig beetje maal niet beperkt beperkt beperkt a Forse inspanning (zoals hardlopen, zware voorwerpen tillen, inspannend sporten) b Matige inspanning (zoals het verplaatsen van een tafel stofzuigen, fietsen) c Tillen of boodschappen dragen d Een paar trappen oplopen e Eén trap oplopen f Buigen, knielen of bukken g Meer dan één kilometer lopen h Een halve kilometer lopen i Honderd meter lopen j Uzelf wassen of aankleden

ADVIEZEN EN OEFENINGEN NA HALSKLIERDISSECTIE (VERWIJDEREN VAN LYMFEKLIEREN UIT DE HALS) Ontwikkeld door de :

ADVIEZEN EN OEFENINGEN NA HALSKLIERDISSECTIE (VERWIJDEREN VAN LYMFEKLIEREN UIT DE HALS) Ontwikkeld door de : ADVIEZEN EN OEFENINGEN NA HALSKLIERDISSECTIE (VERWIJDEREN VAN LYMFEKLIEREN UIT DE HALS) Ontwikkeld door de : Gevolgen van de operatie Door de operatie is de nek en of schouder vaak pijnlijk. Na het verwijderen

Nadere informatie

Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie. (verwijderen van de lymfeklieren uit de hals)

Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie. (verwijderen van de lymfeklieren uit de hals) Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie (verwijderen van de lymfeklieren uit de hals) Inhoudsopgave A. Inleiding... 1 B. Verloop van het herstel... 2 C. Adviezen voor het dagelijks leven... 2

Nadere informatie

Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie (oefeningen voor beweeglijkheid van nek en schouder)

Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie (oefeningen voor beweeglijkheid van nek en schouder) U heeft een halsklierdissectie ondergaan. Bij deze operatie zijn een aantal lymfeklieren uit uw hals verwijderd. Deze klieren zitten vlak bij de elfde hersenzenuw die de monnikskapspier van prikkels voorziet.

Nadere informatie

Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie (spierversterkende oefeningen voor de schouder)

Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie (spierversterkende oefeningen voor de schouder) U heeft een ondergaan. Bij deze operatie zijn een aantal lymfeklieren uit uw hals verwijderd. Deze klieren zitten vlak bij de elfde hersenzenuw die de monnikskapspier van prikkels voorziet. De monnikskapspier

Nadere informatie

Samenvatting hoofdstuk 1

Samenvatting hoofdstuk 1 Samenvatting In de inleiding (hoofdstuk 1) wordt de voorgeschiedenis van de hoofdhalsoncologie beschreven. De eerste publicatie over de radicale halsklierdissectie werd beschreven door Crile in 1906. Crile

Nadere informatie

Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie

Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie Adviezen en oefeningen na een halsklierdissectie Operatie U heeft kortgeleden een halsklier dissectie ondergaan. Bij deze operatie zijn een aantal lymfeklieren uit uw hals verwijderd. Deze klieren zitten

Nadere informatie

Oefenprogamma na een operatie in het hoofd hals-gebied

Oefenprogamma na een operatie in het hoofd hals-gebied Oefenprogamma na een operatie in het hoofd hals-gebied Deze brochure is bestemd voor patiënten die een operatie hebben ondergaan in het hoofd-halsgebied en is bedoeld als leidraad en geheugensteun. De

Nadere informatie

Fysiotherapie na een okselkliertoilet

Fysiotherapie na een okselkliertoilet Fysiotherapie na een okselkliertoilet Inleiding U heeft een okselkliertoilet ondergaan en/of uw okselklieren zijn of worden bestraald. Voor velen is dit het begin van een emotionele en onzekere tijd. Vaak

Nadere informatie

POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL HEMI-/TOTALE SCHOUDERPROTHESE (TSP)

POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL HEMI-/TOTALE SCHOUDERPROTHESE (TSP) VERSIE JANUARI 2017 POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL HEMI-/TOTALE SCHOUDERPROTHESE (TSP) 1. Doel Het op eenduidige wijze uitvoering geven aan de postklinische fysiotherapeutische behandeling

Nadere informatie

Halsklierdissectie Verwijderen van lymfeklieren uit de hals

Halsklierdissectie Verwijderen van lymfeklieren uit de hals Halsklierdissectie Verwijderen van lymfeklieren uit de hals De KNO-arts heeft met u besproken dat u een kwaadaardige tumor heeft in de lymfeklieren van de hals. In uw geval betekent dit dat u een operatie

Nadere informatie

Verdiepingsmodule. Vaardigheid schouderonderzoek. Schoudersklachten: Vaardigheid schouderonderzoek. 1. Toelichting. 2. Doel, doelgroep en tijdsduur

Verdiepingsmodule. Vaardigheid schouderonderzoek. Schoudersklachten: Vaardigheid schouderonderzoek. 1. Toelichting. 2. Doel, doelgroep en tijdsduur Schoudersklachten: 1. Toelichting Deze verdiepingsmodule is gebaseerd op de NHG Standaard van oktober 2008 (tweede herziening). De anatomie van de schouder is globaal wel bekend bij de huisarts. Veelal

Nadere informatie

Inhoudsopgave Titel Schouder, Protocol na bicepstenotomie... 2 Doel... 2 Toepassingsgebied... 2 Werkwijze/ Uitvoering... 2

Inhoudsopgave Titel Schouder, Protocol na bicepstenotomie... 2 Doel... 2 Toepassingsgebied... 2 Werkwijze/ Uitvoering... 2 Inhoudsopgave 1. Titel Schouder, Protocol na bicepstenotomie... 2 2. Doel... 2 3. Toepassingsgebied... 2 4. Werkwijze/ Uitvoering... 2 4.1. Behandeling... 2 4.2. Controle/ Nazorg... 5 1. Titel Schouder,

Nadere informatie

Mammacare Arm- en schouderoefeningen na het verwijderen van de okselklieren

Mammacare Arm- en schouderoefeningen na het verwijderen van de okselklieren Mammacare Arm- en schouderoefeningen na het verwijderen van de okselklieren Het Antonius Ziekenhuis vormt samen met Thuiszorg Zuidwest Friesland de Antonius Zorggroep Arm en schouderoefeningen na het

Nadere informatie

Na afloop van het oefenen mag u geen pijn hebben. Is dit wel het geval, oefen dan de volgende keer minder intensief.

Na afloop van het oefenen mag u geen pijn hebben. Is dit wel het geval, oefen dan de volgende keer minder intensief. U hebt een borstoperatie moeten ondergaan waarbij de lymfeklieren in de oksel zijn verwijderd. Als gevolg van deze operatie kan de beweeglijkheid van de schouder zijn verminderd. In deze folder staan oefeningen

Nadere informatie

Oefeningen en adviezen na een schouderoperatie

Oefeningen en adviezen na een schouderoperatie Oefeningen en adviezen na een schouderoperatie FYSIOTHERAPIE Voelt beter U bent recent geopereerd aan uw schouder. Deze folder geeft u informatie over wat u na de operatie kunt doen om uw herstel te bespoedigen

Nadere informatie

Hernia met een radiculair syndroom in de lage rug Adviezen & oefeningen. Afdeling Fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis

Hernia met een radiculair syndroom in de lage rug Adviezen & oefeningen. Afdeling Fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis Hernia met een radiculair syndroom in de lage rug Adviezen & oefeningen Afdeling Fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis Inleiding U bent patiënt op de afdeling neurologie van het IJsselland Ziekenhuis. Er

Nadere informatie

Fysiotherapie na een hernia- of stenose operatie

Fysiotherapie na een hernia- of stenose operatie Fysiotherapie na een hernia- of stenose operatie Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding U bent in het Albert Schweitzer ziekenhuis aan uw rug geopereerd. In deze folder

Nadere informatie

Stenose- en/of herniaoperatie Oefeningen voor herstel

Stenose- en/of herniaoperatie Oefeningen voor herstel Stenose- en/of herniaoperatie Oefeningen voor herstel H15.016-01 Inhoudsopgave Inleiding... 2 Vóór de operatie... 2 Thuis oefenen... 2 Lees deze adviezen vast goed door... 2 De dag van de operatie... 3

Nadere informatie

Fysiotherapie na een hernia

Fysiotherapie na een hernia Fysiotherapie na een hernia Oefeningen voor herniapatiënten Algemeen Deze informatie heeft betrekking op de fysiotherapeutische behandeling, die u krijgt na een hernia-operatie in de lage rug. Hoewel deze

Nadere informatie

Fysiotherapie na een hernia-operatie

Fysiotherapie na een hernia-operatie Fysiotherapie na een hernia-operatie Albert Schweitzer ziekenhuis maart 2015 pavo 0292 Inleiding U bent in het Albert Schweitzer ziekenhuis geopereerd aan een hernia in uw rug. In deze folder willen wij

Nadere informatie

POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL NA REVERSED SCHOUDERPROTHESE (RSP)

POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL NA REVERSED SCHOUDERPROTHESE (RSP) VERSIE 2017 POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL NA REVERSED SCHOUDERPROTHESE (RSP) 1. Doel Het op eenduidige wijze uitvoering geven aan de postklinische fysiotherapeutische behandeling

Nadere informatie

Oefeningen nekklachten. Paramedischcentrum Landauer

Oefeningen nekklachten. Paramedischcentrum Landauer Oefeningen bij nekklachten Paramedischcentrum Landauer Rekken: Buig je hoofd naar een zijde, hand andere zijde hoofd en lichte druk tegen hoofd naar de zijde waar naar toe gebogen wordt. Breng geheel zover

Nadere informatie

RAND 36 Vragenlijst (Kwaliteit van leven)

RAND 36 Vragenlijst (Kwaliteit van leven) RAND 36 Vragenlijst (Kwaliteit van leven) Toelichting In deze vragenlijst wordt naar uw gezondheid gevraagd. Wilt U elke vraag beantwoorden door het juiste hokje aan te kruisen. Wanneer U twijfelt over

Nadere informatie

Fysiotherapie na een lage rugoperatie

Fysiotherapie na een lage rugoperatie Fysiotherapie na een lage rugoperatie Inleiding U wordt binnenkort geopereerd aan een lage rughernia. In het algemeen wordt de dag na de operatie gestart met fysiotherapie. De behandelend fysiotherapeut

Nadere informatie

Reconstructie na lumpectomie bij borstkanker

Reconstructie na lumpectomie bij borstkanker Reconstructie na lumpectomie bij borstkanker U bent door de chirurg verwezen naar de plastisch chirurg om te praten over een reconstructie van de borst. Bij u is borstkanker geconstateerd, de chirurg zal

Nadere informatie

Fysiotherapie. Fysiotherapie na HNP. www.catharinaziekenhuis.nl

Fysiotherapie. Fysiotherapie na HNP. www.catharinaziekenhuis.nl Fysiotherapie Fysiotherapie na HNP www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl FYS005 / Fysiotherapie na HNP / 01-06-2013 2 Fysiotherapie na HNP U wordt

Nadere informatie

Mobiliserende oefeningen voor thuis

Mobiliserende oefeningen voor thuis Mobiliserende oefeningen voor thuis Oefeningen om het lichaam zo soepel mogelijk te houden Oefeningen Cervicale wervelkolom HCWK 1) Extensie: Ga rechtop zitten op een stoel en plaats de middelvingers van

Nadere informatie

Fysiotherapie na een borstoperatie

Fysiotherapie na een borstoperatie Fysiotherapie na een borstoperatie Informatie voor patiënten F0759-3064 november 2011 Medisch Centrum Haaglanden www.mchaaglanden.nl MCH Antoniushove, Burgemeester Banninglaan 1 Postbus 411, 2260 AK Leidschendam

Nadere informatie

Fysiotherapie Hernia- en stenoseoperaties Leefregels en oefeningen

Fysiotherapie Hernia- en stenoseoperaties Leefregels en oefeningen Fysiotherapie Hernia- en stenoseoperaties Leefregels en oefeningen Inleiding Deze folder is een aanvulling op de reeds aan u uitgereikte informatie over uw hernia- of stenoseoperatie en bevat een aantal

Nadere informatie

Adviezen na een open-hart-operatie. Afdeling Fysiotherapie

Adviezen na een open-hart-operatie. Afdeling Fysiotherapie 00 Adviezen na een open-hart-operatie Afdeling Fysiotherapie U bent herstellende van een operatie aan uw hart. De fysiotherapeut heeft u na de operatie begeleid bij het weer oppakken van activiteiten en

Nadere informatie

Fysiotherapie na laminectomie

Fysiotherapie na laminectomie Fysiotherapie Behandeling Fysiotherapie na laminectomie 2 Patiëntenvoorlichting patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl Fys/ Fysiotherapie na laminectomie/19 12 2012 Behandeling Fysiotherapie na

Nadere informatie

Fysiotherapie Hoofd- hals oncologie de functionele gevolgen. Gerben van Hinte Fysiotherapeut, MSc. Docent Master opleiding oncologie fysiotherapie

Fysiotherapie Hoofd- hals oncologie de functionele gevolgen. Gerben van Hinte Fysiotherapeut, MSc. Docent Master opleiding oncologie fysiotherapie Fysiotherapie Hoofd- hals oncologie de functionele gevolgen. Gerben van Hinte Fysiotherapeut, MSc. Docent Master opleiding oncologie fysiotherapie De medische behandeling Het hoofddoel van de behandeling

Nadere informatie

Hartelijk dank voor uw deelname aan de TULYP-studie en de TULYP-studie patiënten vragenlijst.

Hartelijk dank voor uw deelname aan de TULYP-studie en de TULYP-studie patiënten vragenlijst. Vragenlijst TULYP studie Hartelijk dank voor uw deelname aan de TULYP-studie en de TULYP-studie patiënten vragenlijst. U ontvangt deze vragenlijst omdat u recent op controle bent geweest of omdat u recent

Nadere informatie

Fysiotherapie bij Lage Rug Operatie

Fysiotherapie bij Lage Rug Operatie Fysiotherapie bij Lage Rug Operatie Inhoudsopgave Inleiding... 1 Praktische gang van zaken tijdens de opname... 1 Fysiotherapie... 1 Richtlijnen voor thuis... 3 Inleiding U verblijft in ziekenhuis Tjongerschans

Nadere informatie

Oefenenprogramma na een HNP (hernia)operatie of een kanaalstenoseoperatie

Oefenenprogramma na een HNP (hernia)operatie of een kanaalstenoseoperatie Oefenenprogramma na een HNP (hernia)operatie of een kanaalstenoseoperatie Inleiding U wordt binnenkort geopereerd aan een hernia en/of stenose in de rug. Rondom deze operatie krijgt u fysiotherapie. In

Nadere informatie

Fysiotherapie na laminectomie

Fysiotherapie na laminectomie Fysiotherapie Fysiotherapie na laminectomie www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl FYS006 / Fysiotherapie na laminectomie / 24-06-2014 2 Fysiotherapie

Nadere informatie

Patient gegevens. Patiënt gegevens. Bakker, Sanne Adres: Spaarne 153

Patient gegevens. Patiënt gegevens. Bakker, Sanne Adres: Spaarne 153 Patient gegevens Patiënt gegevens Naam: Bakker, Sanne Adres: Spaarne 153 Postcode: 2011CG Haarlem Geboortedatum: 5-6-1996 Leeftijd: 20 Geslacht: V Telefoon: 0616287075 Telefoon mobiel: Telefoon werk: Email:

Nadere informatie

Identificatienummer Datum (dd/mm/jjjj) RAND-36

Identificatienummer Datum (dd/mm/jjjj) RAND-36 Identificatienummer Datum (dd/mm/jjjj) RAND-36 In deze vragenlijst wordt naar uw gezondheid gevraagd. Wilt u elke vraag beantwoorden door het juiste hokje aan te kruisen? Wanneer u twijfelt over het antwoord

Nadere informatie

Maatschap Chirurgie / Afdeling Fysiotherapie. Nazorg en oefeningen na een borstamputatie

Maatschap Chirurgie / Afdeling Fysiotherapie. Nazorg en oefeningen na een borstamputatie Maatschap Chirurgie / Afdeling Fysiotherapie Nazorg en oefeningen na een borstamputatie Algemeen U bent kort geleden geopereerd aan uw borst in verband met borstkanker. In deze folder informeren we u over

Nadere informatie

Armoefeningen na een borstoperatie

Armoefeningen na een borstoperatie Armoefeningen na een borstoperatie 1 Geachte, U hebt zopas een borstoperatie ondergaan. In deze brochure vindt u een beschrijving van de oefeningen die de kinesitherapeut u gaat aanleren, zodat u deze

Nadere informatie

Fysiotherapeutische basisoefeningen

Fysiotherapeutische basisoefeningen Fysiotherapeutische basisoefeningen na een borstoperatie Na uw borstoperatie kunt u uw arm aan de geopereerde zijde wat minder goed bewegen. Dit kan vooral optreden als de lymfklieren uit uw oksel zijn

Nadere informatie

Actief in beweging tijdens uw ziekenhuisopname

Actief in beweging tijdens uw ziekenhuisopname Actief in beweging tijdens uw ziekenhuisopname Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Liggende oefeningen 2 Oefening 1 2 Oefening 2 2 Oefening 3 3 Oefening 4 3 Oefening 5 4 Oefening 6

Nadere informatie

Instructie. Motor Assessment Scale Auteur: Carr J.H Scoring. Testvolgorde en instructies

Instructie. Motor Assessment Scale Auteur: Carr J.H Scoring. Testvolgorde en instructies Instructie Motor Assessment Scale Auteur: Carr J.H. 1985 3 Scoring De therapeut scoort ieder motorische vaardigheid op een schaal van o tot 6. De test moet in een rustige ruimte worden uitgevoerd. De patiënt

Nadere informatie

Opbouw Bij ongetraindheid de werphouding (Links:abduction/external rotation) en reiken achter de rug (Rechts : hyperextension) vermijden.

Opbouw Bij ongetraindheid de werphouding (Links:abduction/external rotation) en reiken achter de rug (Rechts : hyperextension) vermijden. Schouder stabiliseren Het schoudergewricht is voor de stabiliteit tijdens bewegen gebaat bij een goede controle en een goede spierkracht van de dieper gelegen spieren. Deze spieren centreren de kop van

Nadere informatie

Rekoefeningen voor de Gehandicapte schutter

Rekoefeningen voor de Gehandicapte schutter Rekoefeningen voor de Gehandicapte schutter Rekken is een essentieel onderdeel van een evenwichtig trainingsprogramma. Het dagelijks uitvoeren van rekoefeningen kan de flexibiliteit en gezonde gewrichten

Nadere informatie

Oefeningen bij nekklachten

Oefeningen bij nekklachten Oefeningen bij nekklachten Inleiding U bent in het het Kennemer Gasthuis geweest voor uw nekklachten. In deze folder bieden wij u tips en oefeningen betreffende nekklachten. Het is een aanvulling op de

Nadere informatie

(2016.1) Schouder: Secundair Impingement-syndroom

(2016.1) Schouder: Secundair Impingement-syndroom (2016.1) Schouder: Secundair Impingement-syndroom Instituut: Sportrevalidatie Hilversum Verwijzer: Alle verwijzers Periode: 1-1-2016 t/m 31-12-2017 Fysiotherapeut: Alle fysiotherapeuten Inleiding Dit rapport

Nadere informatie

Richtlijnen na een rugoperatie. Paramedische afdeling

Richtlijnen na een rugoperatie. Paramedische afdeling Richtlijnen na een rugoperatie Paramedische afdeling Inleiding U bent in ons ziekenhuis opgenomen voor een rugoperatie. Dit kan bijvoorbeeld een operatie zijn aan een hernia of stenose. Om het herstel

Nadere informatie

Oefeningen na een okselklierdissectie

Oefeningen na een okselklierdissectie Oefeningen na een okselklierdissectie U heeft een borstoperatie gehad, waarbij de lymfeklieren uit uw oksel zijn verwijderd (okselklierdissectie). Mogelijk heeft u ook een borstamputatie ondergaan. In

Nadere informatie

Fysiotherapie na hernia

Fysiotherapie na hernia Fysiotherapie na hernia Deze informatie gaat over fysiotherapie na een herniaoperatie in de lage rug. Hoewel deze operaties niet allemaal hetzelfde zijn, kan er toch een aantal oefeningen worden aangegeven

Nadere informatie

Kwaliteit van leven vragenlijst (SPF36)

Kwaliteit van leven vragenlijst (SPF36) Kwaliteit van leven vragenlijst (SPF36) Toelichting In deze vragenlijst wordt naar uw gezondheid gevraagd. Wilt U elke vraag beantwoorden door het juiste hokje aan te kruisen. Wanneer U twijfelt over het

Nadere informatie

Cervicogene hoofdpijn

Cervicogene hoofdpijn Cervicogene hoofdpijn Van alle hoofdpijnvormen bestaat 15 tot 20 % uit cervicogene hoofdpijn. Het komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Klachtenbeeld: De Noorse neuroloog Dr. Ottar Sjaastad gebruikte

Nadere informatie

Revalidatie na een hernia-operatie of een operatie aan een vernauwing van het lendenwervelkanaal

Revalidatie na een hernia-operatie of een operatie aan een vernauwing van het lendenwervelkanaal Wilhelmina Ziekenhuis Assen Vertrouwd en dichtbij Informatie voor patiënten Revalidatie na een hernia-operatie of een operatie aan een vernauwing van het lendenwervelkanaal z 1 Als u een hernia-operatie

Nadere informatie

Oefentherapie na een breuk van de bovenarm. Chirurgie en Orthopedie

Oefentherapie na een breuk van de bovenarm. Chirurgie en Orthopedie Oefentherapie na een breuk van de bovenarm Chirurgie en Orthopedie De arts heeft bij u een breuk vastgesteld van de bovenarm. Deze breuk hoeft niet geopereerd te worden. U krijgt de eerste (1 à 2) weken

Nadere informatie

Lage Rugpijn, Aspecifieke Lage Rugpijn, Lumbago, Spit,

Lage Rugpijn, Aspecifieke Lage Rugpijn, Lumbago, Spit, Lage Rugpijn, Aspecifieke Lage Rugpijn, Lumbago, Spit, Wat is lage rugpijn? Lage rugpijn zit onderin de rug. Soms straalt de pijn uit naar de billen of naar een of beide bovenbenen. De pijn kan plotseling

Nadere informatie

Subject: Taak 1.2.20

Subject: Taak 1.2.20 Taak 1.2.20 Tutor : vd Biggelaar Mentor : vd Biggelaar Klas : MT1A Gemaakt door : Tommy & Paul van der Linden 1 Inhoud! Taak 1.2.20 Inhoud!... 2 Inleiding... 3 Trekken en Duwen... 4 Tillen... 4 Zitten...

Nadere informatie

Lichamelijk onderzoek

Lichamelijk onderzoek Hoofdstuk 3 Lichamelijk onderzoek Het lichamelijk onderzoek omvat de volgende onderdelen: -- inspectie in rust -- passief en actief uitgevoerd onderzoek naar de beweeglijkheid van de cervicale wervelkolom,

Nadere informatie

Fysiotherapie na een okselklierdissectie

Fysiotherapie na een okselklierdissectie Fysiotherapie na een okselklierdissectie 1 U heeft een okselklierdissectie, eventueel gecombineerd met een borstoperatie, achter de rug. In deze folder krijgt u instructies en oefenadviezen. Belangrijk

Nadere informatie

Oefeningen na een schouder-operatie

Oefeningen na een schouder-operatie Oefeningen na een schouder-operatie Deze folder is bestemd voor patiënten na een schouderoperatie die geopereerd zijn in het Radboudumc. In deze folder staan oefeningen en adviezen voor de schouder beschreven.

Nadere informatie

fysiotherapie na een longoperatie

fysiotherapie na een longoperatie patiënteninformatie fysiotherapie na een longoperatie Binnenkort wordt u geopereerd aan uw long(en) of u heeft onlangs een operatie ondergaan. Waarom is fysiotherapie belangrijk na deze operatie? Hoe kunt

Nadere informatie

Oefeningen ter Verbetering van je Lichaamshouding

Oefeningen ter Verbetering van je Lichaamshouding Oefeningen ter Verbetering van je Lichaamshouding Verkeerde lichaamshoudingen veroorzaken klachten. Eén van de meest voorkomende verkeerde houdingen, wordt veroorzaakt door een naar vorend hangend hoofd,

Nadere informatie

Bijlage 5-1/9. Invulformulier patiënt opvolging. Geboortedatum: Adres: Controlemoment. 3 maanden 6 maanden 9 maanden 12 maanden

Bijlage 5-1/9. Invulformulier patiënt opvolging. Geboortedatum: Adres: Controlemoment. 3 maanden 6 maanden 9 maanden 12 maanden Bijlage 5-1/9 Invulformulier patiënt opvolging Patiënt: Code: Geboortedatum: Adres: Controlemoment 3 maanden 6 maanden 9 maanden 12 maanden 15 maanden 18 maanden 21 maanden 24 maanden (afsluiten) Sportactiviteit

Nadere informatie

UITKOMSTMETINGEN FORMULIER

UITKOMSTMETINGEN FORMULIER Dupuytren Metingen Preoperatief Postop 1 maand Postop 2 maanden Postop 6 maanden (bij ontslag) ROM V V V V kracht V V V pijn V V V V sensibiliteit V* V* V* V* koude intolerantie vr.lijst V V V DASH vragenlijst

Nadere informatie

Oefeningen. Uitademen als u kracht zet, inademen als u ontspant.

Oefeningen. Uitademen als u kracht zet, inademen als u ontspant. Oefeningen Sterke en geoefende buikspieren zijn belangrijk. Omdat ongetrainde en slappe buik- en rugspieren kunnen zorgen voor een slechte houding en rugklachten. Bouw het oefenen van de buikspieren langzaam

Nadere informatie

Richtlijn classificatie halsklierdissecties

Richtlijn classificatie halsklierdissecties VI Richtlijn classificatie halsklierdissecties naar Inleiding 532 1. Uitgangspunten 532 2. Omschrijving groepen lymfklieren 532 3. Classificatie halsklierdissecties 534 3.1 Radicale halsklierdissectie

Nadere informatie

Naam: Geb.dat.: Datum:

Naam: Geb.dat.: Datum: RAND-36 V2.0 1 Naam: Geb.dat.: Datum: Toelichting In deze vragenlijst wordt naar uw gezondheid gevraagd. Wilt u elke vraag beantwoorden door het juiste hokje aan te kruisen. Wanneer u twijfelt over het

Nadere informatie

Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv www.fysio.net - Amsterdam

Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv www.fysio.net - Amsterdam Uit: Egmond-Schuitemaker schouderprotocol (conform Kibler, Cools en Walraven) Excentrische oefeningen rotatorencuff schouder www.fysio.net (nog niet op de huiswerkfilmpjes.) Toe te passen bij stabiliseren

Nadere informatie

Afdeling Fysiotherapie. Oefentherapie na een arthroscopische Neerplastiek

Afdeling Fysiotherapie. Oefentherapie na een arthroscopische Neerplastiek Afdeling Fysiotherapie Oefentherapie na een arthroscopische Neerplastiek Arthroscopische Neerplastiek De pijnklachten, die u de laatste tijd heeft ervaren, worden veroorzaakt door inklemming van de weke

Nadere informatie

Okselklierdissectie. Operatief verwijderen van oksellymfeklieren. Chirurgie. Locatie Hoorn/Enkhuizen

Okselklierdissectie. Operatief verwijderen van oksellymfeklieren. Chirurgie. Locatie Hoorn/Enkhuizen Okselklierdissectie Operatief verwijderen van oksellymfeklieren Chirurgie Locatie Hoorn/Enkhuizen Oksellymfeklierdissectie Zijn er bij de echografie, punctie, MRI of schildwachtklierprocedure uitzaaiingen

Nadere informatie

Adviezen na rugoperatie (rug)hernia / vernauwing van het wervelkanaal

Adviezen na rugoperatie (rug)hernia / vernauwing van het wervelkanaal 00 Adviezen na rugoperatie (rug)hernia / vernauwing van het wervelkanaal Afdeling Fysiotherapie U bent momenteel herstellende van een operatie in verband met een (rug)hernia of vernauwing van het wervelkanaal.

Nadere informatie

In te vullen door de onderzoeker:

In te vullen door de onderzoeker: In te vullen door de onderzoeker: Code : Datum: Studie, het effect van podoposturale therapie zolen op chronische lage rugpijn, al dan niet gepaard gaande met een uitstralende irritatie naar de gluteaalregio

Nadere informatie

Fysiotherapie Oefeningen na reconstructie voorste kruisband

Fysiotherapie Oefeningen na reconstructie voorste kruisband Fysiotherapie Oefeningen na reconstructie voorste kruisband Inleiding Deze folder is een aanvulling op de al door u verkregen in-formatie over de voorste kruisbandreconstructie en bevat een aantal adviezen

Nadere informatie

Adviezen voor een goed herstel in de eerste weken na de ingreep

Adviezen voor een goed herstel in de eerste weken na de ingreep Weer op de been na een hernia-operatie Adviezen voor een goed herstel in de eerste weken na de ingreep Extra aandacht voor uw houding Uw herniaoperatie is achter de rug. En natuurlijk wilt u het alledaagse

Nadere informatie

Borstzorg. richtlijnen en oefeningen. Paramedische Ziekenhuiszorg

Borstzorg. richtlijnen en oefeningen. Paramedische Ziekenhuiszorg Paramedische Ziekenhuiszorg Borstzorg richtlijnen en oefeningen Inleiding U heeft een van de volgende operaties ondergaan: De borst is verwijderd (ablatie) De lymfeklieren in de oksel zijn verwijderd (okselklierdissectie)

Nadere informatie

Fysiotherapie na een operatie aan een hernia of stenose in de lage rug. Afdeling Fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis

Fysiotherapie na een operatie aan een hernia of stenose in de lage rug. Afdeling Fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis Fysiotherapie na een operatie aan een hernia of stenose in de lage rug Afdeling Fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis Inhoudsopgave 1. Inleiding 2 2. Algemene informatie rug en hernia 2 2.1 Bouw van de wervelkolom

Nadere informatie

Artrose knie. Artrose is een aandoening die voor kan komen bij één of meerdere gewrichten.

Artrose knie. Artrose is een aandoening die voor kan komen bij één of meerdere gewrichten. Artrose knie Wat is artrose? Artrose is een aandoening die voor kan komen bij één of meerdere gewrichten. Een gewricht bestaat uit twee botuiteinden, die zijn bekleed met kraakbeen. Het kraakbeen vangt

Nadere informatie

Orthopedie. Neerplastiek. Operatieve acromionplastiek volgens Neer

Orthopedie. Neerplastiek. Operatieve acromionplastiek volgens Neer Orthopedie Neerplastiek Operatieve acromionplastiek volgens Neer Inleiding Binnenkort wordt u geopereerd aan uw schouder. In deze folder vindt u informatie over het schoudergewricht, de aanleiding voor

Nadere informatie

Correctie van de stand van de rug. Lumbale columnotomie

Correctie van de stand van de rug. Lumbale columnotomie Correctie van de stand van de rug Lumbale columnotomie Inhoud Inleiding 3 De operatie 3 Risico s van de operatie 4 Na de operatie 4 Eerste dagen na de operatie 4 Fysiotherapie 4 Eten en drinken 4 Uit bed

Nadere informatie

Informatie en. adviezen. hernia-operatie. okselchirurgie. ZorgSaam

Informatie en. adviezen. hernia-operatie. okselchirurgie. ZorgSaam Informatie en adviezen oefeningen na een na okselchirurgie hernia-operatie ZorgSaam 1 2 U heeft een operatie ondergaan i.v.m. borstkanker, waarbij lymfklieren in de oksel zijn verwijderd. Als gevolg van

Nadere informatie

Fysiotherapie na een KopHals Prothese (Orthopedie)

Fysiotherapie na een KopHals Prothese (Orthopedie) Fysiotherapie na een KopHals Prothese (Orthopedie) In deze folder vindt u het revalidatieschema, leefregels en oefenschema voor na uw heupoperatie. De foto s in deze folder tonen een patiënt die aan zijn

Nadere informatie

Hevige pijn ter hoogte van de schoudertop als gevolg van een forse schouderduw, bij een 23-jarige topvoetballer

Hevige pijn ter hoogte van de schoudertop als gevolg van een forse schouderduw, bij een 23-jarige topvoetballer 9 2 Hevige pijn ter hoogte van de schoudertop als gevolg van een forse schouderduw, bij een 23-jarige topvoetballer Dos Winkel en Koos van Nugteren Introductie Het verhaal van een topvoetballer met acute

Nadere informatie

Oefeningen na een borstreconstructie (eerste vier weken)

Oefeningen na een borstreconstructie (eerste vier weken) Oefeningen na een borstreconstructie (eerste vier weken) U heeft een borstreconstructie ondergaan. In deze folder leest u welke oefeningen u kunt doen in de eerste vier weken. Neem altijd uw verzekeringsgegevens

Nadere informatie

ONDERZOEK SCHOUDER. Datum onderzoek.. Naam onderzoeker Beroep... Hobby s. Werkbelasting/houding

ONDERZOEK SCHOUDER. Datum onderzoek.. Naam onderzoeker Beroep... Hobby s. Werkbelasting/houding Naam: Geb.datum: ONDERZOEK SCHOUDER Datum onderzoek.. Naam onderzoeker Beroep... Hobby s. Werkbelasting/houding Sport.. Voorkeurshand links / rechts Klachten links / rechts ANAMNESE Belangrijkste klachten

Nadere informatie

Eenvoudige oefeningen voor klachten van de schouder

Eenvoudige oefeningen voor klachten van de schouder Eenvoudige oefeningen voor klachten van de schouder De oefeningen moeten enkele malen tot tien keer achter elkaar worden herhaald en minstens een tot driemaal per dag worden gedaan. Het is beter vaak en

Nadere informatie

POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIE PROTOCOL NA ARTHROSCOPISCH HECHTEN SLAP-LAESIE SCHOUDER

POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIE PROTOCOL NA ARTHROSCOPISCH HECHTEN SLAP-LAESIE SCHOUDER Versie 2017 POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIE PROTOCOL NA ARTHROSCOPISCH HECHTEN SLAP-LAESIE SCHOUDER 1. Doel Het op eenduidige wijze uitvoering geven aan de postklinische fysiotherapeutische

Nadere informatie

Oefeningen en adviezen na een totale heupoperatie

Oefeningen en adviezen na een totale heupoperatie Oefeningen en adviezen na een totale heupoperatie FYSIOTHERAPIE Voelt beter Uw heupgewricht is vervangen door een kunstheup (heupprothese). Een mogelijke complicatie is het uit de kom schieten van de

Nadere informatie

Diagnostiek aan de schoudergordel. Model orthopedische geneeskunde ( James Cyriax) (Dos winkel)

Diagnostiek aan de schoudergordel. Model orthopedische geneeskunde ( James Cyriax) (Dos winkel) Diagnostiek aan de schoudergordel Model orthopedische geneeskunde ( James Cyriax) (Dos winkel) Doorsnede art. humeri bicepspees, loopt door bovenkant van kapsel en voorkomt inklemming van kapsel in gewrichtsspleet

Nadere informatie

Orthopedie. Instructies voor patiënten met een kunstheup

Orthopedie. Instructies voor patiënten met een kunstheup Orthopedie Instructies voor patiënten met een kunstheup Geachte mevrouw/mijnheer, In deze folder vindt u een aantal richtlijnen/instructies, die u goed kunt gebruiken nadat u een heupprothese heeft gekregen.

Nadere informatie

FIT VOOR EEN NIEUWE KNIE

FIT VOOR EEN NIEUWE KNIE FIT VOOR EEN NIEUWE KNIE Para Medisch Centrum Skagerrak Hoofddorp Inleiding U heeft dit boekje gekregen omdat u binnenkort een nieuwe knie krijgt. In dit boekje vindt u trainingsschema s, oefeningen en

Nadere informatie

Orthopedie LATERALE CLAVICULA RESECTIE

Orthopedie LATERALE CLAVICULA RESECTIE Orthopedie LATERALE CLAVICULA RESECTIE INLEIDING Uw orthopedisch chirurg heeft een operatie aan de schouder geadviseerd. Deze operatie heet een laterale clavicula resectie (weghalen van het buitenste uiteinde

Nadere informatie

Schouderoperatie. oefeningen en richtlijnen. Paramedische afdeling

Schouderoperatie. oefeningen en richtlijnen. Paramedische afdeling Paramedische afdeling Schouderoperatie oefeningen en richtlijnen Inleiding U heeft van uw behandelend arts te horen gekregen dat u een operatie krijgt aan uw schouder. Het doel van de operatie is het wegnemen

Nadere informatie

Erbse parese bij baby

Erbse parese bij baby patiënteninformatie Erbse parese bij baby adviezen Tijdens de geboorte is de schouder van de baby achter het schaambeen van de moeder blijven haken. Dit heet een Erbse parese. Om dit te laten herstellen

Nadere informatie

SAMENVATTING. Schouder pijn na een beroerte.

SAMENVATTING. Schouder pijn na een beroerte. SAMENVATTING Schouder pijn na een beroerte. Schouderpijn na een beroerte is een veelvoorkomend bijverschijnsel bij patiënten met een hemiplegie (halfzijdige verlamming) en het voorkomen ervan wordt geschat

Nadere informatie

Revalidatie nieuwe heupoperatie. Achterste benadering

Revalidatie nieuwe heupoperatie. Achterste benadering Revalidatie nieuwe heupoperatie Achterste benadering Afdeling fysiotherapie Datum: januari 2014 2 Inhoud 1 Inleiding 3 2 Revalidatie 4 3 Thuissituatie 5 4 Anatomie 6 5 Operatietechniek 7 6 Leefregels achterste

Nadere informatie

POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL NA OPEN/ARTHROSCOPISCH HECHTEN CUFFRUPTUUR SCHOUDER, MIDDEL

POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL NA OPEN/ARTHROSCOPISCH HECHTEN CUFFRUPTUUR SCHOUDER, MIDDEL VERSIE JANUARI 2017 POSTKLINISCH FYSIOTHERAPEUTISCH REVALIDATIEPROTOCOL NA OPEN/ARTHROSCOPISCH HECHTEN CUFFRUPTUUR SCHOUDER, MIDDEL 1. Doel Het op eenduidige wijze uitvoering geven aan de poliklinische

Nadere informatie

Inleiding De kanker is bij u uitgezaaid naar de lymfeklieren. Er is met u overlegd dat de lymfeklieren uit de oksel worden verwijderd. Deze operatie n

Inleiding De kanker is bij u uitgezaaid naar de lymfeklieren. Er is met u overlegd dat de lymfeklieren uit de oksel worden verwijderd. Deze operatie n Okselklieroperatie Inleiding De kanker is bij u uitgezaaid naar de lymfeklieren. Er is met u overlegd dat de lymfeklieren uit de oksel worden verwijderd. Deze operatie noemt men okselklieroperatie. Een

Nadere informatie

uitstekend zeer goed goed matig slecht

uitstekend zeer goed goed matig slecht Inclusienummer: PI Datum van invullen: gezondheid en kwaliteit van leven 1. Wat vindt u, over het algemeen genomen, van uw gezondheid? uitstekend zeer goed goed matig slecht 2. In vergelijking met 1 jaar

Nadere informatie

ERASMUS MC MODIFICATIE VAN DE (REVISED) NOTTINGHAM SENSORY ASSESSMENT Handleiding

ERASMUS MC MODIFICATIE VAN DE (REVISED) NOTTINGHAM SENSORY ASSESSMENT Handleiding De Erasmus MC Modificatie van de (revised) Nottingham Sensory Assessment (EmNSA) 1 is een meetinstrument om bij patiënten met intracraniële aandoeningen de tastzin, de scherp-dof discriminatie en de propriocepsis

Nadere informatie

Bekkenkanteling: maak afwisselend een bolle- en holle rug, waarbij romp en hoofd stil blijven liggen op de onderlaag.

Bekkenkanteling: maak afwisselend een bolle- en holle rug, waarbij romp en hoofd stil blijven liggen op de onderlaag. www.gezondbewegen.nl Rugoefeningen Algemene adviezen: Creëer een vaste plaats en een vast tijdstip en voer de oefeningen twee keer per dag uit Realiseer u, indien de klachten verminderd of verdwenen zijn,

Nadere informatie