Bij een klein debiet is de verdunning van de afvalwaters minder en zijn de negatieve effecten veroorzaakt door de afvalwaters groter.

Transcriptie

1 2. WATERLOOP 2.1. Oriëntering op de waterloop Als we naar de bron toe varen, die hoger ligt dan de monding gaan we de rivier op, stroomopwaarts. Varen we naar de monding, die lager ligt dan de bron, dan drijven we mee met de stroming, dit heet stroomafwaarts. Om te weten wat de linker- en de rechteroever is, moet je met je gezicht naar de monding staan (of met je rug naar de bron), wat dan aan de linkerkant ligt, is de linkeroever, aan de rechterkant de rechteroever Waterlopen en bekkens Een beek is een min of meer natuurlijke waterloop die vanuit een oorsprong, vaak een bron, naar lager gelegen gebieden (stroomafwaarts) vloeit. Waar meerdere beken samenkomen en een zekere grootte krijgen, spreken we van een rivier. De vuistregel om te bepalen of een waterloop nu een beek of een rivier is, is dat een beek op alle plaatsen doorwaadbaar is, terwijl een rivier dit maar op enkele plekken is. Een rivier ligt in een bekken. De bekkens zijn afgebakend op basis van waterscheidingslijnen. Deze lijnen geven de scheiding aan tussen het hemelwater dat in de richting van de rivier vloeit. In het Vlaams Gewest kennen we 11 rivierbekkens: Brugse polders, Gentse kanalen, Beneden-Scheldebekken, Boven-Scheldebekken, Demerbekken, Denderbekken, Dijlebekken, IJzerbekken, Leiebekken, Maasbekken, Netebekken. De grootte van een bekken bepaalt hoeveel water er maximaal door een rivier stroomt. Een bekken is bepalend voor de verspreiding van aan water gebonden organismen. Op gebied van milieu geeft een bekken aan waar het effect van een verstoring, bv. de lozing van een giftige stof, verder merkbaar zal zijn. Een stroom is een rivier die in zee uitmondt. Alle bekkens van de rivieren die in de stroom uitmonden vormen samen het stroomgebied. In Vlaanderen kennen we vier stroomgebieden: IJzer, Schelde, Maas en de Brugse Polders. De eerste drie zijn grensoverschrijdend. Een kanaal is een door de mens (al dan niet met de hand) gegraven waterweg, meestal in een rechte lijn aangelegd. Het water in een kanaal is afkomstig van rivieren. Een kanaal kan verschillende bekkens doorkruisen. Kanalen werden gegraven voor het goederentransport of voor de afvoer van overtollig water (afleidingskanalen) Verval - debiet Het verval is het hoogteverschil van de waterspiegel tussen twee plaatsen. Hoe kleiner het verval, hoe trager het water stroomt en hoe kleiner het debiet. De meeste Vlaamse rivieren hebben een klein verval. Het debiet is de hoeveelheid water (in m 3 ) dat per seconde op een bepaalde plaats voorbij stroomt. Het debiet van een rivier kan heel hard schommelen. In de winter is er een hoge afvoer door de grote regenval. In de zomer is het droger en is er een lagere afvoer. Als een debiet gelijk is aan nul, dan stroomt het water niet. Bij een klein debiet is de verdunning van de afvalwaters minder en zijn de negatieve effecten veroorzaakt door de afvalwaters groter. Hieronder vind je een overzicht van de gemiddelde debieten van enkele rivieren in 2009 (bron: Hydrologisch jaarboek 2009 Hydrologisch Informatiecentrum) Rivier Plaats Gemiddeld jaardebiet (m 3 /s) Minimum debiet in 2009 (m 3 /s) Maximum debiet in 2009 (m 3 /s) Kleine Nete Grobbendonk 5,26 1,65 25,53 Dijle Wijgmaal 4,74 2,12 21,87 Demer Aarschot 13,04 4,54 54,50 Zenne Vilvoorde 7,4 5,04 30,47 Dender Aalst 6,01 5,79 6,78 Deel Info najaar 2012 EMBT 7

2 Zeeschelde Melle 30,88-2,40 255,90 Bovenschelde Bossuit 31,23 10,89 146,22 Leie St-Baafs-Vijve 28,89 5,72 203,12 IJzer Roesbrugge 3,72 0,19 76,42 Een aantal rivieren staan in voor de voeding van kanalen. Zo wordt het Albertkanaal gevoed door de Maas, en het Kanaal Gent - Oostende door de Bovenschelde en de Leie. Daardoor vermindert het debiet van die rivieren Waterkwaliteit De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) meet de kwaliteit van het oppervlaktewater aan de hand van een uitgebreid meetnet. Er worden monsters genomen van het water in onze beken, rivieren, kanalen, vijvers en aan onze kust. In Vlaanderen (de wetten in Vlaanderen, Brussel en Wallonië verschillen van elkaar) moet al het oppervlaktewater een basiswaterkwaliteit hebben. Uitzondering hierop kunnen aangevraagd worden - in de stroomgebiedbeheerplannen (zie 13.4 & 13.6) - voor sterk veranderde of kunstmatige waterlichamen. Voorbeelden: Kunstmatig waterlichaam: Zeekanaal Brussel-Schelde Sterk veranderd waterlichaam (omwille van: Scheepvaart inclusief Havenfaciliteiten, Bescherming overstroming): Leie vanaf de gewestgrens te Wervik t.e.m. de monding in de Ringvaart te Gent. Er zijn ook waarden voor waterlopen met een bestemming van viswaterkwaliteit en ook zijn er andere waarden voor water waaruit drinkwater moet gemaakt worden of voor waterlopen die bestemd zijn als zwemwater en schelpdierwater. Afhankelijk van de geldende kwaliteitsdoelstelling moeten bepaalde normen voor verschillende parameters gehanteerd worden. De Europese kaderrichtlijn Water (EKW; zie 13.4) heeft onder meer als doel om een goede toestand te bereiken in alle oppervlaktewateren. Het behalen van een goede toestand wordt verder omschreven als het bereiken van een goede chemische toestand en een goede ecologische toestand. De EKW verplicht de lidstaten de oppervlaktewaterkwaliteit op te volgen op zo een manier dat de kwaliteitsgegevens onderling uitwisselbaar zijn. De chemische toestand van een waterlichaam wordt beoordeeld aan de hand van de concentratie van de prioritaire stoffen en de andere chemische stoffen waarvoor er een Europese milieukwaliteitsnorm bestaat. De goede chemische toestand van een waterlichaam wordt behaald wanneer de milieukwaliteitsnorm voor al deze in totaal 41 stoffen gehaald wordt (principe one out, all out ). Voor de beoordeling van de ecologische toestand worden zowel biologische, hydromorfologische als chemische en fysische-chemische kwaliteitselementen in beschouwing genomen. De EKW schrijft per categorie waterlichamen voor welke biologische kwaliteitselementen van toepassing zijn. De biologische kwaliteitselementen (fytoplankton 1, fytobenthos 2 en macrofyten 3, macro-invertebraten 4 en vissen 5 ) worden beoordeeld met een ecologische kwaliteitscoëfficiënt (EKC of in het Engels EQR). Elk van deze vijf kwaliteitselementen moet beoordeeld worden aan de hand van een door de lidstaten vrij te kiezen methode, die aan een aantal vereisten moet voldoen. De EKW eist dat deze beoordelingssystemen van de verschillende lidstaten onderling vergelijkbaar zijn. De EKC geeft de verhouding aan tussen de waarde van de voor een bepaald waterlichaam vastgestelde biologische parameter en de waarde van die parameter onder de voor dat waterlichaam geldende referentieomstandigheden. Deze EKC wordt uitgedrukt als een getalswaarde tussen nul en één, waarbij de waarden in de buurt van één op een zeer goede ecologische toestand (geen of zeer 1 De microscopische, niet vastgehechte en dus los drijvende planten (algen). 2 De op stenen, waterplanten, vastgehechte algen; in de praktijk worden enkel de kiezelwieren of diatomeeën in het beoordelingssysteem voor dit kwaliteitselement meegenomen. Gemeten met PISIAD-index. 3 Alle water- en oeverplanten die zichtbaar zijn met het blote oog. Gemeten met macrofytenindex. 4 Met het blote oog waarneembare ongewervelde dieren (groter dan 0,5 mm). Gemeten met MMIF. 5 Gemeten met de IBI-index. Deel Info najaar 2012 EMBT 8

3 geringe afwijking van de ecologische toestand tot de referentie) wijzen en de waarden in de buurt van nul op een slechte ecologische toestand (zeer sterke afwijking tot de referentie). Onder hydromorfologische kwaliteitselementen worden hydrologische en structurele eigenschappen verstaan zoals stromingsregime en natuurlijkheid van de oevers. Onder de chemische en fysisch-chemische kwaliteitselementen vallen de algemene fysischchemische kwaliteitselementen (zoals zuurstof en nutriënten) en de specifieke niet-prioritaire polluenten waarvan door de lidstaat is vastgesteld dat ze in significante hoeveelheden in het waterlichaam worden geloosd. De normen voor de biologische, de hydromorfologische en de algemene fysisch-chemische elementen zijn typespecifiek. Deze typespecifieke normen worden beoordeeld volgens een systeem met vijf niet noodzakelijk gelijkmatig verdeelde - kwaliteitsklassen, namelijk zeer goed (blauw), goed (groen), matig (geel), ontoereikend (oranje) en slecht (rood) (zie bovenstaande figuur). Deze eindscore voor de ecologische toestand van een oppervlaktewaterlichaam wordt bepaald door het laagste beoordelingsresultaat van alle biologische en fysico-chemische kwaliteitselementen. Het doel van de ecologische beoordeling is het beoordelen van de effecten van menselijke activiteiten op ecologische kenmerken op de verschillende geïntegreerde schalen in ruimte en tijd en het evalueren van de resulterende beoordeling in beheersmaatregelen. Het primaire einddoel is het bereiken van de goede ecologische toestand. De specifieke niet-prioritaire polluenten kunnen enkel conform of niet conform de norm zijn, wat dan vertaald wordt in slechts twee kwaliteitsklassen, namelijk goed en niet goed. Een waterlichaam behaalt pas de goede ecologische toestand als alle relevante kwaliteitselementen minstens goed zijn (principe one out, all out )! Voor de beoordeling van de waterlichamen worden de milieukwaliteitsnormen getoetst aan één of meerdere voor het waterlichaam representatief geachte meetpunten. Voor fytobenthos en macrofyten worden standaard drie trajecten, gespreid over het waterlichaam, bemonsterd. Terwijl de fysisch-chemische kwaliteitselementen jaar in, jaar uit gemeten worden, verplicht de EKW de biologische kwaliteitselementen slechts om de drie jaar operationeel te meten. Vermits in Vlaanderen de metingen in 2007 gestart werden, is de eerste cyclus in 2009 beëindigd. Sinds 2010 worden de waterlichamen aan een tweede beoordelingsronde onderworpen. Er wordt dieper ingegaan op 2 methoden die aan bod komen tijdens de educatieve milieuboottochten Biologische waterkwaliteit (enkel macro-invertebraten) Bij de beoordeling van de biologische waterkwaliteit kan gebruik gemaakt worden van de Belgische Biotische Index (BBI). Deze index steunt op de aan- of afwezigheid van macro-invertebraten in het water. Als macro-invertebraten beschouwt men met het blote oog waarneembare ongewervelden, zoals insectenlarven, weekdieren, kreeftachtigen, wormen. Deel Info najaar 2012 EMBT 9

4 De Biotische Index evalueert de waterkwaliteit over een ruimere tijdspanne. De indexwaarde schommelt tussen 0 (zeer slechte kwaliteit) en 10 (zeer goede kwaliteit). De bekomen resultaten krijgen volgende beoordeling: BBI Kleur Beoordeling 9 10 blauw zeer goede kwaliteit 7 8 groen goede kwaliteit 5 6 geel matige kwaliteit 3 4 oranje slechte kwaliteit 1 2 rood zeer slechte kwaliteit 0 zwart uiterst slechte kwaliteit Opmerking: de BBI is een betrouwbare robuuste methode met veel praktijkervaring (o.a. bij VMM), goed gekend en ingeburgerd. De berekening is gebaseerd op gevoeligheid van klassen organismen en kan met een eenvoudige tabel bepaald worden. Maar, in tegenstelling tot wat de Europese Kaderrichtlijn Water eist (zie hierboven) is de BBI niet typespecifiek, geldt die enkel voor de categorie rivier en kent deze geen referentietoestand en abundantie. VMM berekent nog steeds de BBI als index voor macro-invertebraten, maar rapporteert er niet meer over. BBI-normen gelden wettelijk niet meer in Vlaanderen. Sinds 2007 meet de VMM de biologische waterkwaliteit voor het kwaliteitselement macroinvertebraten aan de hand van de Multimetric Macroinvertebrate Index Flanders (MMIF) of de multimetrische macroinvertebraten index Vlaanderen. De MMIF is een aanpassing van de BBI om te voldoen aan eisen van de Kaderrichtlijn Water. Het resultaat van de MMIF (= EKC voor macro-invertebraten) is een getalwaarde tussen 0 en 1, die dan vertaald kan worden naar een klasse met de overeenkomstige kleuraanduiding (vb. matig = geel). Met die bijzonderheid dat voor de sterk veranderde en de kunstmatige waterlichamen afgemeten wordt t.o.v. het maximum ecologisch potentieel. Dat laatste betekent dat er voor macroinvertebraten gewerkt wordt met aangepaste klassegrenzen per waterlichaam (behalve de niet sterk veranderde waar 0,7 goed is). Bijvoorbeeld: in de Zenne heb je al kwaliteitsklasse goed vanaf MMIF = 0,6 en in het Zeekanaal Brussel-Schelde vanaf MMIF = 0,65. In niet afwijkende gevallen geldt kwaliteitsklasse goed vanaf MMIF = 0,7. Ter vergelijking: MMIF = 0,6 komt overeen met een BBI = 7. De beoordeling o.b.v. macroinvertebraten is dus iets strenger geworden voor de niet afwijkende gevallen (nl. MMIF = 0,7 = goed ). Let op: Conform de Europese Kaderrichtlijn Water worden onder biologische waterkwaliteit niet enkel de macro-invertebraten (vroeger de BBI, nu MMIF) bedoeld, maar ook (naargelang het geval) het fytoplankton, de fytobenthos, de macrofyten en de vissen! Fysico-chemische waterkwaliteit Een tweede methode om de waterkwaliteit te onderzoeken is de fysico-chemische methode. Op de meetpunten wordt een basispakket van parameters onderzocht. De temperatuur van het water, de concentratie aan opgeloste zuurstof, de zuurtegraad (ph), het chemisch zuurstofverbruik (CZV), ammoniakale stikstof, nitriet en nitraat, totaal orthofosfaat, totaal fosfor, chloride en het geleidingsvermogen. De parameters die in het deel labo aan boord onderzocht worden, staan vetgedrukt. Het belang van deze parameters wordt kort toegelicht. temperatuur De meeste waterdieren hebben een actief en een passief seizoen afhankelijk van de temperatuur van het water. De koudwatervissen die bij ons leven sterven of kunnen zich niet meer voortplanten in water dat warmer is dan 25 C. De concentratie opgeloste zuurstof in het water is afhankelijk van de temperatuur van het water. Bij 0 C kan er ongeveer 2 maal zoveel zuurstof opgelost zijn in het water, als bij 30 C! opgeloste zuurstof Een belangrijke parameter voor de bespreking van de waterkwaliteit is de opgeloste zuurstof. De aanwezigheid van een voldoende hoge concentratie aan opgeloste zuurstof is van zeer groot belang Deel Info najaar 2012 EMBT 10

5 voor het leven in het water en speelt een grote rol in zelfzuiverende processen van de waterloop(aërobe bacteriën). De Italiaanse onderzoeker Prati ontwikkelde voor verscheidene parameters een transformatieformule om een gemeten waarde om te rekenen naar een onderling vergelijkbare kwaliteitsindex. Aan de hand van deze index kan de kwaliteitsklasse bepaald worden. De VMM gebruikt voor de beoordeling van de waterkwaliteit de Prati-index voor zuurstofverzadiging (PIO). Deze index krijgt een slechte score bij lage zuurstofconcentraties, maar ook bij oververzadiging; die treedt immers op bij eutrofiëring een verschijnsel dat de kwaliteit aantast. De bekomen resultaten krijgen volgende beoordeling (let wel: een hogere index wijst op een slechtere kwaliteit): PIO Klasse Kleur Beoordeling blauw niet verontreinigd >1 2 2 groen aanvaardbaar >2 4 3 geel matig verontreinigd >4 8 4 oranje verontreinigd > rood zwaar verontreinigd >16 6 zwart zeer zwaar verontreinigd zuurgraad (PH): waarden tussen 1 en 14: 7 is neutraal, minder dan 7 is zuur, meer dan 7 is basisch De meeste vissen kunnen goed leven in neutraal water. Zuur water tast bij vissen de kieuwen en de beschermende slijmlaag aan. Te basisch water is eveneens ongeschikt als viswater. (rechtstreekse invloed). Doordat het water van ph verandert, kan de giftigheid van stoffen veranderen (onrechtstreekse invloed). vb. bij daling van de ph van 8 naar 7: cyaniden worden 500 keer giftiger vb. van stijging van de ph van 7 naar 8: ammoniak wordt 10 maal giftiger Verzuring door lozing van afvalwater, inspoeling van zuur water uit sterk bemeste akkers of zure regen vormt in Vlaanderen een groot milieuprobleem. nitraat (NO 3 - ), nitriet (NO 2 - ) Nitraat is een essentiële voedingsstof voor planten. Nitraat komt onder natuurlijke omstandigheden voor in waterlopen, maar vooral door inspoeling van meststoffen kunnen de concentraties te hoog oplopen. Nitraat is samen met fosfaat de oorzaak van de eutrofiëring van vele oppervlaktewaters. Als er minder zuurstof in het water is, worden de nitraten omgezet in nitrieten. Bij nog lagere zuurstofgehaltes in stikstofgas (N 2 ). Nitrieten zijn zowel schadelijk voor de waterdieren als voor de mens: meer bepaald voor baby s en kleine kinderen. In de darmflora wordt nitraat gedeeltelijk omgezet in nitriet en ammoniak. De toxiciteit van nitriet houdt verband met de zuurstofvoorziening in het lichaam. Nitriet bindt met hemoglobine, de stof die normaal zuurstof opneemt in het bloed zodat zuurstofgebrek en verstikking kunnen optreden (blauwziekte). In de lever worden nitrieten omgezet tot nitrosamines die kankerverwekkend zijn. Voor drinkwater gelden strenge normen voor het nitraatgehalte. Omdat nitraten niet vastgehouden worden door de bodem, sijpelen ze door tot in het grondwater. fosfaat (PO 4 3- ) Net zoals nitraat is fosfaat een voedingsstof voor planten. Fosfaten in kunstmeststoffen worden meestal vastgehouden door de bodem. De fosfaten in het oppervlaktewater komen meestal van lozingen van huishoudelijk (wasmiddelen) en industrieel rioolwater. Industrie 25,1 % Bevolking 68,7 % Landbouw 6,2 % Zuiver water bevat minder dan 0,1 mg PO 4 3- /l, terwijl verontreinigd water meer dan 1 mg PO 4 3- /l bevat. ammonium Ammonium (NH 4 + ) en ammoniak (NH 3 ) komen vrij bij de afbraak van plantaardig en dierlijk materiaal door bacteriën. In natuurlijke omstandigheden gaat het steeds om uiterst kleine concentraties. Een concentratie van 1mg/l wijst al op organische vervuiling en die is meestal toe te schrijven aan Deel Info najaar 2012 EMBT 11

6 overbemesting. Bij aanwezigheid van zuurstof zetten bacteriën ammonium om in nitraat en nitriet (nitrificatie). Onder bepaalde omstandigheden (lage zuurstofconcentraties) doet het omgekeerde proces zich voor (denitrificatie). Naast bovengenoemde parameters worden op een aantal meetpunten nog de gehaltes biochemisch zuurstofverbruik (BZV), Kjeldahl-stikstof, sulfaat, totale hardheid, gehalte aan zwevende stoffen en zware metalen bepaald. De monsterneming in het kader van het routinematig onderzoek gebeurt 12 maal per jaar. Uitzonderlijk worden enkele meetpunten 26 maal bemonsterd. Naast deze routinematige metingen wordt door de VMM sedert 1996 eveneens onderzoek verricht naar de aanwezigheid van bestrijdingsmiddelen (pesticiden) in oppervlaktewater. De frequentie van monsterneming is gelet op het inventariserend karakter van de metingen - 6 maal per jaar Kleine manipulaties watervang Met een watervang wordt water uit een rivier of kanaal gehaald. Dat kan gebeuren om het omliggende land te bevloeien, om visvijvers aan te vullen, als drinkwater voor vee, als koelwater of productiewater voor bedrijven. Het koelwater komt in vele gevallen weer terug in het kanaal of de rivier, maar een groot deel ervan is verdampt. Hierdoor vermindert het debiet van een rivier stuw Op gekanaliseerde rivieren (en op sommige kanalen) kan het debiet van de waterweg geregeld worden met een stuw die meestal naast een sluis gelegen is. Door de hoogte van de stuw te regelen, kan er meer of minder water doorstromen. De stuw zal laag staan wanneer er veel water is. Zo kan het vele water snel naar zee stromen. De stuw zal hoog staan, wanneer er weinig water in de rivier zit. Op die manier wordt het water opgehouden en blijft de diepte van de rivier bewaard. Ook dan is er een klein debiet sifon / duiker Kanalen die hoger liggen dan de omgeving maken geen deel uit van het stroombekken van de nabij gelegen beken en rivieren. De beken en rivieren die zo'n kanaal moeten kruisen, liggen lager en kunnen niet op een natuurlijke manier uitmonden in het kanaal. Dat rivierwater kan onder het kanaal door geleid worden met een duiker of sifon of opgepompt worden in het kanaal. Een duiker werkt volgens het principe van de verbonden vaten. Voor het water het kanaal onderdoor gaat, wordt het grootste vuil tegenhouden door een rooster. Duikers komen het meest voor. Op enkele plaatsen vind je pompen terug, die het rivierwater van een lager naar een hoger niveau oppompen zodat het in het kanaal kan lopen terugslagklep De meeste lozingen of uitmondingen van beekjes gebeuren via een open buis. In sommige gevallen gebeurt dit met een terugslagklep. De terugslagklep zit op het uiteinde van zo n buis en kan slechts in één richting openen, nl. die van de grootste waterloop. Het scharnierpunt zit bovenaan. Wanneer nu de waterstand van het uit te monden beekje hoger is dan die van de grotere waterloop, zal de klep door de druk van het water in het beekje geopend worden. Omgekeerd zal bij een hoge waterstand de druk van het water uit de grotere waterloop de klep dichtduwen, zodat er geen water naar het kleinere beekje stroomt. De klep regelt dus als het ware een éénrichtingsverkeer van de kleinere naar de grotere waterloop overstort Een riooloverstort is een nooduitlaat in een rioleringsbuis, die in werking treedt als het water in de buis boven een bepaald peil staat, bv. na een hevige regenbui. Dat ongezuiverde en met regenwater verdunde rioolwater gaat dan rechtstreeks naar een nabijgelegen beek of rivier. Zo komen o.a. extra zwevende stoffen in het oppervlaktewater. Dat zwevende materiaal kan bezinken en het leefgebied van dieren en planten bedekken met een sliblaag. Naast zwevende stoffen bevat het rioolwater ook voedingsstoffen (nitraten en fosfaten), bacteriën en virussen, zware metalen en andere stoffen zoals bestrijdingsmiddelen en PAK s (polycyclische aromatische koolwaterstoffen). Deel Info najaar 2012 EMBT 12

7 De voedingsstoffen kunnen aanleiding geven tot eutrofiëring. In de buurt van het overstort overleven bacteriën en virussen (waaronder een aantal ziekteverwekkers) een tijd in de waterbodem. Organische polluenten en zware metalen kunnen er zich opstapelen en in de voedselketen terechtkomen, zodat geleidelijk een concentratie ontstaat die giftig is. Als het overstort werkt, komt het rioolwater er met grote gutsen uit. Dit zorgt voor extra aanvoer van zwevend materiaal, waarbij zelfs organismen weggespoeld kunnen worden. Eigenlijk zou een overstort overbodig moeten zijn. Invoeren van een gescheiden rioleringsstelsel is een beter alternatief. Regenwater dat op verharde oppervlakken zoals parkeerterreinen en daken valt, kan beter niet naar de riolering geleid worden. Dat regenwater kan infiltreren in de grond of naar een beek in de buurt stromen. Het grachtenstelsel is dus aan herwaardering toe inkapseling waterloop Vaak worden beken, rivieren (zoals bv. de Zenne in Brussel of de Mandel in Roeselare) in buizen onder de grond geleid. De redenen hiervoor zijn legio: geurhinder, minder onderhoud van de oevers, angst voor overstroming of gewoon geen plaats ervoor. De gevolgen voor de rivier en haar omgeving zijn meer nadelig dan voordelig: - Het water is niet meer blootgesteld aan de lucht, er kan dus minder zuurstof in het water oplossen en het zelfzuiverend vermogen van de waterloop daalt. - Zowel de insijpeling als de afvoer van regenwater wordt bemoeilijkt, waardoor het gevaar voor overstromingen stijgt. - De relatie van de omwonenden met de rivier gaat verloren - Vervuiling is niet meer zichtbaar - De watergebonden fauna en flora verdwijnen Van natuurlijke waterloop naar kanaal Natuurlijke waterloop De natuurlijke oever wordt gekenmerkt door de oeverbegroeiing. De wortels bieden bescherming aan dieren en jonge vissen, ze houden de bodem vast en beperken de erosie door de waterstroming. Een deel van de opgeloste stoffen in het water worden via de wortels door de planten opgenomen en bovendien gaat er een niet onbelangrijke fractie via de wortels naar het water. Tussen en op de planten leven diverse micro-organismen die instaan voor het zelfzuiverend vermogen van de waterloop. De natuurlijke oever heeft een licht hellende structuur die plantengroei bevorderd. Hierdoor wordt de stroming van het water eveneens beïnvloed. Een natuurlijk riviersysteem heeft een zomerbedding en een winterbedding. Bij hoge regenval (winterperiodes) treedt de rivier buiten haar oevers. In de overstroomde gebieden (alluviale vlaktes) worden sedimenten afgezet. Het water krijgt de tijd te infiltreren en voedt de ondergrondse waterlagen. Daarom liggen de akkers vlak naast rivieren. De grond was er immers vruchtbaarder door de sediment-afzettingen na overstromingen. Onze landschappen zijn getekend door rivieren: samen met wind, regen chemische en thermische effecten hebben ze het landschap geboetseerd tot wat het nu is met vlakten, heuvels en valleien. Een landschap is in voortdurende evolutie. Het landschap dat we nu zien is een momentopname van een dynamisch systeem. Een natuurlijke waterloop wordt gekenmerkt door een bovenloop, middenloop en benedenloop. De bovenloop is een vlechtend rivierstelsel. Het verval is er groot, de stroomsnelheden zijn er hoog en er vindt erosie plaats. De middenloop wordt gekenmerkt door een meanderend systeem. Een meander is een lus in een natuurlijke waterloop. Dergelijke lussen ontstaan doordat in de buitenbocht (holle oever), waar het water het snelst stroomt, grond wordt weggespoeld (erosie) terwijl aan de andere zijde (bolle oever) grond wordt afgezet (sedimentatie). Op deze manier verplaatst de meander zich ongeveer 1 meter per jaar. Door dit mechanisme heeft een meander de natuurlijke neiging zichzelf af te snijden. Als dit gebeurt, wordt de meander een stuk van de rivier met stilstaand water en herneemt de rivier zelf nagenoeg zijn oude loop. In de benedenloop daarentegen is het verval klein, zijn de stroomsnelheden laag en worden sedimenten afgezet. Deel Info najaar 2012 EMBT 13

8 Gekanaliseerde rivier / waterloop De meeste bevaarbare waterlopen zijn gekanaliseerd. Deze ingreep omvat het rechttrekken van de rivier: meanders worden afgesneden zodat onnodige omwegen worden vermeden, de vaarweg wordt diep en breed genoeg gemaakt om schepen van een bepaald gabariet de doorgang mogelijk te maken. De oevers worden verstevigd om de golfslag die de schepen veroorzaken op te vangen. Daarnaast worden bepaalde kunstwerken gebouwd voor debiet regeling: stuwen en sluizen. Kanalisaties gebeuren in de eerste plaats om scheepvaart mogelijk te maken, maar daarnaast kunnen ze ook helpen om de afwatering onder controle te houden. Bij het rechttrekken van rivieren ontstaan er kunstmatig afgesneden meanders. De oude rivierarmen staan al dan niet in verbinding met de rivier. De waterkwaliteit is er meestal beter. Het zijn een soort vijvers met een natuurlijke oeverbegroeiing en vissen. Afgesneden rivierarmen vinden we langs de Leie, de Dender, de Bovenschelde, de Nete, de Durme, Kanaal Kanalen zijn gegraven waterwegen. De meeste kanalen zijn gegraven voor de scheepvaart. Maar er zijn ook kanalen die het teveel aan oppervlaktewater moeten afvoeren, "afleiden", de afleidingskanalen. Kanalen die water moeten aanvoeren zijn voedingskanalen. Een kanaal wordt gevoed met water van een rivier of van andere kanalen. Veel stroming is er niet, het debiet is klein. Kanalen lopen soms vlak langs een rivier. Voorbeelden : Kanaal Brussel - Schelde tussen Brussel en Zemst evenwijdig aan de Zenne, het Netekanaal gedeeltelijk evenwijdig aan de Nete en het Albertkanaal tussen Luik en Lanaye evenwijdig aan de Maas. Andere kanalen verbinden verschillende stroombekkens, zoals het Albertkanaal (Maas en Schelde), Kanaal naar Charleroi (Samber/Maas en Schelde), Kanaal Bossuit-Kortrijk (Schelde en Leie). Soms behoren kanalen tot het stroombekken b.v. het Afleidingskanaal van de Leie; soms ook helemaal niet zoals het Kanaal Gent Brugge - Oostende (gedeeltelijk), het Albertkanaal, het Netekanaal, de Zuid-Willemsvaart en het Kanaal Bossuit-Kortrijk. Kanalen die hoger liggen dan de omgeving maken geen deel uit van het stroombekken van de nabij gelegen beken en rivieren. Als we de waterkwaliteit van de Vlaamse kanalen die geen deel uitmaken van het stroombekken gaan vergelijken met die van de rivieren en beken, valt op dat de waterkwaliteit van de kanalen beter is. Er mag in die kanalen meestal niet geloosd worden. Het debiet is namelijk te klein zodat de vervuiling die erin komt niet voldoende kan verdunnen. Ook de samenstelling van het kanaalwater kan totaal anders zijn dat het omringende rivierwater. De samenstelling is afhankelijk van het voedingswater. Dit is duidelijk bij de Kempense kanalen die eerder alkalisch (basisch) zijn, ze worden nl. gevoed door de Maas. De rivieren en beken in de buurt zijn eerder zuur daar de Kempen een zure bodem heeft. Deel Info najaar 2012 EMBT 14