Groeves met een ijzer-sterk verhaal. De ijzerzandsteengroeves van het Hageland

Transcriptie

1 Goeves met een ijze-stek vehaal De ijzezandsteengoeves van het Hageland

2 4 van zandkoel tot ijzezandsteen 6 de ontginningsplaatsen 8 ijzezandsteenheuvels, ook natuupaeltjes 11 het vehaal achte de Diestiaanheuvels 20 ontginningstechnieken 26 wekomstandigheden 28 de ontginning van ijzeets 29 het andee vehaal 34 enkele mijlpalen 36 geaadpleegde weken 38 dankwood Het Regionaal Landschap Nood-Hageland vzw wekt met financiële steun van: Povincie Vlaams-Babant De aangesloten gemeenten: Aaschot, Begijnendijk, Bekkevoot, Diest, Holsbeek, Lubbeek, Rotselaa, Schepenheuvel-Zichem en Tielt-Winge. Het Ministeie van de Vlaamse Gemeenschap, Agentschap voo Natuu en Bos en Depatement Ruimte en Efgoed. v.u. Julien Delaué, RLNH vzw, Gelodeweg 2, 3200 Aaschot D/2010/8144/1 vom Mee wit foto cove Het Steenkot, begin 20e eeuw uit het achief van Chistiane Vanwinghe duk DV3 oplage exemplaen Deze bochue wed gedukt op 100% geecycleed papie. Goeves met een ijze-stek vehaal De ijzezandsteengoeves van het Hageland Oveal in het Hageland stuit je op ijzezandsteen. Van keken en woonhuizen tot tuinmuutjes, de oestbuine steen is alom tegenwoodig. Maa wat is het vehaal achte deze steen en waa wed hij ontgonnen? Aan de hand van inteviews met goeveabeides, goeve-eigenaas, steenkappes, estauateus en inwones uit de steek kegen we een goed beeld van dit histoische efgoed. Na enkele mijlpalen in het gebuik van de steen en een kote uiteenzetting ove het ontstaan maak je in deze bochue kennis met hun vehaal. De steengoeves en Diestiaanheuvels vevulden dooheen de eeuwen veschillende functies. Ze leveden niet alleen ijzezandsteen maa dienden ook als schuilplaats, speelteein, wapendepot, uitkijkpunt en zo veel mee. Ze beïnvloedden in hoge mate het leven van de Hagelandes en zijn zeke een stukje efgoed om te koesteen! Deze bochue kwam tot stand met steun van de Vlaamse Gemeenschap in het kade van het poject Goeves met een ijze-stek vehaal. De ijzezandsteengoeves van het Hageland van het Regionaal Landschap Nood-Hageland vzw. Patnes in het poject waen het Vlaams Centum voo de Volkscultuu vzw en Heemkunde Vlaandeen en Natuupunt.

3 Van zandkoel tot ijzezandsteen Volgens de ecente theoie van pof. Fans Gullentops doogde de Middellandse Zee 5,4 miljoen jaa geleden op. Doo bewegingen in de aadkost kwam e een beuk in de landtong tussen het huidige Maokko en Gibalta. Een eusachtige wateval met een debiet 80 kee hoge dan de Amazone, vulde het Middellandse Zeebekken op ongevee een eeuw. De stijging van de Middellandse Zee zogde bij ons voo een omgekeed effect. De Diestiaanzee die tot in het Hageland kwam, tok zich op kote tijd teug. De Hagelandse heuvels van nu waen toen zandbanken die plots bloot kwamen te liggen. Deze zandbanken leken stek op degene die we voo onze huidige kust aanteffen. Het zand van de Diestiaanzee bevatte een hoog pecentage aan glauconiet, dat voo een stuk uit ijze bestond. Na het teugtekken van de Diestiaanzee wed het ijze aan de lucht blootgesteld en oxideede. De zandkoels klitten samen en zo ontstond uiteindelijk ijzezandsteen. In de steen kan je nog steeds spoen van dit zeeveleden teugvinden. Wie goed kijkt kan lange, buisvomige stuctuen aanteffen die doo zeewomen in de zandbanken weden uitgegaven. wist je dat ijzezandsteen in onze egio veschillende benamingen heeft? IJzesteen, gauwe steen en buine steen zijn de meest couante. In de middeleeuwen duidde men de steen aan als odune of aduin. Waa we nu aduin associëen met de blauwe steen uit onze dopels en boduen, had de tem toen een heel andee betekenis. De tem wed gebuikt om elke gehouwen natuusteen, dus ook ijzezandsteen, mee aan te duiden. RLNH Staf De Roove wist je dat Detail pastoie van Wezemaal RLNH ijzezandsteen doo boeen ook wel eens de goeiende steen wodt genoemd? In combinatie met wate kan hij bij vost uitzetten en aan het oppevlak komen bovendijven waadoo het lijkt alsof hij goeit. Veel boeen vevloeken de steen dan ook omdat hij het ploegen op de akkes des te moeilijke maakt. Van zandkoel tot ijzezandsteen Goeves met een ijze-stek vehaal 4 5 Goeves met een ijze-stek vehaal Van zandkoel tot ijzezandsteen

4 wist je dat ijzezandsteen niet alleen op heuvels wodt aangetoffen? Zo wed e in veschillende beekvalleien moeasijzeets of ijzeoe gevomd doo de oxidatie van ijzehoudend ovestomingswate. Tussen 1850 en de Tweede Weeldoolog wed de steen op gote schaal ontgonnen. Deze ontginningen liggen mee aan de basis van het huidige Midden-Limbugs vijvegebied. IJzeoe wed voonamelijk gebuikt in de metallugie en op kleine schaal als bouwmateiaal. ijzezandsteen niet alleen in het Hageland is te vinden? Ook in de Zuidekempen, de Dijlevallei, Haspengouw, het Heuvelland en in de Vlaamse Adennen kan je de steen aanteffen. Maa de steen wed e nooit ontgonnen zoals bij ons. In Chaumont-Gistoux en in Sat-Moulin wodt e voo talijke estauaties nog wel ijzezandsteen gewonnen, zij het in zandgoeves en dus niet op de flanken van Diestiaanheuvels. RLNH Goeve op de Wijngaadbeg in Wezemaal Steile heuvelwanden veaden gootschalige ontginningen. De ontginningsplaatsen Op zowat elke heuvel in het Hageland heeft men ooit ijzezandsteen ontgonnen. Voo de bouw van eligieuze en bugelijke gebouwen haalde men de steen uit de goeves die veelal aan de zuidzijde van de heuvels liggen. Kenmekend zijn de vaak steile wanden die gootschalige ontginningen veaden. Op de kaat is een selectie van de bekendste goeves weegegeven. In de nabijheid van deze goeves kan je soms nog ondiepe kuilen vinden die ontstaan zijn doo de ontginning van schollen doo mensen uit de buut. Deze kleine, dunne bokken weden vooal in huizen gebuikt. In Rillaa is e op de Tienbundes zelfs een plek naa genoemd: het Schollenkot. Toch waen deze plekken zeke niet de enige ontginningsplaatsen. Ook op akkes en in holle wegen wed ijzezandsteen geaapt ijzezandsteengoeves 1 Wijngaadbeg 2 Eikelbeg 3 Houwaatse beg 4 Ossenbeg 5 De Goef 6 Weefbeg 7 Vootbeg 8 Steenkot 4 De ontginningsplaatsen Goeves met een ijze-stek vehaal 6 7 Goeves met een ijze-stek vehaal De ontginningsplaatsen

5 IJzezandsteengoeves, ook natuupaeltjes Behee Van oudshe vond je bossen, schale gaslanden en boomgaaden op de ijzezandsteenheuvels. Heel wat fauna en floa is afhankelijk van dit afwisselend landschap. Tijdens de ontginningen van ijzezandsteen tof men in de goeves een open heidelandschap aan. Na het sluiten van de goeves in de jaen 70 aakten de sites in veval. Ze weden met afval Wijngaadmuu op de Wijngaadbeg in Wezemaal gevuld en na veloop van tijd namen de bomen het ove van de heide. Hiedoo vedwenen heel wat typische dieen en planten. Om deze sooten teug een kans te geven, woden de goeves teug open gemaakt en de heidelandschappen hesteld. Heel wat goeves zijn in handen van natuuoganisaties zoals Natuupunt vzw of het Agentschap voo Natuu en Bos van de Vlaamse oveheid. Zij passen dit hestelbehee ondemee toe op de Weefbeg, Eikelbeg, Wijngaadbeg en Vootbeg (zie kaatje p. 7). Bem RLNH Stuikheide RLNH Diestiaanheuvels zijn weinig doodingbaa voo wate. De afwisseling tussen nat en doog, schaduw en zon zogt voo een micoklimaat met een aantal unieke biotopen. Heel wat planten en dieen vinden e een waadevol leefgebied zoals de hazelwom, levendbaende hagedis, stuikheide en bem. Vlindes als de Spaanse vlag en melkdupje vinden e ideale plekjes om zich op te wamen. Van de koninginnenpage is bekend dat ze op de heuveltoppen op zoek gaat naa een patne, het zogenaamd hilltopping. Staf De Roove Veel planten en dieen vinden een waadevol leefgebied op de Diestiaanheuvels IJzezandsteengoeves, ook natuupaeltjes Goeves met een ijze-stek vehaal 8 9 Goeves met een ijze-stek vehaal IJzezandsteengoeves, ook natuupaeltjes

6 De levendbaende hagedis is nauw vebonden aan plekken met een wam micoklimaat. De aan de zon blootgestelde goevewanden zijn voo het koudbloedige die een ideale plek om zich snel op te Levendbaende hagedis Woute Pattyn / Natuesk wamen. Deze hagedis is in onze steken uniek omdat hij als enige eptiel geen eieen legt, maa zijn jongen levend baat. Vandaa zijn naam: levendbaende hagedis. MEER WETEN OVER NATUURBEHEER EN OVER GELEIDE WANDELINGEN IN EN ROND DEZE IJZERZANDSTEENHEUVELS? Agentschap voo Natuu en Bos T of vb.anb@vlaandeen.be Natuupunt Oost-Babant vzw T of npob@natuupunt.be Regionaal Landschap Nood-Hageland vzw T of info@lnh.be Het vehaal achte de Diestiaanheuvels Van de pehistoie tot de middeleeuwen Diestiaanheuvels zijn typisch voo het Hageland en bepalen in hoge mate het kaakte van de steek. Het is dan ook niet vewondelijk dat ze het landgebuik dooheen de eeuwen stek mee bepaald hebben. Uit pehistoische vondsten op de Beninksbeg te Rotselaa, dateend tussen en voo Chistus, weten we dat men toen de heuvels gebuikte als uitzichtpunt of als uitvalsbasis voo jachtpatijen. IJzezandsteen wed ook als hakbijl en als slijp- en maalsteen gehanteed. Deze vooaadkelde dateet uit midden 13e eeuw RLNH Als bouwsteen bak hij pas bij de Romeinen doo. Je kon de oestbuine stenen in keldes aanteffen. Doo zijn absobeende kaakte zogt ijzezandsteen immes voo een ideale omgevingstempeatuu om wijnen en andee voedingswaen in te bewaen. Onde andee in Biebeek en in Rotselaa weden estanten van Romeinse keldes ontdekt. Toch bleef dit eede uitzondelijk voo die tijd. Na de val van het Romeinse Rijk kwam hiein weinig veandeing. Men vekoos hout en leem om huizen uit op te tekken. Vooaadkelde van de voomalige abdij Vouwenpak in Rotselaa RLNH RLNH IJzezandsteengoeves, ook natuupaeltjes Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Het vehaal achte de Diestiaanheuvels

7 Sint-Cathainakek Kotijk-Dutsel Staf De Roove De baok Vanaf de 15e en vooal 16e eeuw begon de economische stagnatie van het Hageland. De godsdienstoologen en talijke invallen bachten een einde aan de welvaat. Van een volledige bouwstop was natuulijk geen spake, maa het veschil met de voogaande eeuwen was opvallend. Ook het aanbeken van de baok bacht een veandeing met zich mee. Waa de Demegotiek eede sobe was, kent de baok een ovedaad aan vesieingen. De bezoeke moest oveweldigd woden doo allelei guilandes en fanjes. Doo zijn moeilijk te beweken kaakte leende ijzezandsteen hie zich nauwelijks toe. Dit in tegenstelling tot de gobetangesteen uit de steek van Geldenaken-Hoegaaden, die vanaf de 17e eeuw oveal doobak. Het was voo de adel en cleus de ideale manie om zich te pofileen ten opzichte van de volkse bouwcultuu waabij ijzezandsteen als goedkoop bouwmateiaal nog steeds populai bleef. Voo de Abdijkek in Avebode koos men gobetange voo de gevel tewijl de ondeliggende lagen volledig uit ijzezandsteen weden opgetokken. Ook de Sint-Matinuskek in Wezemaal is een goed voobeeld van hoe de twee stenen vaak gecombineed weden. Bij de opkomst van de steden in de 10e en de 11e eeuw steeg de vaag naa de gemakkelijk te ontginnen ijzezandsteen. Men gebuikte de steen voonamelijk als schollen. Schoolvoobeeld voo deze peiode is de Sint-Cathainakek in Kotijk-Dutsel (Holsbeek). Met het aanbeken van de late middeleeuwen begon een economische bloeipeiode voo de egio. Hiemee ging een enome bouwwoede gepaad. De doobaak van de Demegotiek was een feit. Een mooi voobeeld voo deze peiode is de Onze-Lieve-Vouwkek te Aaschot of de Sint-Sulpitiuskek te Diest. wist je dat ontgonnen ijzezandsteen tot aan het begin van de 20e eeuw ove de Deme, Dijle en Gete op platte boten naa hun bestemming wed getokken? Aanvankelijk gebeude dit doo mankacht, late doo paaden. De scheepstekkes vomden zelfs een afzondelijke gilde met zetel te Wechte. Sint-Matinuskek in Wezemaal Staf de Roove Het vehaal achte de Diestiaanheuvels Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Het vehaal achte de Diestiaanheuvels

8 Sint-Lauentiuskek, Betekom Staf de Roove In veschillende keken uit de egio vind je de combinatie van ijzezandsteen en gobetangesteen teug. In de Sint-Lauentiuskek te Betekom wodt ijzezandsteen in speklagen afgewisseld met kalkzandsteen. Een bast in de ene steensoot kan zich hiedoo veel minde makkelijk veplaatsen in de andee waadoo de stevigheid van het gebouw gewaabogd blijft. Fans Decavele ( 1935) uit Kotijk wekte jaenlang als pojectleide voo het estauatiebedijf Vandekeckhove uit Ingelmunste. In 1972 hield hij toezicht op de laatste ontginning van ijzezandsteen op de Eikelbeg te Gelode voo de estauatie van de Onze-Lieve-Vouw kek in Aaschot. Als geen ande weet hij waaom de oestbuine steen aan populaiteit moest inboeten. Fans Decavele RLNH 19e en 20e eeuw Met het aanbeken van de 19e en vooal de 20e eeuw waen de meeste gebouwen uit ijzezandsteen aan estauatie toe. Heel wat goeves weden daaom heopend. Denken we maa aan het Steenkot in Kelbegen, de Wijngaadbeg in Wezemaal of de Weefbeg in Avebode. De fima Vandekeckhove uit Ingelmunste had de leiding ove veel van deze pojecten. Een heleboel estauatiepojecten waen echte poblematisch omdat de ontgonnen Diestiaan van infeieue kwaliteit was. Te boos, te zacht, te poeus zijn veel gehoode klachten. Dit veklaat waaom men de laatste jaen kiest voo Duitse bondzandsteen en Busseliaan die wodt ontgonnen in Chaumont-Gistoux nabij Wave. Hoewel deze laatste steen hade is, vetoont hij een afwijkende paase kleu. Het kleuveschil met de oestbuine Diestiaan valt op. Volgens sommigen tastte dit de authenticiteit van de histoische gebouwen aan. Zoals bijvoobeeld het pootgebouw van de Abdij van Avebode. Toen we aan de estauatie van de Onze-Lieve-Vouwkek in Aaschot bezig waen, kwamen we tot de constatatie dat de steen onvoldoende kwaliteit had om vewekt te woden. Hij was niet homogeen genoeg. Is de Busseliaan die men nu gebuikt dat wel? Die van Wave ook niet. Daa zat veel afval in. Als we een blok hadden en we daa 15% van konden gebuiken dan was dat goed. Bij Diestiaan kon je nog minde gebuiken? Ja Wat bedoel je met afval? Stenen die je niet kon gebuiken, die te zacht waen. Als de steenkappe daamee bezig was om zijn stuk af te maken, dan vielen die open. Buine ijzezandsteen kan je niet velijmen. Dat was dus totaal velies. Wij stonden natuulijk voo een dilemma. Ik keeg te hoen van iemand dat e in Chaumont-Gistoux buine ijzezandsteen te vekijgen was. Met die steen was de Sint-Sulpitiuskek van Diest geestaueed. Ik ben daaom naa Wave gegaan met iemand die in Diest gewekt had. Daa was gewoon een zandgoeve en daain zaten fomidabele blokken ijzezandsteen. Wed die ijzezandsteen daa ontgonnen? Nee. Die mensen van de zandgoeve zaten daa waaschijnlijk mee veveeld. De bedoeling was zandwinning, niet steenwinning. Dus dat lag daa allemaal. Ze hebben dat aan de kant geduwd. Vaak waen de massieve blokken zelfs te goot om zomaa te veplaatsen. Wij hebben daa blokken weggehaald van 20 ton. En als we daavan die ton konden gebuiken, waen we blij. Hebt u een idee hoeveel ton u in Gelode oosponkelijk hebt ontgonnen? Heel weinig. Als we daa 15 ton uitgehaald hebben, is dat veel. En daa is niets van gebuikt. Het vehaal achte de Diestiaanheuvels Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Het vehaal achte de Diestiaanheuvels

9 Tot in 1972 wed ijzezandsteen in het Hageland voo tal van estauatiepojecten ontgonnen. Hoewel Diestiaan als bouwsteen wat uit de gatie was gevallen, blijven veel getuigen e toch nog lovend ove. IJzesteen is een goede hade steen. E was ook lichtee, buine steen bij. Maa ik zeg u de goede steen, die zat zeven, acht mete diep en was bijna zwat van kleu. (Heni Pollet, 1916) Vooal schollen hebben een goede kwaliteit en zijn zo goed als onveweebaa. Vandaa dat ze als bouwsteen bij het volk zo populai waen. Voo de inwones van het Hageland was ijzezandsteen eeuwenlang een belangijk bouwmateiaal. Om de kosten van het bouwen wat te dukken, integeede men de gauwe steen in de huizen. Veel huizen in de egio zijn hievan nog steeds de stille getuigen. Met heel het gezin ging men op de Diestiaanheuvels, in de holle wegen of op de akkes schollen apen. In veschillende goeves zijn hievan nog steeds spoen aan te teffen. Ondiepe putten veaden de plaatselijke ontginning van de steen. Vaak hielpen familie, vienden en dopsgenoten elkaa met de bouw van een huis. Oudelijk huis Emiel Willems RLNH Emiel Willems RLNH Detail schollen RLNH Ook de familie Willems uit Tielt-Winge bouwde hun huis aan het begin van de 20e eeuw nog op uit ijzezandsteen. Emiel Willems ( 1921) doet het vehaal uit de doeken: Om de kosten wat te dukken gebuikten we ijzestenen. We konden ze voo niets gaan halen in het bos, in de steengoeve. We gebuikten ook bakstenen maa die moesten we betalen. We haalden de ijzestenen uit de nabijgelegen Galgenbeg. De buen hielpen ons toen. In die tijd was het nomaal dat je niet met je potemonnee moest klaastaan als e iets moest gebeuen, zoals dat tegenwoodig wel het geval is. Tewijl de een metste, hielp de andee met het apen en het vevoeen van de schollen. Als motel gebuikten we ongebluste kalk. Rond 1935 maakten we ook nog een kippenhok uit ijzesteen. Samen met mijn boes en zussen heb ik daa nog aan meegeholpen. Dat hok staat e nog steeds. Het vehaal achte de Diestiaanheuvels Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Het vehaal achte de Diestiaanheuvels

10 De combinatie van baksteen en ijzezandsteen is typisch voo de egio. In de zijmuen kan men vaak tapeziumvomige stuctuen aanteffen. De bakstenen weden eest in de hoeken gemetst. Daana vulde men de tussenliggende uimtes op met ijzezandsteen. Hiedoo vekeeg Typisch voo de egio is de combinatie van baksteen en ijzezandsteen. men een vloeiende ovegang van ijzezandsteen naa baksteen zonde de stevigheid van het gebouw aan te tasten. De muen weden vaak te bescheming met leem of kalk te bedekt. Een van de laatste voobeelden is het Lemen Huis te Holsbeek. Ook de Lakenhal in Diest was voege witgekalkt. Dooheen de tijd is men steeds ceatief met ijzezandsteen omgegaan. In veschillende tuinen kan je de steen nog in muutjes of paden aanteffen. Ook in de beeldhouwkunst lijkt men de steen te heontdekken, ondanks zijn vaak boze kaakte. Om het kunstwek stevige te maken, mengt men steenguis met beton. Hiedoo wodt het beeldhouwwek eosiebestendig, maa behoudt het toch de typische oestbuine kleu. Onde andee in de Bonewijk in Aaschot kan je een degelijk beeldhouwwek, namelijk de kasseilegges, bewondeen. Men gebuikte ook ijzezandsteen in wate- en beeputten en in ijskeldes. Bij de wijnteelt komt de steen bij de teasbouw van pas. Op de Wijngaadbeg in Wezemaal vind je de estanten van de Wijngaadmuu die volledig uit schollen is opgebouwd om zo de wijngaaden tegen de gue noodenwind te beschemen. Lemen Huis in Holsbeek RLNH Tuinmuutje RLNH Chistusbeeld in Testelt Staf De Roove Watemolen in Testelt Staf De Roove Het vehaal achte de Diestiaanheuvels Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Het vehaal achte de Diestiaanheuvels

11 Wektuigen impessietekening Katien Santemans Ontginningstechnieken Eind 19e eeuw tot midden 20e eeuw Dooheen de eeuwen hanteede men veschillende technieken om ijzezandsteen te ontginnen. Aan de hand van de getuigenissen konden we de methodes van de laatste 100 jaa vastleggen. Waa men in de middeleeuwen haast uitsluitend gebuik maakte van pikhouweel of pioche weden de technieken vanaf de 19e eeuw gevaieede. Zo weten we dat men in het Steenkot in Diest explosieven gebuikte. Het poede wed in gaten in de goevewand geplaatst en van op afstand met een lont tot ontploffing gebacht. Dit gebeude zeke niet dagelijks en was eede uitzondelijk te noemen. Ove het algemeen waen de gaten goot genoeg om een volwassen man in te laten liggen. Dat was een speciale ploeg. Het waen altijd dezelfde mensen die dat deden. Zij moesten de explosieven plaatsen op de plek die doo de goevemeeste wed aangeduid. (Chistiane Vanwinghe, 1953). Met zwae, manshoge ijzeen staven, ook wel mijnijzes genoemd, hakte men de gaten uit. Doo het gewicht van de staaf waen hie twee mannen voo nodig. Het was hade steen. Het duude gemakkelijk een paa dagen voo we de gaten hadden uitgeklopt. (Heni Pollet, 1916) Het Steenkot in Diest, 1938 uit het achief van Chistiane Vanwinghe Pioche of pikhouweel RLNH De steen zat zeven, acht mete diep en dat moest allemaal met de schop afgedaan woden en met de pioche. En dan die stenen. Die wogen snel kilo. Dan moest je die met een mijnijze optillen. Een ond ijze dat niet zo beed was en langs één kant schep. (Heni Pollet, 1916) Mijnijze RLNH Een mijnijze had twee functies. De schepe kant diende om gaten in de goevewand uit te kappen, de plattee zijde gebuikte men om de stenen uit de wand te wingen. Het was dus een multifunctioneel wektuig (Fank Dopeé, specialist bouwhistoisch ondezoek) Houten hame RLNH Met houten hames en beitels bewekten we de steen. E waen veschillende sooten beitels. De meeste dienden om de stenen een eeste uwe vom te geven en oneffenheden te vewijdeen. (Silvain van Rillaa, 1921) Steenkappes uit het achief van Chistiane Vanwinghe De steenkappes bewekten de stenen ook met stalen zagen. Deze leken een beetje op boomzagen, alleen waen ze van staal. Met twee moesten de steenkappes de stenen doozagen (Heni Pollet, 1916) Ontginningstechnieken Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Ontginningstechnieken

12 Vanaf het eind van de jaen 40 gebuikte men voo de ontginning mechanische boen. Na de explosie vetoonden de goevewanden basten. Met mijnijzes wed de ijzezandsteen vevolgens uit de wand geduwd en getokken. Voo gotee stukken maakte men eest een soot van puintapijt waa de stenen op konden vallen zodat vedee scheuen konden woden vemeden. Het is een techniek die ook toegepast wodt bij veschillende andee steensooten, zoals ood en gijs mame. Met pikhouwelen, schoppen, kuiwagens en belines een soot van steenkoolwagentjes wed het ovetollige puin en afval op hopen gestapeld. Eenmaal ontgonnen weden de stenen op platte kaen geladen en met een smal spoo uit de goeve geduwd. Hoewel het spoolijntje in het Steenkot in Diest vedwenen is, kan je nu nog de bedding en de afvalhopen in de goeve hekennen. E is een hele peiode geweest dat de steenkappes aan de ingang van de goeve de stenen kapten. De maten weden op bestelling doogegeven. Ze weden e een eeste maal bewekt en vevolgens met paad en ka naa de estauatieplek afgevoed. (Chistiane Vanwinghe, 1953) Veel steenkappes kwamen touwens niet uit het Hageland maa uit Westen Oost-Vlaandeen waa de meeste estauatiebedijven gevestigd waen. Jaen 50 tot 1972 Na de Tweede Weeldoolog voltok zich een steeds vede gaande mechaniseing. Men koos voo andee, mee efficiënte ontginningstechnieken. Bulldozes, dilboen en vachtwagens vevingen de pioche, het mijnijze en de paad en ka. Onde leiding van pof. Lemaie estaueede men bijvoobeeld in 1965 de Sint-Matinuskek te Wezemaal met stenen uit de nabijgelegen Wijngaadbeg. Met een kaan weden de ontgonnen stenen op vachtwagens geladen en naa de kek gebacht. De toenmalige pastoo Cuypes hield een oogje in het zeil en hielp soms ook een handje. Paad en ka weden vevangen doo bulldozes en vachtwagens. impessietekening Katien Santemans Wijngaadbeg in Wezemaal, 1965 uit het achief van Willy Bollens Wijngaadbeg in Wezemaal, 1965 uit het achief van Willy Bollens Ontginningstechnieken Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Ontginningstechnieken

13 Oganisatie van de ontginningen tijdens de 20e eeuw estauatie-aanneme eigenaa goevemeeste steenkappes Onze-Lieve-Vouwkek in Aaschot RLNH De beweking van stenen gebeude in het atelie van het estauatiebedijf. 10-tal goeve-abeides Het team bestond uit een tiental abeides met aan het hoofd de goevemeeste. De eigenaa bezocht de goeve spoadisch en ondehield enkel de zakelijke contacten. Bij de ontginningen was hij zelden betokken. Van een stikte hiëachie was e echte geen spake. De abeides kenden elkaa goed en hadden met de goevemeeste en de eigenaa een viendschappelijke band. De eigenaa was vaak ook een gekende dopsfiguu. In Kelbegen was dit Piete Pieje Vanwinghe. In 1918 efde hij het Steenkot na e zelf jaenlang als abeide in gewekt te hebben. Als geen ande wist hij wat de abeides aankonden en wat ze nodig hadden. Vanaf de jaen 50 waen het ook geen boeen mee die als bijvedienste in de goeve kwamen weken. Het waen gewone abeides die wel een beetje gespecialiseed waen in wegenaanleg en het opuimen van otsen (Fans Decavele, 1935). Vaak waen ze niet uit de egio afkomstig. De beweking van de stenen gebeude ook niet mee aan de goeves maa in de atelies van de estauatiebedijven. Bij de estauatie van de Onze-Lieve- Vouwkek te Aaschot in 1972 onde leiding van de fima Vandekekckhove, wed ijzezandsteen uit de Eikelbeg in Gelode echtsteeks met vachtwagens naa de steenkappes in Ingelmunste gebacht. Daa weden de stenen een eeste maal weden gezaagd. Na deze beweking weden ze naa de estauatieplek gevoed waa veweede stenen weden vevangen doo pas ontgonnen exemplaen. In de jaen 60 en 70 gebeude dit met mechanische boohames. De volledige mechaniseing was een feit. wist je dat op veschillende keken in het Hageland kasspoen van bedevaades te vinden zijn? Ondemee op de Sint-Matinuskek te Wezemaal en op het pootgebouw van de Abdij van Avebode kan je deze aanteffen. De bedevaades vezamelden het guis, mengden het met wate en donken het vevolgens op. Men geloofde dat het mengsel een geneeskachtige, helende weking had. Kasspoen op Sint-Matinuskek te Wezemaal RLNH Ontginningstechnieken Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Ontginningstechnieken

14 Wekomstandigheden De meeste ontginningen gebeuden van apil tot septembe-oktobe. Bij vieswee was ijzezandsteen immes te had om te woden ontgonnen. Conceet wed e bij de goeve-eigenaa doo de estauatieaanneme een bestelling geplaatst. Vevolgens ging de eigenaa in het dop op zoek naa abeides. Vaak waen dit boeen of boeenzonen. De leeftijd vaieede tussen de veetien en vijftig jaa. Het was eigenlijk een echte bijvedienste. (René Luyten, 1919). De wekdagen begonnen doogaans bij zonsopgang en eindigden ond zonsondegang. Op vaste tijdstippen hield men een kote pauze. In het Steenkot in Kelbegen voozag de eigenaa soms soep als middagmaal. Ove het algemeen waen e weinig of geen faciliteiten. In sommige goeven wed e wel een baak voozien waain kon woden gegeten en geslapen. Meestal waen het de steenkappes uit de Vlaandes die e vebleven. Tijdens de Tweede Weeldoolog wekten e in Kelbegen zelfs veschillende Russische kijgsgevangenen die in degelijke houten baakken vebleven. Vanaf de jaen 50 vebeteden de wekomstandigheden aanzienlijk. De houten baakken weden toen containes met douches en toiletten. De ontginningen waen voo de abeides zwaa en gevaalijk. Een ongeluk was snel gebeud. Op de Middelbeg in Gelode aakte in de jaen 30 een zekee Baale na een zwaa ongeluk zelfs wekonbekwaam. Hij oveleed late aan zijn vewondingen. Een steen kon gemakkelijk enkele tientallen tot een paa honded kilo s wegen. Samenweken was dus de boodschap. Met katollen of kanen weden de zwaadee stenen op kaen geplaatst. Bij de ontginningen op de Eikelbeg in 1972 maakte men zelfs gebuik van bulldozes. Toch konden al deze hulpmiddelen niet vehindeen dat de abeid zijn fysieke tol eiste. Vooal ugen heupklachten vomden een pobleem. Bovendien wekten vele abeides s avonds nog op het platteland of op de boedeij. Het wek in de goeve was niet mee dan een peiodieke bijvedienste die het leven financieel iets daaglijke maakte. Naast de landbouw was het in sommige steken zowat de enige bon van inkomsten. Het wek betaalde edelijk, al kon je in steenkoolmijnen of fabieken veel snelle en bete je geld vedienen. In 1938 bedoeg het dagloon van een goeveabeide 20 Belgische fank. Te vegelijking, een bood kostte toen ongevee 2,20 fank. RLNH WEEFBERG IN AVERBODE Wekomstandigheden Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Wekomstandigheden

15 De ontginning van ijzeets IJzezandsteen wed niet alleen ontgonnen voo bouw- of estauatiepojecten. Het wed ook aangewend voo de extactie van ijzeets. Op de Middelbeg in Gelode, ook wel IJzeenbeg genoemd, wed vanaf 1931 een poging ondenomen om op industiële schaal ijzezandsteen te ontginnen. Hievoo wed een NV opgeicht: Société des Usines et Mines de fe de Gelode. De stenen weden na de ontginning in ovens gesmolten. Daana weden ze pe tein van Gelode naa Foges de Clabecq getanspoteed waa ze vede konden woden vewekt. De exploitatiezone stekte zich ove een lengte van 500 mete uit. De poductie bedoeg tussen de 75 à 150 ton pe dag. Op het hoogtepunt wekten in de goeve een veetigtal abeides. Net als in andee goeves wed ook hie gebuik gemaakt van explosieven en spoowegkaetjes getokken doo paaden. Al na enkele jaen bleek het ijzeetsgehalte van de stenen te laag te liggen. Uiteindelijk moesten de boeken in 1938 woden gesloten. De goeve wed de laatste decennia vekaveld en de ovens afgeboken. Enkele betonnen stuctuen heinneen nog steeds aan de ontginningen. Betonnen estanten op de Middelbeg in Gelode RLNH Het andee vehaal Aandeel van de Société des UsineS et Mines de fe de Gelode, 1931 Chistiane Vanwinghe, kleindochte van goeve-eigenaa Piete Vanwinghe, is van kindsbeen af nauw betokken bij het vehaal achte het Steenkot in Kelbegen. Hoe heeft uw gootvade de goeve in zijn bezit gekegen? Mijn gootvade is eigenlijk niet degene die het zelf in bezit heeft gekegen, maa het is via zijn echtgenote, mijn gootmoede gegaan. Zij was als kind, als wees, teecht gekomen bij een familie in Diest, de familie Colinez. Ze hielp daa wat in het huishouden. We speken nu ove de jaen Mijn gootmoede, Floence Vandeweye, wed de hatsviendin van Alida Colinez. Ze zijn samen goot gewoden en hebben eigenlijk hun leven samen gedeeld. Regelmatig bezochten ze samen de goeve. Het is daa dat ze Piete, een goeve-abeide, leede kennen. Mijn gootmoede is uiteindelijk met hem getouwd. Enkele jaen late stief haa hatsviendin, Alida Colinez. Zij liet een testament na waain mijn gootmoede als begunstigde naa voen kwam. Zo zijn al de gonden en in het bijzonde de steengoeve naa haa gegaan. Doo hun huwelijk en omdat ze onde gemeenschap van goedeen leefden, was het zo dat de man eigenaa van de gonden en van de steengoeve wed. uit het achief van Theo Depootee De ontginning van ijzeets Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Het andee vehaal

16 Hoeveel mensen wekten e in de goeve? Dat veschilde nogal. Dat waen meestal dezelfde mensen. Het waen mensen uit Schaffen, ook dikwijls familie van elkaa. Boes of neven die vaak dan nog familie van ons waen. Echt pemanent wekten ze e niet. Als e geen opdachten waen, dan was e geen wek. Men nam soms mensen aan om bepaalde opdachten te doen. Zes maanden, een jaa, die maanden. Dat hing af van de vaag en wat moest e klaagemaakt woden. Hoe waen de ondelinge elaties tussen de abeides? Die kenden elkaa goed. Zoals ik al zei, sommigen waen familie van elkaa. In die tijd was Kelbegen een kleine gemeenschap, een gehucht van Schaffen eigenlijk. Het was dus echt plaatsgebonden, vooal de mensen aan die kant van het dop wekten daa. Die hingen aan elkaa vast. De ene kende de andee. Kan je speken van een soot van steenkappesmentaliteit? Ja, een goep die bij elkaa hoode. Die klikte aan mekaa. Touwens, nu nog weet men wie e allemaal wekte. Dat zegt ook wel iets. uit het achief van Chistiane Vanwinghe Vln: Eigenaes Alida Colinez met haa huishoudste Floence Vandeweye. Bovenaan echts met mijnijze Piete Vanwinghe. In het midden: Pate Pio Lambetus Honon. Het Steenkot in Kelbegen, 1898 uit het achief van Chistiane Vanwinghe IJzezandsteengoeves leveden niet alleen steen. Een foto genomen op 19 mei 1898 laat ons bijvoobeeld een bijeenkomst van wieletoeisten in het Steenkot zien. Mee bepaald de Cyclo Club Gheel. De toenmalige eigenaa, menee Colinez, was een liefhebbe van het wielennen. Hij was ook een bekend industieel uit Diest. Hij ondehield hievoo nauwe contacten met allelei mensen. Hij deed dat om in de belangstelling te komen. Een stuk PR zoals men dat nu zou zeggen. (Chistiane Vanwinghe 1953). Het andee vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Het andee vehaal

17 De goeves hebben ook hun nut gehad tijdens veschillende oologen. Tijdens de Eeste Weeldoolog wed de Middelbeg in Wezemaal doo Belgische soldaten als uitkijkpost gebuikt. Lange tijd was de goeve bekend als het Oologskot. Veschillende goeves weden in de Tweede Weeldoolog doo de Duitses gebuikt om tanks veilig onde te bengen. Ook het vezet vond e de ideale schuilplek. Zo kon men aan het einde van de oolog een ontsnapte Russische kijgsgevangene laten ondeduiken op de Eikelbeg te Gelode. Dankzij enkele vezetslui wist hij uiteindelijk succesvol te ontsnappen. Het vezet pobeede zelfs kekklokken in goeves onde te bengen. In Heselt vestopte men ze voo de Duitse bezette in de oude goeve op de Meulebeg. In de volksmond is de plek daaom nog steeds bekend als de Uitzicht van op de Eikelbeg in Gelode, 2005 RLNH Klokkenbeg. Sommige goeven dienden bovendien als wapendepot. Zo ook in het Steenkot te Kelbegen. Na de oolog gingen de kindeen met de obussen spelen en lieten ze deze ontploffen (René Luyten, 1919) Veel kindeen hebben goede heinneingen aan het spelen in de goeve. Chistiane Vanwinghe ( 1953), kleindochte van goeve-uitbate Piete Vanwinghe, uit Schaffen vewoodde het zo: Ik heinne me uit mijn jeugd dat we daa gingen spelen en we dan ove de spoolijn liepen om in de goeve te komen. Omdat het nogal vij diep is t.o.v. de openbae weg was het gevaalijk om langs daa de goeve in te gaan. Wat niet wil zeggen dat we dat niet gedaan hebben natuulijk. Ook Jef Vevoot ( 1933) uit Gelode bij Aaschot beleefde heel wat plezie in en ond de steengoeve op de Eikelbeg in Gelode. We deden e niets andes dan spelen. We gingen altijd, zome of winte, te voet ove de heuvel naa school. Dat was altijd avotten. Toen in die tijd maakten we onze speeltuigen zelf. We speelden e cowboy en indiaantje. Toch heeft hij ook minde goede heinneingen aan de plek. Te voobeeiding van de landing in Nomandië bombadeeden de geallieeden in mei 1944 veschillende malen Aaschot, toen een belangijk spoowegenknooppunt. Jef vluchtte als kind samen met zijn familie naa de nabijgelegen Eikelbeg om daa in de goeve te schuilen. Hieonde vind je een deel van zijn getuigenis. Is Gelode gebombadeed? Ja. Maa de huizen niet. In het Vosdonkboek hebben ze twee kee gebombadeed. Maa dat was om de ijzeenweg (nvd. spooweg) te bombadeen. Ze hebben die elke kee gemist. De laatste kee hebben we het gezien. Dat was ovedag. We zaten toen thuis en hooden de vlieges aankomen. Dan gingen de sienes en liepen de mensen naa de schuilkeldes die ze gemaakt hadden. De vliegtuigen kwamen laag ove de Eikelbeg en daa lieten ze hun bommen vallen. Alle mensen schuilden toen in de schuilkeldes. Jef Vevoot uit Gelode RLNH Waen dat diepe schuilkeldes? Laat ons zeggen ond de twee mete. Daaboven hadden ze te bescheming boomstammen en gaszoden geplaatst. De Duitses hadden hie langs de gote baan Aaschot-Leuven veel keldes zelf gemaakt, voo als ze passeeden en moesten schuilen. Maa iedeeen had een schuilkelde. En die was doogaans buiten gemaakt. Jullie schuilden soms ook op de Eikelbeg. Daa zijn we veschillende nachten gaan slapen in de got zoals wij zeiden. Dat was zeke met zes gezinnen. Die got was vij goot. De mannen hadden daa wel een beetje in gewekt om het binnen pope te maken binnen. Ze hadden dat vol sto gedaan. Daa legden ze dekens op om op te slapen. De got is venietigd tijdens de laatste ontginningen in Het andee vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Het andee vehaal

18 Enkele mijlpalen 5,4 miljoen jaa geleden Ontstaan van ijzezandsteenheuvels doo teugtekken van Diestiaanzee v.c v.c. Heuvels woden als uitvalsbasis gebuikt doo nomadengoepen v.c. Oudst gekende gebuik van ijzezandsteen als slijp- en maalsteen en als bijl. bv. vondsten op Beninksbeg in Wezemaal v.c v.c. Heuvels woden als toevluchtsood velaten. 3e eeuw De Gallo-Romeinen gebuiken ijzezandsteen in de keldes van hun villa s. Voege middeleeuwen Gebouwen voonamelijk uit hout en leem, slechts zelden uit ijzezandsteen. 10e 11e eeuw IJzezandsteen wodt gebuikt in oude Romaanse bouwweken, bv. Sint-Cathainakek in Kotijk-Dutsel. De stenen weden in visgaatveband vewekt. Opkomst van de steden, economische bloeipeiode. 11e 12e eeuw Eeste gebuik van egelmatig gehouwen stenen. 13e 14e eeuw IJzezandsteen als typische bouwsteen voo de Demegotiek. bv. Oleanustoen in Aaschot 15e 17e eeuw Exploitatiehoogtepunt van ijzezandsteen uit de Langdopse steengoeves, onde mee voo de bouw van de Sint-Sulpitiuskek in Diest. 16e eeuw Geleidelijke economische stagnatie in het Hageland doo godsdienstoologen. 17e 18e eeuw Peiode van veval en amoede zogt voo teloogang van ijzezandsteen als bouwmateiaal. Opkomst van baok en de daabij behoende obetangesteen Bouw van kanaal Leuven-Mechelen met ijzezandsteen uit Doenbeg in Aaschot Op de Cate du Duché d Aschot en de Feaiskaaten zijn onde mee de goeves op de Eikelbeg, de Wijngaadbeg en de Vootbeg te bemeken. Ca Stat bouw Wijngaadmuu op Wijngaadbeg in Wezemaal met ijzeschollen. Vanaf 1840 Restauatie van keken en bugelijke gebouwen uit ijzezandsteen. Heopbloei van de ontginningen, onde mee in het Steenkot in Kelbegen Restauatie Sint-Pieteskek in Rotselaa met steen uit de Heikantbeg, Middelbeg en Wijngaadbeg Voo de bouw van het Fot van Diest woden e massa s ijzezandsteen uit de heuvelflanken gehaald. Niets daavan wodt als bouwsteen gebuikt Restauatie van de Onze-Lieve- Vouwkek in Aaschot met stenen uit de Wijngaadbeg in Wezemaal Restauatie van Onze-Lieve-Vouwbasiliek in Schepenheuvel-Zichem met stenen uit het Steenkot in Kelbegen Ontginning op de Weefbeg voo de estauatie van de Abdij van Avebode Ontginningen van ijzeets op Middelbeg/ IJzeenbeg doo de Société des usines et mines de fe de Gelode Restauatie van kek te Vost (Laakdal) met steen afkomstig uit het Steenkot in Kelbegen. Middeleeuwen tot jaen 1950 Gebuik van gauwe schollen die geaapt woden op akkes, in holle wegen en in de goeves voo de bouw van uale gebouwen. bv. in de omgeving van Ossenbeg en Galgenbeg in Tielt-Winge Veschillende steengoeves woden doo Duitse bezette en geallieeden gebuikt als wapendepots. Ook schuilplaats voo lokale bevolking voo bombadementen Steen onttokken op Weefbeg voo estauatie Abdij van Avebode Laatste ontginningen in het Steenkot in Kelbegen Ontginningen op de Wijngaadbeg in Wezemaal voo hestellingsweken aan de Sint-Matinuskek in Wezemaal. Gebuik van dilboen Laatste ontginning van ijzezandsteen in het Hageland op de Eikelbeg in Gelode voo de estauatie van de Onze-Lieve-Vouwkek in Aaschot. Enkele mijlpalen Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Enkele mijlpalen

19 Geep uit geaadpleegde weken AVERMAETE, T., MINNEN, B. en ERMEN, E. VAN, BOLLENS W. De wijnmuu van Wezemaal, unieke getuige van een wijnbouwpoject uit de voege 19e eeuw, in: Monumenten en Landschappen, jg. 18, BOS, K. en GULLENTOPS, F. IJzezandsteen als bouwsteen in en ond het Hageland, in: Bulletin de la Société belge de géologie/bulletin van de Belgische veeniging voo geologie, jg. 99, 1990, n. 2, p BOS, K. The Saint Pete s chuch of Langdop, an example of ealy Gothic chuch achitectue in the valley of the ive Deme; a histoical and achitectual outline with an indepth study of its typical building mateial (The feuginous sandstone of Nothen Belgium), Leuven, 1989, p. 205 (onuitgegeven poefschift Centum voo Monumentenzog, KULeuven) Bouwen met ijzezandsteen in de Demesteek, in: Babantse bouwmeestes Vehalen uit de Late Middeleeuwen, Povincie Vlaams-Babant Dienst Cultuu, s.d., p. 40 CLAES, F.M. Cijnsboeken van de Onze-Lieve-Vouwenkek van Diest (14de eeuw), (Oostbabantse histoische teksten, 2/3), Sint-Jois Winge, Oostbabantse Wekgemeenschap, 1986, 84 p. DIRIKEN, P. Geogids Demevallei. Toeistische eceatieve atlas van Vlaandeen. S.l., DOPERÉ, F. Ondezoek naa de geschiedenis van de technieken in de kunstgeschiedenis, in: Oost-Vlaamse Zanten, jg. 76, 2001, n. 2 DOPERÉ, F., ELDEREN, D. VAN, HERCK, P. VAN en MINNEN, B. De Sint-Pieteskek van Rotselaa, : een nieuwe kek met oude wotels, Rotselaa, VZW 150 jaa kekwijding St.-Piete Rotselaa, 1998, 232 p. DOPERÉ, F., EYCKEN, M. VAN DER, KLINCKAERT, J. en MINNEN, B. Het vehaal van de Gotiek in de Demevallei, Toeisme Vlaams-Babant, folde, 2004, 40 p. DOPERÉ, F., DREESEN, R. en DUSAR, M. Atlas natuusteen in Limbugse monumenten: geologie, beschijving, hekomst en gebuik, Genk, Povinciaal Natuucentum Domein Bokijk, 2001, 294 p. GALEOTTI, H.G. Mémoie su la constitution géognostique de la povince de Babant, en éponse à la question suivante: Décie la constitution géologique de la povince de Babant, détemine avec soin les espèces minéales et les fossiles que les dives, in: Mémoies couonnés pa l Académie oyale des sciences et belles-lettes de Buxelles, jg. 12, Hayez, GERITS, T.J. Achivalia II, in: Het oude land van Aaschot, jg. 4, 1969, pp GERITS, T.J. Langdop en zijn keken: kataloog, Aaschot, Aaschotse King voo Heemkunde, 1970, 80 p. GILLIJNS, K; POLSEN, J.; DECKERS, J. Gesloten depessies in Vlaams-Babant. Bakona jaaboek, 2001, p GULINCK, M. Oude natuulijke bouwmateialen in Laag- en Midden-België, in: Technisch-Wetenschappelijk tijdschift, jg. 18, 1949, n 2, s.l., s.n. (ook vekijgbaa in oveduk, 7 p.) GULINCK, M. en TAVERNIER RAEYMAEKERS, F.J.E. Het kekelijk en liefdadig Diest: geschiedenis de keken, kapellen, kloostes, liefdadige gestichten, enz., welke in deze stad voege bestonden of thans nog bestaan, Leuven, Peetes, 1870, 584 p. GULLENTOPS, F. en WOUTERS, L. Delfstoffen in Vlaandeen, Bussel, 1996 GULLENTOPS, F. L oigine des collines du Hageland, in: Bulletin de la Société belge de géologie/bulletin van de Belgische Veeniging voo Geologie, Leuven, jg. 66, 1957, pp JANSE, H. en VRIES, D.J. DE Wek en mek van de steenhouwe. Het steenhouwesambacht in de Nedelanden voo 1800, Zwolle Zeist, 1991 JANSE, H. Van aaks tot zwei, Histoisch handgeeedschap in de Nedelandse en Vlaamse bouwweeld, Zeist s-gavenhage, 1998 MINNEN, B. Het hetogdom Aaschot onde Kael van Coÿ ( ). Kadaste en gezichten, Bussel, 1993 (Albums de Coÿ) SCHEYS Bijdage tot de kennis van de Hagelandse bodems en hun poductiecappaciteit, doctoaatsthesis KULeuven, pp. 321 SCHEYS Steengoeven in Oost-Babant, in: Oost, 1966, 3/2, pp TAHON, V. Les mines de fe de Gelode: une évolution dans l industie du fe, le passé, le pésent, l aveni, Buxelles, Lelateu, 1933, 16 p. (Conféence donnée le 7 janvie 1933 à la Section de Buxelles de l Association des ingénieus sotis de l école des mines de Liège). VANDERHASSELT, P. De geologische fomatie van ijzezandsteen te Gelode, in: Kempen en Hageland, 1936, n. 2 (mei), pp (integaal in: Oude Land van Aaschot, jg. 24, 1989, n. 3, (maat), pp ) VERBOUWE, A. Iconogafie van Vlaamsch-Babant. 1: Kanton Aaschot: gezichten, plannen en kaaten uit voige eeuwen: Aaschot, Begijnendijk, Betekom, Gelode, Houwaat, Kotijk-Dutsel, Langdop, Nieuwode, Rillaa, St.-Pietes-Rode, Tielt,, Bussel, Hessens, 1938, 28 p. ill (Oved. uit: Eigen Schoon en de Babande. 21(1938)9-10) VERBOUWE, A. Iconogafie van Vlaamsch-Babant. 2: Kanton Diest: gezichten, plannen en kaaten uit voige eeuwen: Assent, Avebode, Bekkevoot, Deune, Diest, Kaggevinne, Kotenaken, Messelboek, Molenbeek-Wesbeek, Schaffen, Schepenheuvel, Testels, Waanode,, 1940, 79 p., XII pl (Oved. uit: Eigen Schoon en De Babande. 13(1940)7-8) WILLEMS, A. Ontginning van gondstoffen in voegee eeuwen te Testelt, in: Oost-Babant, jg. 7, 1980, pp Geep uit geaadpleegde weken Goeves met een ijze-stek vehaal Goeves met een ijze-stek vehaal Geep uit geaadpleegde weken

20 Dankwood Volgende pesonen hebben ons geholpen om de schaase infomatie ond de ijzezandsteengoeves te vezamelen. Het Regionaal Landschap Nood-Hageland vzw wil volgende pesonen uitdukkelijk bedanken: Ode aan de ijzezandsteen Heni Pollet, Fans Decavele, René Luyten, Richad Luyten, Silvain van Rillaa, Emiel Willems, Chistiane Vanwinghe, Jef Vevoot, Bjön Rzoska, Daphné Maes, Fans Gullentops, Rudy Janssens, Luc Vevoot, Willy Schoevens, Paul Vanken, Mac Dillen, Theo Depootee, Glenn Geeaets, Kjell Coens, Boni Lemmens, Robet Huybechts, Alfons Thiels, Guy Hommelen, Ann Veek, Rudi Beeken, Pete Van Gundebeek, Lisette Van Roelen, Koen Bewaets, Theo Peetes, Bat Minnen, Willy Bollens, Chistine Staes, David Swinnen, Kelle Moeau, Fans Dopeé, Hilde Van Lae, Paul Tuelinckx, Katien Santemans, Hilde Leenaets, Luc Van den Abbeele, Fank Delbecque, Ivan Op De Beeck. Heemking Avebode Macel Van Diest T of macel.vandiest@heemking-avebode.be Cultuele King Wezemaal Willy Bollens T of willy.bollens@telenet.be Geschied-en Heemkundige King Anoldus IV Diest Alfons Thiels T of alfons.thiels@skynet.be Aaschotse King voo Heemkunde Willy Schoeven T of secetaiat@heemkundeaaschot.be Geboen uit de zee, bedekt u, beschemend, een hagelandse heuvel, die als een lieve fee, slapend in het landschap ligt een landschap dat doet domen. Gewekt doo hame en houweel van steenhouwes en andeen, zwoegend in uw goeve Zij wisten u te beweken voo de bouw van hoeve, kasteel en keken En met uw wame, buine kleu, toont u nu in vele van onze gebouwen, En smeekt u ons: uw schoonheid te mogen behouden. Willy Bollens Dankwood Goeves met een ijze-stek vehaal 38

21 MEER WETEN?? Regionaal Landschap Nood-Hageland vzw Villa Coemans. Gelodeweg Aaschot T F info@lnh.be