IASP 5. Current estimates onder de internationale richtlijnen voor financiële verslaglegging (IFRS)

Transcriptie

1 IASP 5 Current estimates onder de internationale richtlijnen voor financiële verslaglegging (IFRS) Deze vertaling is niet opgesteld door een beëdigd vertaler en kan onjuistheden bevatten. De vertaling dient uitsluitend ter gemak en als aanvulling op de originele Engelse tekst. De Engelse tekst zal derhalve altijd doorslaggevend zijn. Het Actuarieel Genootschap is niet aansprakelijk voor enige schade die voortvloeit uit het gebruik van de Nederlandse vertaling. Hoofdindeling: Aanwijzingen Categorie: Praktijkhandreiking Opgesteld door: AG Werkgroep IASP Vastgesteld door: Algemene Ledenvergadering Datum: 10 juni 2009

2 1 Inhoudsopgave 1 Inhoudsopgave Reikwijdte en publicatiedatum Achtergrond De praktijkrichtlijn Veronderstellingen Methodiek Selectie van een schatting Modelinvloed op de veronderstellingen Invloed van de portefeuille op de veronderstellingen Correlaties tussen veronderstellingen Soorten veronderstellingen Introductie Marktveronderstellingen Veronderstellingen op het niveau van een overeenkomst of portefeuilles daarvan Veronderstellingen op het niveau van de rapporterende eenheid Niet-marktspecifieke veronderstellingen Veronderstellingen betreffende beëindiging Veronderstellingen betreffende kosten Het gebruik van ervaringsgegevens Trends Herziening van niet-marktspecifieke veronderstellingen Bronnen... 9 IASP 5 Nederlands 10 juni

3 2 Reikwijdte en publicatiedatum Het doel van deze richtlijn is een leidraad te geven aan actuarissen of andere actuariële uitvoerders indien deze vanuit hun werk in aanraking komen met het bepalen van de current estimate ten behoeve van het waarderen van beleggings- of serviceovereenkomsten of ingebedde derivaten in het kader van de internationale richtlijnen voor financiële verslaglegging (IFRS). Deze actuariële richtlijn is van toepassing op entiteiten welke verzekerings-, belegginss- of servicecontracten emitteren. Deze richtlijn heeft geen betrekking op het schatten van kasstromen in geval nationale verslaggevingwetgeving van toepassing is. Het volgen van de in deze richtlijn beschreven informatie impliceert niet dat automatisch aan de IFRS-regels wordt voldaan en is niet bedoeld als vervanging van deze IFRSregels. Om aan deze regels te voldoen wordt verwezen naar de relevante IFRS-regels (zie appendix A). De IFRS-richtlijnen waarnaar wordt verwezen zijn die richtlijnen zoals deze effectief waren op 16 juni Als de IFRS regels zijn aangepast na deze datum, dan wordt verwezen naar deze aangepaste regels. 3 Achtergrond Deze actuariële richtlijn richt zich op het bepalen van de current estimate ten behoeve van het waarderen van investerings- of serviceovereenkomsten of ingebedde derivaten in het kader van de internationale richtlijnen voor financiële verslaglegging (IFRS). Deze actuariële richtlijn wordt naar verwachting in de toekomst uitgebreid om de bepalingen van fase 2: verzekeringsovereenkomsten welke op dit moment door de IASB opgesteld worden. In deze richtlijn wordt de current estimate gedefinieerd als de verwachtingswaarde gebaseerd op de huidige kennis en informatie. In de actuariële literatuur wordt vaak de term best estimate als synoniem gebruikt. In de IFRS heeft de term best estimate echter een eigen betekenis die afwijkt van de actuarieel gebruikelijke. In deze richtlijn wordt daarom de term meest recente schatting (current estimate) gebruikt. De term current estimate wordt in de actuariële praktijk veelvuldig gebruikt, maar kan variëren tussen de diverse landen. In de actuariële literatuur komt het voor dat met meest recente schatting wordt gedoeld op alleen de verwachtingswaarde, en in andere gevallen is een marge voor risico en onzekerheid toegevoegd. Zoals opgemerkt wordt in deze richtlijn uitgegaan van alleen de verwachtingswaarde, dus zonder verdere marges voor risico en onzekerheid. De volgende passages geven een overzicht van de IFRS-richtlijnen waarin verwezen wordt naar het schatten van kasstromen. IASP 5 Nederlands 10 juni

4 IAS-39 refereert naar: 1. initiële waardering van (financiële) verplichtingen; welke veelal naar de prijs van het instrument verwijst mits deze gestoeld is op relevante actuele veronderstellingen (IAS-39.43). De prijs verwijst naar een waardering van de geschatte kasstromen met een marge voor risico en onzekerheid. 2. vervolgwaarderingen op basis van geamortiseerde kosten; hierbij wordt verwezen naar de effectieve rente methode, i.e. een methode welke leunt op de (geschatte) kasstromen. 3. vervolgwaarderingen op basis van fair value ; een veelgebruikte methode bij het waarderen op fair value is de methode waarbij de kasstromen gedisconteerd worden (IAS-39.AG75) en daarom is een goed beeld van de kasstromen nodig. 4. afwaardering en niet-inbaarheid van actiefposten; IAS verwijst hierbij naar de invloed van de naar verwachting te ontvangen tegoeden. IAS-18 verwijst naar een waarderingsmethode voor serviceovereenkomsten welke gebaseerd is op de mate waarin de te verlenen dienst daadwerkelijk verleend is. IAS , refereert daarbij alleen aan current estimates. IAS-37 gebruikt de best estimate. In IAS verwijst naar het bedrag, (er wordt expliciet niet gekozen voor het gebruik van de term veronderstelling ), wat tenminste op de balansdatum benodigd is om de toekomstige verplichtingen af te handelen. IAS diept dit verder uit en gaat in op de waarde welke in het economisch verkeer zou gelden om de onderliggende verplichting af te wikkelen met de rechthebbende partij of over te dragen aan een derde partij. IAS geeft aan dat veel evenementen onzeker zijn en dat derhalve rekening gehouden dient te worden met een passende onzekerheidsmarge. Dit alles lijkt te wijzen in de richting van de current estimate vermeerderd met de passende onzekerheidsmarge. In IFRS-4, de standaard voor de accounting regels voor (her-)verzekeringscontracten, wordt de term current estimate gebruikt. IFRS-4.15 én IFRS-4.16 gebruiken deze term bij de toereikendheidstoets. IFRS-4.24 én IFRS-4.28 schrijven current estimates voor in geval van mogelijke wijziging van de waarderingsgrondslagen. 4 De praktijkrichtlijn Deze actuariële richtlijn benadert het doen van veronderstellingen op tweeërlei manieren om zodoende alle aspecten van het maken van veronderstellingen te belichten; de eerste manier maakt een opdeling in veronderstellingen welke al dan niet gericht zijn op gegevens waar de tweede methode een opdeling maakt in veronderstellingen welke al dan niet betrekking hebben op marktomstandigheden. Veronderstellingen welke geen betrekking hebben op marktomstandigheden worden verder opgedeeld naar de mate van algemeenheid; betrekking hebbend op een individuele overeenkomst, de portefeuille aan overeenkomsten of op de onderneming in zijn geheel. 4.1 Veronderstellingen Methodiek Veronderstellingen met betrekking tot de gegevens worden veelal gemaakt teneinde onzekerheden voor onvolledigheid of onbetrouwbaarheid van de data te compenseren. De veronderstellingen welke niet gegevensgericht zijn hebben dan veelal betrekking op het juridisch, economisch, demografisch of het sociale vlak. Het is aan de actuariële uitvoerder of de veronderstellingen redelijk en consistent zijn, op zowel het niveau van de overeenkomst evenals in meer algemener zin. De beoordeling naar consistentie verdient expliciet de aandacht als de veronderstellingen losstaand van elkaar beoordeeld worden op redelijkheid. IASP 5 Nederlands 10 juni

5 Als de zuiverheid van een aanname een niet materieel effect heeft, dan is de beoordeling op redelijkheid van minder belang en kan er minder aandacht besteed worden aan bovenstaande toetsing op redelijkheid. De gekozen veronderstellingen dienen begrijpelijk, representatief en expliciet te zijn en intern ondersteunt te worden. Wat betreft toekomstige evenementen (inclusief eventuele wetswijzigingen en effecten van technologische veranderingen) die omvang en tijdstip van kasstromen van beleggingsovereenkomsten kunnen beïnvloeden wordt meestal onderscheid gemaakt tussen evenementen die op een niet nader gespecificeerd tijdstip kunnen optreden en evenementen waarvan het redelijk waarschijnlijk is ze op zullen treden gebaseerd op objectieve informatie Selectie van een schatting De actuariële uitvoerder dient de schattingen te baseren op basis van veronderstellingen welke onafhankelijk zijn van de gebruikte waarderingsmethode, i.e. onderling consistent zijn. Zo dient bijvoorbeeld de servicecomponent en de investeringscomponent van één en dezelfde bronovereenkomst uit te gaan van dezelfde kans op afkoop Modelinvloed op de veronderstellingen De werking van het model dient niet uit het oog verloren te worden bij het doen van veronderstellingen; een gemiddelde kan bij een lineair model een betrouwbare samenvatting geven waar een dergelijke centrummaat bij een niet-lineair model een geheel onjuist beeld kan geven. In het geval de uitkeringen optieachtige elementen bevat of in geval de mogelijke verplichtingen een asymmetrische verdeling hebben, zal de waarde van de verplichting het effect van deze opties en/of asymmetrie moeten bevatten. De actuariële uitvoerder dient derhalve vertrouwd te zijn met de effecten van scheefheid of asymmetrie van de gebruikte verdelingen Invloed van de portefeuille op de veronderstellingen De actuariële uitvoerder dient zich tevens te realiseren dat de veronderstellingen tezamen een juist beeld moeten geven van alle mogelijke toekomstige ontwikkelingen en dat deze specifiek zijn voor de individuele overeenkomst of op de portefeuille van overeenkomsten. Een toets of deze doelstelling is bereikt mag niet ontbreken. In zijn algemeenheid moeten veronderstellingen aan de volgende eisen voldoen: Alles omvattend Intern consistent Een goede weerspiegeling van verwachte toekomstige ontwikkelingen Redelijk zijn voor de overeenkomst of portefeuille van overeenkomsten Goed onderbouwd en gedocumenteerd Expliciet Correlaties tussen veronderstellingen Tot slot is de interne consistentie erbij gebaat als gekeken wordt naar de correlatie welke de veronderstellingen onderling hebben. Als het hierbij mogelijk is een aanname te beschrijven als functie van al gedane veronderstellingen dan is dit raadzaam ook te doen. Een dergelijke beschrijving kan zowel deterministisch, stochastisch, als analytisch van aard zijn. Voorbeleden zijn mogelijke correlaties tussen afkoop en beleggingsopbrengsten/inflatie. IASP 5 Nederlands 10 juni

6 4.2 Soorten veronderstellingen Introductie De actuariële uitvoerder dient bij het selecteren van de veronderstellingen de meest relevante en betrouwbare informatiebronnen te benutten. Dit moet gebaseerd zijn op professionele kennis en ervaring; in voldoende mate aanwezige gegevens en andere relevante informatie representeren; en nog bewust overschat of onderschat zijn. Veronderstellingen kunnen als volgt gecategoriseerd worden: 1. Veronderstellingen met betrekking tot de markt; 2. Veronderstellingen welke specifiek zijn voor de overeenkomsten of portefeuille; 3. Veronderstellingen welke specifiek zijn voor de rapporterende eenheid De laatste twee categorieën worden ook wel aangeduid als niet-markt specifieke veronderstellingen. Soms is het lastig een aanname in een van bovenstaande categorieën in te delen omdat de aanname zowel marktspecifieke als niet- marktspecifieke kenmerken heeft. Bij marktspecifieke data is de meest actuele data ook het meest relevant; niet-markt specifieke data is juist veelal gebaat bij een beschouwing van de historie en de ontwikkeling daarin, omdat meer recente informatie mogelijk niet voldoende betrouwbaar is.. Veronderstellingen kunnen afkomstig zijn van waarnemingen door het toepassen van statistische bewerkingen, waarbij vaak centrummaten (statistische momenten) volstaan, of als dat niet goed kan dienen meer geavanceerde statistische methodes toegepast dienen te worden Marktveronderstellingen Marktspecifieke veronderstellingen zijn veronderstellingen welke betrekking hebben op variabelen zoals rentestanden, koersen, krediet risico en inflatie. Deze variabelen zijn afkomstig van financiële markten (IAS-39.AG82). Ook verwachtingen welke de markt heeft, zoals volatiliteit en deviaties, zijn veelal in dergelijke markten voorhanden en worden eveneens geschaard onder de noemer marktspecifieke veronderstellingen. De actuariële uitvoerder dient de marktspecifieke veronderstellingen die worden gebruikt gelijktijdig te selecteren op het moment van financiële verantwoording, tenzij er objectieve en goed gedocumenteerde aanwijzingen zijn dat de huidige omstandigheden niet zullen worden gecontinueerd. Hierbij dient het argument dat huidige trends geacht worden zich niet op huidige niveaus te handhaven met voorzichtigheid toegepast te worden, omdat in een efficiënte markt dergelijke informatie al in de koersen is verwerkt. Speciale aandacht is er voor de selectie van de disconteringsvoet; IAS-37 stelt dat deze dient te verwijzen naar een rente voor belastingen welke de tijdswaarde van geld weerspiegelt en als maat geldt voor de risico s welke verbonden zijn aan de onderhavige geldstromen, waarbij er voor gewaakt moet worden dat niet zowel de toekomstige kasstromen aangepast worden voor risico s als de rente waarmee deze gedisconteerd worden. IASP 5 Nederlands 10 juni

7 4.2.3 Veronderstellingen op het niveau van een overeenkomst of portefeuilles daarvan Veronderstellingen op niveau van een overeenkomst of portefeuilles van overeenkomsten zijn niet markt specifiek. Deze veronderstellingen hebben betrekking op: Informatie over bekende of geschatte eigenschappen van een overeenkomst of een portefeuille hiervan Historische data van de entiteit zelf voor deze overeenkomsten of portefeuille hiervan, aangevuld met historische data uit andere bronnen. De historische data van de entiteit zelf worden aangepast aan het feit dat deze afwijken van historische data uit andere bronnen. De historische data uit andere bronnen wordt weer aangepast als duidelijk is dat de hieruit volgende trend niet meer van toepassing is in de toekomst. Contract specifieke veronderstellingen reflecteren de individuele karakteristieken van een overeenkomst en zijn gebaseerd op ervaringcijfers van deze overeenkomst of andere gelijkwaardige overeenkomsten indien relevant voor de toekomst. De actuariële uitvoerder dient de verklaring van de waargenomen trend te staven met de oorzaken, zoals het verkoopproces, het consumentengedrag e.d. die uikomsten karakteriseren. Als contract specifieke veronderstellingen worden gebruikt en individuele karakteristieken van overeenkomsten niet beschikbaar zijn, dan kan gebruik worden gemaakt van ervaring cijfers van de portefeuille, in het bijzonder als er wordt gerekend op portefeuille niveau. Voor zover de gegevens een niet voldoende betrouwbare bron zijn, kunnen bedrijfstak statistieken en gegevens een goed basis voor de veronderstellingen geven. Echter het kan mogelijk zijn dat aanpassingen van de gegevens/statistieken aan de specifieke individuele overeenkomst of portefeuille nodig. Credibility theorieën kunnen daarbij behulpzaam zijn Veronderstellingen op het niveau van de rapporterende eenheid Veronderstellingen welke betrekking hebben op entiteitniveau zijn veelal gebaseerd op ervaringscijfers van de rapporterende eenheid voor zover betrouwbaar en relevant. Zij kunnen betrekking hebben op solvabiliteitseisen, het kredietrisico en in mindere mate en voor zover niet in strijd met het beleid ten aanzien van de financiële verantwoording verwachtingen van het management op basis van (interne) ondernemingsplannen welke gelden voor de entiteit in zijn geheel. 4.3 Niet-marktspecifieke veronderstellingen De volgende subparagrafen gaan nader in op het proces rondom selectie van niet-markt specifieke veronderstellingen voor financiële instrumenten en serviceovereenkomsten. Voor deze soort overeenkomsten is het gebruikelijk dat morbiditeit of sterfte van triviale of irrelevante betekenis zijn Veronderstellingen betreffende beëindiging Voor vele overeenkomsten speelt het voortijdig beëindigen een rol, vooral in die overeenkomsten waar de polishouder de keuzevrijheid heeft de overeenkomst al dan niet voort te zetten. Onder beëindiging wordt zowel het premievrij maken als het afkopen van een overeenkomst verstaan. Het beëindigen van een overeenkomst impliceert niet noodzakelijkerwijs dat de entiteit ook verlost is van al haar verplichtingen. De aanname betreffende beëindiging heeft vaak een significant effect op de winstgevendheid voor vele overeenkomsten. Hierdoor is het zaak deze aanname zorgvuldig vast te stellen; vooral voor nieuwe producten of zeer langlopende overeenkomsten kan het gebrek aan ervaringsgegevens een rol spelen waardoor de actuariële uitvoerder aangewezen is op externe gegevens (zie ook paragraaf 3.3.4). IASP 5 Nederlands 10 juni

8 De volgende zaken kunnen een rol spelen bij de selectie van veronderstellingen betreffende de voortijdige beëindiging van een overeenkomst: 1. Verstrekte opties, bijvoorbeeld het recht een hypotheek af te lossen bij verkoop van het onderpand 2. De duur van een overeenkomst, al dan niet in verhouding tot de verstreken duur 3. Premiebetaalmomenten en de wijze van betalen 4. Betalingsverleden Voor meerdere zaken die een rol kunnen spelen bij de selectie van veronderstellingen wordt verwezen naar de oorspronkelijke IASP5 van de IAA. De afkoopwaarde wordt veelal bepaald met in achtneming van: 1. Markt specifieke veronderstellingen als verondersteld in de projectie 2. De waarde van garantie-elementen 3. De waarde van in rechte afdwingbare of feitelijke verplichtingen Beëindigingveronderstellingen hebben meestal een aanzienlijk effect op de totale winstgevendheid vooral in geval van overeenkomsten met een groot spaar element. De actuariële uitvoerder zal dan ook zoveel mogelijk relevante en redelijke veronderstellingen hanteren. In geval er geen of niet voldoende betrouwbare informatie aanwezig is specifiek voor het risico, dan wordt normaliter gebruik gemaakt van andere vergelijkbare bronnen Veronderstellingen betreffende kosten Voor zover de actuariële uitvoerder betrokken is bij het (opnieuw) bepalen van kosten veronderstellingen dient deze rekening te houden met toekomstige kosten inclusief overhead die betrekking hebben op de aangegane verplichtingen op het tijdstip van waardering, zodanig dat een passend en consistent geheel wordt verkregen overeenkomstig het waarderingsmodel dat wordt gebruikt voor de verslaggeving. Bij dergelijke toekomstige kosten wordt veelal de inflatie betrokken; bij het bepalen van de toekomstige inflatie kan verwezen worden naar de marktverwachting hieromtrent, mits consistent met de gebruikte aanname voor de toekomstige rente of wijzigingen hiervan en al dan niet aangepast aan de toepasselijkheid hiervan ten aanzien van de beschouwde kosten; medische kosten worden bijvoorbeeld geacht sterker te stijgen dan de inflatie. Bij de bepaling van dergelijke veronderstellingen kunnen de volgende overwegingen een rol spelen: 1. De strategie welke de entiteit heeft ten aanzien van de serviceverlening en voor zover van toepassing de wijze waarop schades worden behandeld. 2. De efficiency van de serviceverlening/schadeafhandeling. Meestal zijn er voldoende ervaringsgegevens om de kosten veronderstellingen op maatschappij niveau te bepalen. Indien het waarderingsmodel het gebruik van nietentiteit specifieke veronderstellingen voorschrijft zal desondanks de strategie met betrekking tot service verlening en schade afhandeling een belangrijke rol spelen in het vaststellen van de kosten. Echter, hoewel een entiteit meer of minder efficiënt kan zijn dan de markt gemiddeld, zullen de kostenveronderstellingen toch het efficiëntie niveau van de markt moeten weerspiegelen. IASP 5 Nederlands 10 juni

9 Een dergelijke benadering houdt ook in dat het meestal niet juist is om plannen om de efficiëntie te verbeteren mee te nemen in de kosten veronderstellingen. Dit kan alleen wanneer dergelijke plannen uitgewerkt zijn alsook het trackrecord van de entiteit dergelijke uitgewerkte plannen te implementeren. Een dergelijke kritische houding dient tevens ten aanzien van efficiencyverbeteringen voortkomend uit veronderstelde schaalvoordelen afkomstig van stijgende omzetprognoses. Voor de volledigheid wordt vermeld dat de servicegerichtheid zowel zijn uitwerking heeft op de hieruit voortvloeiende kosten alsook op parameters ten aanzien van opzeggingen of verlengingen. Bij de kosten worden veelal zowel alle administratieve en acquisitiekosten, commissies en dergelijke, betrokken. Hiertoe is het zaak dat de actuariële uitvoerder zicht heeft op de manier waarop de entiteit haar kosten alloceert. Dit is vooral van belang voor de overheadkosten. Voor nadere informatie hieromtrent wordt verwezen naar de actuariële richtlijn waardering van service- en investeringsovereenkomsten onder de internationale richtlijnen voor financiële verslaglegging (IFRS) Het gebruik van ervaringsgegevens Niet-marktspecifieke veronderstellingen komen veelal tot stand op basis van ervaringsgegevens voor overeenkomsten of voor een portefeuille. Indien dergelijke gegevens niet afdoende betrouwbaar zijn of als dergelijke gegevens niet voorhanden zijn, dan kan ervoor gekozen worden de veronderstellingen aan te vullen met oudere gegevens en/of externe gegevens. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van gegevens die betrekking hebben op andere overeenkomsten met een vergelijkbaar risico of door gebruik te maken van relevante en betrouwbare markt gegevens. Aanpassingen zijn dan nodig voor de te voorziene verschillen of verwachte trendwijzigingen en afwijkende karakteristieken, bijvoorbeeld antiselectie. Het gebruik van ervaringsgegevens vergt veel van het inzicht van de actuariële uitvoerder; het gebruik van statistische technieken en toetsing van de gemaakte keuzes kan dit inzicht versterken Trends Niet-markt specifieke veronderstellingen komen veelal zoals gezegd tot stand op basis van ervaringsgegevens. Het is daarbij goed om te beseffen dat trends in ervaringen soms tijd nodig hebben om duidelijk zichtbaar te worden. Statistische fluctuaties kunnen deze analyse bemoeilijken. Ook kunnen lange-termijn trends het beeld vertroebelen van korte-termijn trends. Het beoordelen van trends vergt dan ook veel van de professionele houding en het inzicht van de actuariële uitvoerder. Wenselijk is hierbij het aannemen van een prudente houding en een grotere aannemelijkheid te verwachten als de gegevens een ongunstige ontwikkeling tonen Herziening van niet-marktspecifieke veronderstellingen Het is veeleer regel dan uitzondering dat waargenomen data afwijkt van de veronderstellingen welke in het verleden gedaan zijn; de actuariële uitvoerder dient in dergelijke gevallen te bepalen of dergelijke afwijkingen grond zijn de veronderstellingen bij te stellen en hierbij het proces als beschreven in eerdere (sub-)paragrafen toe te passen. IASP 5 Nederlands 10 juni

10 Genoemde verschillen kunnen zijn ontstaan om diverse redenen, waaronder: 1. De entiteit heeft een onjuist model waarop de schatting van de toekomstige kasstromen gebaseerd waren, bijvoorbeeld met betrekking tot de verdelingsfunctie of er zijn factoren buiten beschouwing gelaten welke wel degelijk invloed hebben op de hoogte of timing van de toekomstige kasstromen. 2. Parameters binnen het model wijken af van de daadwerkelijke parameters 3. Statistische fluctuaties vertroebelen het beeld wat zelfs kan plaats vinden als zowel het model evenals de parameters waarvan dit model gebruik maakt volledig juist bepaald zijn. De kans op een statistische fluctuatie wordt overigens kleiner naarmate de beschouwde populatie groter is. Als het model of de parameters aangepast dienen te worden, wordt de al eerder vermelde zorgvuldigheid vereist, omdat de accountingregels strikte eisen stelt ten aanzien van het wijzigingen Bronnen Voor marktspecifieke veronderstellingen zijn de meest geëigende bronnen veelal nationale of internationale instituten. Voorbeelden zijn nationale banken in hun rol als toezichthouder (DNB, ECB), statistische bureaus (CBS, Eurostat) en beroepsorganisaties (AG, NIVRA). De nationale actuariële beroepsvereniging kan de aangewezen bron van informatie zijn voor gegevens welke gelden voor de gehele industrietak, zoals gegevens betreffende voortijdige beëindiging. Ook kan dit de plek zijn voor de methodieken welke van dienst kunnen zijn in het in deze actuariële richtlijn beschreven proces. IASP 5 Nederlands 10 juni