Maria Theresia, Mater Familias

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Maria Theresia, Mater Familias"

Transcriptie

1 Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Maria Theresia, Mater Familias Discoursanalytisch onderzoek naar de rol van het vorstelijk moederschap aan de hand van de briefwisseling met haar kinderen. Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in Geschiedenis 2015 Meerhaeghe Aljosha Promotor: dr. Klaas Van Gelder

2 Dankwoord In dit korte dankwoord zou ik graag de aandacht vestigen op enkele mensen die mij bij het schrijven van dit werk hebben bijgestaan met raad en daad. Eerst en vooral wil ik uiteraard mijn promotor dr. Klaas van Gelder bedanken. Hij heeft me niet alleen geholpen bij het uitzoeken van een duidelijk afgebakend onderwerp, maar daarnaast heeft hij ook bij een eerste nalezen heel uitgebreide kritieken gegeven waarmee ik verder aan de slag kon. Vervolgens wil ook de mensen bedanken die de moeite gedaan hebben om een spellingscontrole uit te voeren, namelijk Gillis Vermeersch, Anouk De Meulemeester, Lynn Ide, Matthias Ruythooren en Mario Kelchtermans. ii

3 Inhoudsopgave DANKWOORD... II INHOUDSOPGAVE... III 1. LIJST MET AFKORTINGEN INLEIDING... 7 A. PROBLEEMSTELLING... 7 B. BRONNENBESPREKING Kwalitatieve bespreking Kwantitatieve bespreking C. BRONNENKRITIEK D. TEKSTSTRUCTUUR KADER A. HISTORISCH KADER B. THEORETISCH KADER i. Moederschap ii. Pietas Austriaca iii. Huwelijkspolitiek ANALYSE VAN DE PRIVATE BRIEFWISSELING VAN MARIA-THERESIA A. CORRESPONDENTIE TUSSEN MARIA-THERESIA EN JOZEF i. Biografie Jozef ii. Verwerking brieven Politieke thema s Conflict met Maria-Theresia Pluimstrijken Reizen Gezondheid B. BRIEFWISSELING TUSSEN MARIA-THERESIA EN MARIA-CHRISTINA i. Biografie Maria-Christina ii. Verwerking brieven Italiëreis C. BRIEFWISSELING TUSSEN MARIA-THERESIA EN MARIA-AMALIA i. Biografie Maria-Amalia ii. Verwerking brieven iii

4 D. CORRESPONDENTIE TUSSEN MARIA-THERESIA EN LEOPOLD i. Biografie Leopold ii. Verwerking brieven Instructiebrief over de medische toestand van Leopold Instructiebrief over de religieuze beleving van Leopold Leopold als uitlaatklep voor Maria-Theresia Briefwisseling met Maria-Theresia s kleinkind Franz E. BRIEFWISSELING TUSSEN MARIA-THERESIA EN MARIA-CAROLINA i. Biografie Maria-Carolina ii. Verwerking brieven Instructies voor Maria-Carolina F. BRIEFWISSELING TUSSEN MARIA-THERESIA EN FERDINAND i. Biografie Ferdinand ii. Verwerking brieven Ferdinands problematische tijdsmanagement Maria-Theresia s politiek adviserende rol Maria-Theresia s rol bij de kleinkinderen Maria-Theresia s positie tegenover Maria-Beatrix G. BRIEFWISSELING TUSSEN MARIA-THERESIA EN MARIA-ANTONIA i. Biografie Maria-Antonia ii. Verwerking brieven Maria-Antonia als bindmiddel tussen Oostenrijk en Frankrijk Uitwisseling van giften Ongehoorzaamheid en roddels Het nageslacht H. BRIEFWISSELING TUSSEN MARIA-THERESIA EN MAXIMILIAAN i. Biografie Maximiliaan ii. Verwerking brieven Algemene Instructiebrief voor Maximiliaan Evaluatie van Maximiliaan I. BRIEFWISSELING TUSSEN MARIA-THERESIA EN VERTROUWELINGEN Gelijkenissen en verschillen Opvoeding LEIDMOTIEVEN IN DE CORRESPONDENTIE A. GEZONDHEID B. GODSDIENST C. NAKOMELINGEN D. FRANZ-STEPHAN E. VERJAARDAGEN, FEESTDAGEN EN HERDENKINGEN F. ZELFBEKLAG G. MARIA-THERESIA ALS SCHAKELPUNT VAN DE FAMILIE H. HET WEER MARIA-THERESIA S VOORKOMEN ALS LANDESMUTTER A. MEDELIJDEN MET HAAR VOLK B. AFKEER TEGENOVER OORLOG C. DUITSE NATIONALITEIT D. AFKEER TEGENOVER PRUISEN iv

5 E. DUBBELE POSITIE TEGENOVER FRANKRIJK EN ITALIË JE NE VIS QUE POUR MES ENFANTS; SI JE PEUX LEUR ÊTRE UTILE, JE VEUX TRAÎNER ENCORE PLUS LOIN MES TRISTES JOURS A. CONCLUSIE B. MOGELIJKHEDEN TOT VERDER ONDERZOEK BIJLAGES A. STAMBOOM B. LESSENROOSTER MARIA-JOHANNA EN MARIA-JOSEPHA BIBLIOGRAFIE C. UITGEGEVEN BRONNEN D. BOEKEN E. ARTIKELS v

6 1. Lijst met afkortingen A.v.A. Ferd. Leop. Ma.Ama. Ma.Ant. Ma.Beat. Ma.Caro. Ma.Chris. Ma.Joh. Ma.Jos. Ma.Ther. Max. Alfred von Arneth Ferdinand Leopold Maria-Amalia Maria-Antonia Maria-Beatrix Maria-Carolina Maria-Christina Maria-Johanna Maria-Josepha Maria-Theresia Maximiliaan Ik heb er voor gekozen om de drie werken van Alfred von Arneth die ik gehanteerd heb af te korten zodat de voetnoten duidelijk te lezen zijn. Dit heb ik gedaan aan de hand van het jaar van publicatie. Maria Theresa und Marie Antoinette, ihr Briefwechsel. [1866] Maria Theresa und Joseph II., ihre Korrespondenz sammt Briefen Josephs an seinen Bruder Leopold. [1867] Briefe der Kaiserin Maria Theresa an ihre Kinder und Freunde. [1881] 6

7 2. Inleiding a. Probleemstelling [ ] le coeur maternel prend toujours le-dessus de celui de souveraine [ ] 1 Dit bovenstaande citaat is afkomstig uit een brief van Maria-Theresia aan haar zoon Leopold. Ik vond het toepasselijk om hiermee van start te gaan, aangezien het meteen een beeld geeft van de elementen waar ik naar op zoek ben gegaan in de brieven van de vorstin, namelijk haar moederlijke voorkomen. In 2017 wordt de 300 ste geboortedag van Maria-Theresia herdacht en zullen er ongetwijfeld in Oostenrijk, maar ook hier in België verschillende activiteiten georganiseerd worden rond haar persoon. Beslist zullen er ook verschillende wetenschappelijke en literaire werken verschijnen waarin Maria-Theresia een hoofdrol speelt. In de literatuur is namelijk te zien dat rond de 100 ste en 200 ste verjaardag van Maria-Theresia s geboorte of dood een massa aan literatuur, voornamelijk verheerlijkend, verscheen. Enkele werken met dit karakter zullen terug te vinden zijn in dit werk, al dan niet dat moederschap bevestigend of ontkrachtend. Deze scriptie heeft niet de bedoeling om bij deze glorificerende literatuur aan te sluiten. Ik had dit onderwerp namelijk gekozen, zelfs voor ik Maria-Theresia s geboortedatum wist. Deze scriptie zal dus geen verjaardagsode worden aan de vorstin. De geschiedschrijving ziet er nu compleet anders uit, maar wellicht zullen er toch nog werken verschijnen die Maria-Theresia ongenuanceerd ophemelen. In deze inleiding zal ik voornamelijk toelichten hoe deze scriptie opgebouwd wordt en hoofdzakelijk wat de centrale onderzoekstelling precies inhoudt. Vooreerst een korte motivatie voor het onderwerp van de moederfiguur Maria-Theresia. Reeds in het opleidingsonderdeel Geschiedenis van België kregen we in de les een foto te zien van het pantheon in de Belgische Senaat. Eén van de figuren die daarvan deel uitmaakte was Maria-Theresia. 1 Ma. Ther. aan Leop., 12/05/1778, A.v.A., [1881], p. 40. [ VI ] 7

8 Dit vond ik verwonderlijk, aangezien dit een Oostenrijkse vorstin was. Waarom werd een Oostenrijkse in een Belgische instelling afgebeeld? Deze vraag leidde er ook toe om mijn literatuurstudie in het derde jaar over Maria-Theresia te schrijven en dan welbepaald haar publieke voorkomen als vrouw, moeder en echtgenote. In één van de boeken die ik gelezen heb, namelijk Werner Telesko s Maria-Theresia: ein Europäischer Mythos, spreekt de schrijver over de mythe die opgebouwd is gedurende eeuwen rond de figuur Maria-Theresia. 2 Het feit dat in de eerste plaats al gesproken wordt van een mythe is opmerkelijk en komt niet enkel voor bij Werner Teleko, maar bijvoorbeeld ook bij Galand. 3 In zijn boek schetst Werner Telesko de evolutie van de geschiedschrijving rond de vorstin en gebruikt dus biografieën en andere literaire werken als bron om te tonen hoe deze vermeende mythe ontstaan en geëvolueerd is. Hij doet echter geen waarheidsoordeel over de werken. Hij toetste namelijk de geraadpleegde literatuur niet af aan de bronnen die de auteurs hanteerden. De mate waarin de zogenaamde mythe dus gebaseerd is op feitelijke ontdekkingen komt in dit geval op de achtergrond. Zijn uiteenzetting kon me enorm boeien, maar tegelijk liet het me op mijn honger zitten. Daarom wil ik in dit werk een poging doen om mijn visie te werpen op één deelaspect van deze mythe, namelijk de moedermythe. Wat deze mythe inhoudt komt verder nog aan bod in het theoretische kader. Eerst volgt een uiteenzetting van de precieze opzet van deze scriptie. Discoursanalytisch onderzoek naar de rol van het vorstelijk moederschap aan de hand van de briefwisseling met haar kinderen. In deze paragraaf zal ik de titel van deze onderzoekspaper, hierboven vermeld, ontleden om zo een duidelijk visie te geven over wat nu centraal staat in deze scriptie. Vooreerst wordt het discoursanalytisch element besproken. Als een bron gelezen wordt, is het mogelijk om de vaststelbare feiten te analyseren waar een groot waarheids- en authenticiteitsgehalte kan aan toegeschreven worden. Deze feitelijkheden zijn bijvoorbeeld politieke besluiten, veldslagen of de bouw van een paleis. Deze bronnen zijn vaak ook relatief makkelijk te falsifiëren aan de hand van andere documenten. Daarnaast is er ook een tweede mogelijkheid om een bron te analyseren, namelijk het tussen de regels lezen van de overgeleverde teksten. De informatie die via deze weg verworven wordt, kan niet onder dezelfde controlemechanismen onderworpen worden als bij de eerste manier, maar daarom is deze methode niet minder waardevol. Het spreekt voor zich dat het 2 W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos M. Galand. Grenzen van de welvaart in de Oostenrijkse Nederlanden onder het bewind van Maria-Theresia. In: Morelli (A, ed.). De grote mythes uit de geschiedenis van België,

9 lezen van deze bronnen geen sinecure is en het is daarom een vereiste om zoveel mogelijk andere informatie over belangrijke gebeurtenissen en feiten bij die bronnen te betrekken. In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van de briefwisseling van Maria-Theresia met haar kinderen. Over de bronnen zelf zal hier niet gesproken worden, maar daar volgt later een hoofdstuk over: Bronnenbespreking. Hier is het van belang om te vermelden dat in deze scriptie gekozen werd om de tweede discoursanalytische methode toe te passen. Dit lijkt me een logische keuze aangezien de schets van een profiel van Maria-Theresia als moederfiguur niet meteen duidelijk zichtbaar wordt in politieke, economische of militaire beslissingen. Wat niet impliceert dat in de andere vormen van communicatie geen enkel element kan voorkomen over een moederfiguur. Daarin is het echter ondergeschikt aan de opzet van de tekst. In privé-briefwisseling daarentegen kan een directere vorm van uiting van moederschap opgespoord worden. Vervolgens wil ik hier nog kort ingaan op het onderdeel rol van het vorstelijk moederschap. Vorstelijk moederschap lijkt namelijk geen objectief vaststelbare factor. Daarnaast is het begrip an sich ook geen duidelijk afgebakende term. Net zoals over de bronnen, zal ook over de betekenis van moederschap verder in dit werk gesproken worden. In deze paragraaf gaat het vooral over de elementen die hiermee in verband kunnen gebracht worden en die van belang zijn voor de probleemstelling. Met andere woorden zal gezocht worden hoe Maria-Theresia communiceert met haar kinderen en op welke manier de keizerin zichzelf representeert tegenover hen. Kan er gesproken worden van een puur zakelijke briefwisseling of is er eerder een intiemere vorm van schrijven tussen de verschillende partijen? Aangezien Maria-Theresia verschillende kinderen had, kan er ook gekeken worden of er significante verschillen of gelijkenissen te onderscheiden zijn. Zo kan er bijvoorbeeld meteen gedacht worden aan de mogelijke verschillen tussen de brieven naar haar zoon Jozef, die later keizer werd en Maria-Christina, die volgens verschillende bronnen haar lievelingsdochter was. 4 Deze verschillen kunnen van zowel inhoudelijke als van puur taalgerichte aard zijn. Daarnaast is Maria-Theresia ook alom gekend om haar succesvolle huwelijkspolitiek. Haar kinderen werden uitgehuwd aan verschillende vorstenhoven over heel Europa, met Maria-Antonia, gekend als Marie-Antoinette, de echtgenote van de Franse koning Lodewijk XVI, als bekendste voorbeeld. 5 Men kan zich meteen de vraag stellen waarom een moeder haar kinderen zomaar uithuwelijkt, maar uiteraard was uithuwelijken in monarchaal Europa in de vroegmoderne tijd de standaard in tegenstelling tot nu. Een meer logische vraag die hierbij opkomt, is hoe Maria-Theresia 4 S. Hertel. Erzherzogin Marie-Christine: Die Maîtresse en titre der Kaiserin. In: Die Gründung der Albertina Herzog Albert und seine Zeit, 2014, p Lodewijk XVI, ( ), koning van Frankrijk en Navarra en echtgenoot van Maria-Antonia. 9

10 haar kinderen hier op voorbereidt en bijstaat. Ze verlaten niet alleen het hof in Wenen en dus het directe contact met hun moeder, maar ook krijgen ze meteen politieke verantwoordelijkheden op zich, die ze in Wenen vaak niet hadden of zeker niet zo uitgebreid als de hoven waar ze zich later zouden bevinden. Hoe begeleidt Maria-Theresia als moeder haar kinderen hierbij? Naast de brieven aan haar kinderen is het dus ook handig om te bekijken welke vorm van onderwijs de kinderen kregen. Daarom heb ik ook brieven gelezen van Maria-Theresia aan de Ayo s en Aya s van haar kinderen. 6 Er moet echter niet alleen gekeken worden vanuit het perspectief van de vorstin zelf, maar ook de brieven van haar kinderen zijn interessant als focus. Als er sprake is van een moederlijke correspondentie, hoe wordt deze dan onthaald door hen en hoe wordt daarop gereageerd? Uiteraard zullen ook hier verschillen te merken zijn in de brieven van de verschillende kinderen. Evenwel kan dit ons iets bijbrengen over hoe het moederschap tot op de dag van vandaag vaak gelinkt wordt aan Maria-Theresia. Een tweede component van het moederschap dat vaak aan bod komt, is moederschap tegenover haar onderdanen. Deze moederlijke bezorgdheid voor haar volk wordt ook met het begrip Landesmutter aangeduid. Dit begrip komt in het volgende hoofdstuk uitgebreid aan bod. Er zal dus ook gezocht worden of deze component terug te vinden is in haar privé-briefwisseling. Indien hiervan sporen terug op te merken zijn, kan dit er misschien op wijzen dat deze moederlijke liefde voor haar bevolking oprechter is dan een pure politieke strategie van imago-opbouw. Voor wordt ingegaan op de bespreking van de brieven, zal ten eerste een korte bespreking volgen van het gebruikte bronnenmateriaal en ten tweede een kader geschetst worden waar alle achtergrondinformatie zal in terug te vinden zijn. Daarna volgt de bespreking van de briefwisseling en ten slotte een algemene conclusie. 6 Ayo-Aya: De term gebruikt aan het hof in Wenen voor de opvoeders of opvoedsters van de kinderen van de monarch. Voor jongens was er een mannelijke leraar, voor meisjes een vrouwelijke, respectievelijk een Ayo en Aya 10

11 b. Bronnenbespreking 1. Kwalitatieve bespreking Zoals reeds eerder werd aangehaald wordt in dit onderzoek vooral gefocust op de briefwisseling tussen Maria-Theresia en haar kinderen. Alvorens deze geanalyseerd wordt, volgt hier een bespreking van de gehanteerde werkmethode en een eerste blik op de gebruikte bronnen. Reeds in mijn bachelorproef heb ik gewerkt rond de figuur Maria-Theresia en de ontstane mythe. Daarbij was me opgevallen dat Alfred von Arneth verschillende werken over de vorstin geschreven heeft. Hij heeft echter niet alleen een kolossale biografie geschreven, maar hij heeft ook de briefwisseling van de monarche verzameld en voor het eerst uitgegeven. Dit heeft hij uiteraard niet in één groot werk kunnen bundelen. Zo heeft hij een aparte bundel over de briefwisseling met Jozef, een aparte verzameling over Maria-Antonia en een vierdelige bundel over de andere kinderen en bekenden uit de entourage van de vorstin. 7 Bij de bundels van brievenwisseling met Jozef en Marie-Antoinette staat een kort voorwoord in het Duits waarin hij een korte achtergrondschets geeft over de persoon in kwestie. Bij de bundel van de andere kinderen is dit voorwoord echter veel uitgebreider. Von Arneth schrijft namelijk in deze uitgave over ieder kind een paar paragrafen. Het laatste deel van deze bundel bevat de belangrijke figuren uit de omgeving van de vorstin en ook daarover schrijft hij per persoon een paragraaf. Dit met als doel dat de lezer van de brieven voldoende voorkennis heeft van deze personen, die natuurlijk ook zelf vaak vermeld worden in de brieven. Ter illustratie enkele van deze figuren: aartshertogin Maria-Beatrix 8, Graaf Franz Esterhazy 9, de familie Harrach 10 enzovoort. Deze komen aan bod in het hoofdstuk over de entourage van de vorstin. Om de bundel overzichtelijk en vlot leesbaar te houden, heeft hij alle brieven met een Romeins getal chronologisch aangeduid. Achteraan de verzameling worden deze nog eens opgesomd met daarbij een korte inhoudsbeschrijving. Dit maakt het terugvinden van brieven heel vlot mogelijk. Uiteraard is von Arneth niet de enige die ooit briefwisseling heeft uitgegeven. Toch blijven zijn uitgaves tot op vandaag in de meeste literatuur die geraadpleegd werd in de bronnenvermelding staan. Zo is er bijvoorbeeld het boek Aus mütterlicher Wohlmeinung, een bronnenuitgave van Severin 7 Alfred von Arneth: Maria Theresa und Joseph II., ihre Korrespondenz sammt Briefen Josephs an seinen Bruder Leopold. Alfred von Arneth: Briefe der Kaiserin Maria Theresa an ihre Kinder and Freunde. Alfred von Arneth: Maria Theresa u. Marie Antoinette, ihr Briefwechsel. 8 A.v.A., [1881], p. XXIX. 9 Ibid. p. XXXV. 10 Ibid. p. XVII. 11

12 Perigg. 11 Daarin verzamelt ze brieven die naar haar mening duidelijk Maria-Theresia s moederschap tegenover haar kinderen naar voor brengen. Deze selectie is echter zo beperkt tegenover de gigantische verzameling brieven dat het onmogelijk is om hierop gebaseerd een grondige analyse te maken. Veel uitgaven waar correspondentie van verschillende kinderen gecombineerd wordt, zijn er niet. De meeste heruitgaven zijn geclusterd rond één kind en dan vooral Maria-Antonia of Jozef. Bovendien zijn verschillende edities terug te brengen tot de 19 de eeuw of het begin van de 20 ste eeuw. Zo is er bijvoorbeeld Georges Girards Correspondance entre Marie-Thérèse et Marie-Antoinette uit 1933, Otto Kracks Mutter und Sohn. Intieme Briefe Maria-Theresias und Josephs II uit 1910 of Kervyn de Lettenhoves Lettres inédites de Marie-Thérèse et de Joseph II uit Von Arneths uitgave was echter al relatief volledig. Zo worden zijn bronnenedities nog steeds herdrukt, zoals bijvoorbeeld nog gebeurde in Naast het feit dat von Arneths edities nog steeds worden heruitgegeven, zijn ze ook terug te vinden in elk wetenschappelijk boek over Maria-Theresia. Zowel in de grote biografieën van de 19 de eeuw als in de meer theoretische werken van de 21 ste eeuw, zoals bij Werner Telesko en Kerstin Schmal, is Alfred von Arneth terug te vinden in de bibliografie. Daarom heb ook ik gekozen om vast te houden aan von Arneths collectie. Deze bundels zijn in België snel terug te vinden in het Rijksarchief te Brussel in boekvorm. Na deze werken van von Arneth gevonden te hebben, heb ik eerst de bundels van Jozef en Maria- Antonia doorlezen. Vervolgens heb ik ook de brieven van Maria-Theresia s andere kinderen doorgenomen. Tot slot heb ik een selectie gemaakt van de personen uit de directe omgeving van Maria-Theresia in functie van de kinderen, bijvoorbeeld de Ayo s en Aya s. Uiteraard is dit een persoonlijke keuze en is het dus mogelijk dat er personen zijn die op het eerste zicht niet meteen iets met de vorstin haar kinderen te maken hebben en daar misschien toch wel bij betrokken waren. Vanuit deze bronnen zal ik hieronder een analyse maken met als kernonderwerp Maria-Theresia s moederschap. 2. Kwantitatieve bespreking Zoals reeds vermeld is niet van elk kind waar Maria-Theresia mee schreef evenveel bewaard gebleven. Van Maria-Antonia en Jozef zijn kwantitatief meer brieven overgebleven dan bijvoorbeeld Maria-Christina. Hier volgt een korte lijst met het aantal brieven per kind zodat het duidelijk wordt dat niet met elk kind even veel geschreven werd. Deze cijfers zijn opgesteld aan de hand van de bronnenuitgave van von Arneth, die als basis diende voor deze scriptie. Doordat von Arneth de 11 S. Perrig. Aus mütterlicher Wohlmeinung, Kaiserin Maria Theresia und ihre Kinder eine Korrespondenz,

13 brieven zelf voorzien heeft van een Romeins cijfer, is het totale aantal vlot af te leiden. Toch moest bij Jozef nog eens brief per brief bekeken worden om te verhouding tussen de communicatie met Maria-Theresia en Leopold duidelijk te onderscheiden. Jozef [ ] 588 (waarvan 397 met Ma. Ther.) Maria-Christina [ ] 107 Maria-Amalia [ ] 1 Leopold [ ] Zoon Frans [ ] 9 5 Maria-Carolina [ ] 4 Ferdinand [ ] Echtgenote Maria-Beatrix [ ] Maria-Antonia [ ] 163 Maximiliaan [ ] 3 Tabel 1. #brieven per kind Uit deze tabel is af te leiden dat het aantal overgeleverde brieven heel ver uiteen ligt. Zo is bijvoorbeeld te zien dat veel meer brieven bewaard gebleven zijn met Maria-Theresia s schoondochter Maria-Beatrix dan met onder andere Maximiliaan. Bij sommige kinderen is een heel laag aantal brieven voor handen. Wat de oorzaak hiervoor is, wordt in het volgende hoofdstuk verklaard. In deze paragraaf wil ik vooral benadrukken dat ondanks het lage aantal brieven er toch veel nuttige informatie is uit te halen. Zo zijn de brieven naar Maria-Amalia en Maximiliaan lange instructiebrieven. Dit soort brieven zijn als het ware voorschriften van Maria-Theresia hoe haar kinderen correct moeten handelen. Twee kinderen die von Arneth behandeld heeft, staan echter niet in deze lijst, namelijk aartshertogin Maria-Johanna en Maria-Josepha. Van deze dochters zijn respectievelijk vier en twee brieven overgeleverd. Toch werd gekozen om deze brieven niet te hanteren aangezien deze inhoudelijk niets bijdroegen tot het thema vorstelijk moederschap. c. Bronnenkritiek In deze paragraaf wordt niet verder beschreven hoe de bronnen er uit zien, maar wat de aandachtspunten zijn bij het lezen van deze bronnen. De uitgaves van von Arneth zijn meerdere malen vertaald en heruitgegeven, maar ik heb geopteerd om deze van von Arneth zelf te gebruiken, aangezien deze het dichtst aanleunen bij de originelen. Uiteraard zijn de teksten niet identiek aan 13

14 de originelen. Zo is meermaals te zien dat von Arneth in voetnoten aanpassingen aanbrengt. Hier is een voorbeeld waar von Arneth een verbetering aanbrengt op wat exact geschreven stond in de brief: Er staat daarin letterlijk te lezen: [ ] la letrre est sale terwijl in de voetnoot een verbeterde versie staat: [ ] la lettre et salle[ ] 12 Ook als iemand zich vergist in zijn of haar schrijven, wordt in een voetnoot aangeduid dat dit fout is. Zo maakt Maria-Theresia, al is het maar eenmalig, een fout tegen een persoonsnaam: Die Kaiserin scheint sich hier im Taufnamen geirrt zu haben. Damals lebten nur mehr zwei Tanten der Erzherzogin Marie-Beatrix [ ] 13 Naast deze kleine correcties in de teksten, maakt von Arneth ook gebruik van voetnoten voor de toelichting van namen die voorkomen in de brieven. Zelfs als er geen zekerheid bestaat over wie precies gesproken wordt in de tekst, reikt de schrijver de meest waarschijnlijke persoon aan. Dit citaat geeft hier een voorbeeld van: auch hier ist es schwer zu unterscheiden, welcher der beiden Grafen Gottlieb oder Joseph Windischgrätz gemeint ist, wahrscheinlich der erstere [ ] 14 Deze kritieken zijn nu vooral van toepassing op hoe von Arneth zelf met de bronnen omging. Er zijn echter nog andere vragen te stellen bij de brieven van Maria-Theresia. Zoals reeds te zien was, verschilde het aantal brieven heel sterk van kind tot kind. Het grootste probleem is dus de overlevering van de bronnen. Deze is namelijk heel onvolledig gebeurd. De brieven van en aan haar kinderen zijn heel versplinterd. De reden hiervoor is naast het voorwoord van von Arneth ook terug te vinden in de brieven zelf. Maria-Theresia geeft namelijk de opdracht om de private briefwisseling te verbranden. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende citaat: [ ] vous pouvez les brûler et toutes ces lettres, qui ne sont que pour votre instructrion. 15 Al haar kinderen volgden dit bevel grotendeels of helemaal op, met uitzondering van haar zoon Ferdinand en zijn echtgenote Maria-Beatrix. 16 Net zoals bij Ferdinand het geval is, zijn de overgeleverde brieven van Jozef en Maria-Antonia nog relatief volledig. Dit komt niet door ongehoorzaamheid, maar doordat Maria-Theresia enkel de brieven bewaarde die van politiek belang konden zijn. 17 Ook Maria-Theresia zelf verbrandde de brieven die ze ontving van haar kinderen. Tenslotte werd ook de post tussen de kinderen onderling met vaste regelmaat vernietigd. Door het verbranden van de brieven is er dus veel interessant archiefmateriaal verloren gegaan, toch is er met de overgebleven brieven nog veel te onderzoeken. Een volgende bemerking waarmee rekening moet gehouden worden, is de mate waarin de brieven door eigen hand geschreven zijn. Bij de correspondentie met Maria-Antonia en Jozef vermeldt von Arneth erbij als het gaat om een zelfgeschreven brief aan de hand van een nota: Ganz 12 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 12/07/1770, A.v.A., [1866], p. 14. [ IV ] 13 Ma. Ther. aan Ferd., 20/05/1778, A.v.A., [1881], p [CCCLVII] 14 Jozef aan Ma. Ther., 20/10/1780, A.v.A., [1867], p [ DLXXIX ] 15 Ma. Ther. aan Ma. Chr., 30/03/1776, A.v.A., [1881], p [ XLI] 16 A.v.A., [1881], p. XIII. 17 A.v.A., [1881], p. X-XII. 14

15 eigenhändig geschriebenes Original. In de andere bundel trekt hij deze lijn echter niet verder en is het niet duidelijk of het door Maria-Theresia zelf is neergepend. Er werd niet in brieven vermeld of de vorstin ze zelf schreef. Toch is het mogelijk om te stellen dat Maria-Theresia de brieven zelf schreef. In enkele brieven schrijft ze namelijk dat ze last heeft van haar hand en daarom geen lange brieven meer kan schrijven naar haar kinderen: Je ne suis en état de vous écrire plus, souffrant à la main droite, je crains de n être en état d écrire demain non plus. 18 Nog een vraag die hiermee in verband te brengen is, is in hoeverre teksten weerspiegelen hoe Maria-Theresia als moeder was. Zelfs als de brieven eigenhandig geschreven zijn, kunnen er wel elementen af te leiden zijn over moederschap, maar een exact beeld is echter onmogelijk te reconstrueren, ook al omdat dat moederschap inhoudelijk vanzelfsprekend niet vaststaat. Wat volgens mij wel zeker is, is dat in de privébriefwisseling minder met propaganda rekening moet gehouden worden, die bijvoorbeeld in politieke communicatie wel van toepassing kan zijn. Tenslotte noem ik nog een laatste punt van kritiek op het gebruikte bronnenmateriaal. Zoals tot op heden zijn brieven opgesteld volgens een bepaalde structuur. In hoeverre zijn bepaalde stukken tekst een deel van de structuur en waar begint het onderscheid dan met het begin van de werkelijke tekst? In hoeverre is de aanspreking en het afsluiten van een brief een uiting van moederlijke gevoelens en in hoeverre is het een gebruikelijke formaliteit? Wat de betekenis van très chère fille, of très cher fils is in contrast met moederschap is dus moeilijk af te leiden. d. Tekststructuur In deze laatste methodologische paragraaf leg ik bondig het verdere verloop van deze scriptie uit. Na zowel een historisch als een theoretisch kader, waar voldoende achtergrondinformatie meegegeven zal worden, komt het onderdeel met de daadwerkelijke opzet van het onderzoek. Dit centrale hoofdstuk wordt onderverdeeld in verschillende subcategorieën. Ik heb er voor gekozen om de brieven niet thematisch te bespreken maar kind per kind, dit om een duidelijk onderscheid en overzicht te maken tussen de verschillende kinderen. Uiteraard zullen gelijkaardige thema s aan bod komen per subcategorie. Enkele voorbeelden hiervan zijn godsdienst, kleinkinderen, gezondheid en politiek. Niet elke onderverdeling zal evenveel ruimte in beslag nemen aangezien niet van elk kind alle brieven zijn overgeleverd. De volgorde van de kinderen volgt een chronologie 18 Ma. Ther. aan Ferd., 11/08/1776, A.v.A., [1866], p. 39. [CCLXXXIV] 15

16 volgens geboorte. Eerst worden de oudsten besproken en gevolgd door de jongere kinderen. Deze volgorde verschilt echter sterk van deze van von Arneth. Hij zet namelijk de jongens voor de meisjes. Voor von Arneth kan daarvoor een ideologische verklaring gezocht worden dat mannen in belang hoger stonden dan vrouwen. Ook daarom houdt dit onderzoek geen rekening met deze orde. Nadat de kinderen aan bod gekomen zijn, zullen ook de privébrieven van de geselecteerde personen uit de entourage aan bod komen. De personen die me het interessantste leken om van dichtbij bekeken te worden, zijn Graaf Franz Thurn, Graaf Batthyany, Gravin Lerchenfeld, Gravin Almesloë en Gerhard van Swieten. Wie deze personen allemaal zijn, wordt in dat hoofdstuk uitgelegd. Het lijkt alsof meer mensen uit de entourage zullen besproken worden dan kinderen zelf. De kwantiteit aan privébrieven naar deze personen is echter zo klein, dat ze slechts een kleine minderheid zullen blijken in dit onderzoek. In deze paragrafen zal dus bekeken worden hoe Maria- Theresia communiceerde met derden over haar kinderen. Na de bespreking van alle brieven zal nog eens kort overlopen worden wat de opmerkelijke verschillen en gelijkenissen zijn tussen de massa s brieven. In dat laatste hoofdstuk wordt gekeken naar hoe Maria-Theresia nu eigenlijk als moederfiguur overkwam in die private briefwisseling. In hoeverre kunnen we spreken van de moeder Maria-Theresia en wat houdt dat dan precies in? Zoals reeds vermeld in de inleiding zal ook worden ingegaan op het aspect Landesmutter. Ook hier heb ik gekozen om de privébriefwisseling te blijven hanteren. De reden hiervoor is van dezelfde aard als bij de keuze voor de analyse van haar moederlijk voorkomen ten opzichte van haar kinderen. Uit politieke communicatie kan namelijk zeer moeilijk ingeschat worden in hoeverre een persoonlijke mening naar voor komt, terwijl dit bij persoonlijke communicatie iets beter mogelijk is. Het aspect Landesmutter zal niet zo breed omschreven worden als de analyse van de communicatie met haar kinderen. Er zal gekeken worden naar Maria-Theresia s houding tegenover haar volk, maar bijvoorbeeld ook tegenover andere staten als Frankrijk en Pruisen. In hoeverre kan er dus gesproken worden van een vorm van nationalistische ideeën in verband met het moederschap van de vorstin. In deze korte alinea wil ik nog graag het voetnotenapparaat kort toelichten. Ik heb namelijk gekozen om nergens de afkorting cfr. Infra of cfr. Supra te hanteren aangezien ik persoonlijk vind dat dit de duidelijkheid van de voetnoot niet ten goede komt. Daarentegen heb ik geopteerd om consequent de verkorte versie te gebruiken van de bibliografie, om zo het nodeloos bladeren naar vorige of verdere voetnoten te voorkomen. Aangezien al de gehanteerde bronnen uitgegeven zijn, zijn de voetnoten ook zoals verwijzingen naar literatuur. Toch heb ik gekozen om naast het paginanummer ook het Roemeinse nummer van de brief erbij te vermelden om verder opzoekwerk te vergemakkelijken. 16

17 3. Kader a. Historisch Kader In dit voorlaatste inleidende hoofdstuk zal een korte historische achtergrond gegeven worden van Maria-Thersia. Dit is namelijk van groot belang om te begrijpen waarover de vorstin allemaal schreef. Maria-Thersia werd zoals eerder vermeld geboren op 13 mei in het jaar 1717 als tweede kind van Keizer Karel VI. 19 Karel VI had eerder in 1716 al een zoon, maar deze stierf in datzelfde jaar. Maria-Theresia werd, hoewel ze een vrouw was, troonopvolgster, aangezien Karel VI geen andere mannelijke kinderen meer voortbracht. Dit werd echter niet overal als vanzelfsprekend gezien dat een vrouw Karel VI zou opvolgen, noch in het eigen rijk, noch in de andere Europese regio s. Reeds voor haar geboorte werd een oplossing gezocht voor de problemen in verband met de troonsopvolging, wat later de Pragmatieke Sanctie (1713) zou worden genoemd. Door deze Pragmatieke Sanctie werd het mogelijk gemaakt dat Maria-Theresia wettelijk de troon zou kunnen opvolgen van haar vader. Karel VI moest veel moeite besteden om eerst en vooral goedkeuring te krijgen voor deze oplossing in eigen rangen, alsook in het buitenland. 20 In 1740 sterft Karel VI heel plots. Volgens de Pragmatieke Sanctie volgde Maria-Theresia haar vader op. Toch werd dit, ondanks de akkoorden, in twijfel getrokken. Een vrouw werd namelijk als een zwakke monarch gezien en zowel Spanje, Beieren als Saksen meenden rechtmatige troonsopvolgers te hebben voor Karel VI. Daardoor kwam echter nog niet meteen oorlog. De Oostenrijkse Successieoorlog ging pas van start toen Pruisen aanviel. Pruisen stelde namelijk een ultimatum, wat inhield dat het in ruil voor een stuk grondgebied in Silezië de troonsbestijging van Maria-Theresia zou erkennen. Daaruit blijkt dus dat andere mogendheden uit waren op gebiedswinst ten koste van Oostenrijk. Toen Maria-Theresia het ultimatum uiteraard weigerde, gingen de vijandigheden van start. 21 Al snel sloten de erfvijanden van Oostenrijk zich aan bij Pruisen, namelijk Frankrijk, Spanje en Beieren. Als tegenreactie sprongen Groot-Brittannië en de Republiek in de bres voor Oostenrijk. De dood van Karel VI leidde met andere woorden tot een oorlog tussen alle West- en Centraal-Europese mogendheden. Na verschillende veldslagen moest met de vrede van Breslau Silezië worden afgestaan aan Pruisen. Na een kort conflict in het jaar W. Mauser. Maria-Theresia. Mutter und Mütterlichkeit. Wandel und Wirksamkeit einer Phantasie in der deutschen Literatur, 1996, p W. Mauser. Maria-Theresia, p R. Browning. The War of Austrian Succession, 1995, p

18 1745, werd met de vrede van Dresden Silezië definitief afgegeven aan Frederik II van Pruisen. 22 Het verlies van deze rijke regio zou Maria-Theresia steeds een doorn in het oog blijven. Het officiële einde van de Oostenrijkse Successieoorlog wordt pas met de vrede van Aken in 1748 bereikt. 23 Reeds voor de Successieoorlog was Maria-Theresia gehuwd. Bij verschillende auteurs wordt dit huwelijk als een voorbeeldhuwelijk gezien vol liefde en vertrouwen in elkaar. Franz-Stephan, de latere Keizer Frans I, werd opgevoed aan het hof van Wenen, met het oog op een huwelijk met Maria-Theresia. Op 12 februari 1736 huwde het koppel, dat zoals reeds vermeld een voorbeeld was voor heel Europa. De impact van het huwelijk met Franz-Stephan van Lotharingen, dat 29 jaar tot de dood van de keizer duurde, zal ook in de brieven meerder malen nog terug komen. 24 Tussen 1737 en 1765 kreeg het koppel niet minder dan zestien kinderen. De eerste drie kinderen waren allemaal meisjes, maar midden in de Successieoorlog in 1741 werd Jozef geboren. Het probleem dat Karel VI ondervonden had, was bij dit koppel niet van toepassing, aangezien ze een zoon ter opvolging hadden, namelijk de latere Keizer Jozef II. 25 In dit hoofdstuk ga ik niet elk kind afzonderlijk bespreken, dit zou ons te ver afleiden van de kern van de zaak. Uiteraard zal ik in de analyse verder in de tekst voldoende informatie meegeven wie de adressant en de verstuurder van de brieven zijn. In bijlage 1 kan een stamboom van de directe familie van Maria-Theresia en Franz- Stephan teruggevonden worden. 26 Na de dood van Keizer Karel VI breekt er niet alleen een oorlog uit, maar verliest het huis van Habsburg ook de keizerskroon aan Karel-Albrecht van Beieren. Dit was een zware klap voor de monarchie, midden in al moeilijke tijden. Na het overlijden van de keizer in 1742 komt er echter een nieuwe keizerverkiezing en deze keer weet Franz-Stephan de electie te winnen en werd hij gekroond tot Keizer Frans I. Vele historici schrijven de verkiezingsoverwinning voor een groot deel toe aan zijn echtgenote Maria-Theresia. 27 Een opmerkelijk feit dat hier zeker bij vermeld moet worden, is dat Maria-Theresia de keizerkroning niet in eigen persoon heeft bijgewoond. Daarnaast heeft ze in tegenstelling tot de echtgenotes van de voorafgaande keizers, nooit de titel Keizerin officieel aangenomen. Daarom zal ik in dit onderzoeksschrift geen enkele keer spreken over Keizerin Maria-Theresia. Het weigeren van de titel deed ze om net de onafhankelijkheid van haar echtgenoot te benadrukken. Maria-Theresia was namelijk officieel bestuurster van de Oostenrijkse domeinen, waar haar echtgenoot geen aanspraken op maakte. In veel van de regio s werd Franz- 22 C. Ingrao. The Habsburg Monarchy , 1994, p R. Browning. The War of Austrian Succession, 1995, p C. Ingrao. The Habsburg Monarchy , 1994, p J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Bijlage 1, p F. Zedinger. Franz Stephan von Lothringen ( ), 2008, p

19 Stephan van Lotharingen daarom moeilijk erkend als co-regent. 28 Toen in 1748 met de Vrede van Aken uiteindelijk een periode zonder conflict aanbrak, vloeide de goede relatie tussen de keizer en zijn echtgenote uit in een bloeiperiode voor het rijk. Ook in de Nederlanden wordt de heerschappij van Maria-Theresia gesteld als een periode waarin de economie weer opleefde na een rampzalige 17 e eeuw. 29 Slechts acht jaar na het einde van de Oostenrijkse Successieoorlog, werd Europa opnieuw in een grootschalig conflict verwikkeld. De verzameling van verschillende conflicten wordt tot op heden de Zevenjarige Oorlog genoemd. Deze ging gepaard met een volledige omslag van het diplomatieke landschap dat tot dan toe bestond. Deze Renversement des Alliances hield in dat Oostenrijk niet alleen bondgenoot werd met Rusland, maar ook met haar aardsvijand Frankrijk, net terwijl het zijn bondgenootschap met Groot-Brittannië was verloren aan Pruisen. 30 Voor Oostenrijk eindigde deze oorlog in 1763 met opnieuw de erkenning van Pruisische heerschappij in Silezië, wat reeds na de Oostenrijkse Successieoorlog een doorn in het oog was voor Maria-Theresia. De jaren 60 van de 18 e eeuw waren voor de vorstin ook in haar privéleven geen goede jaren. Enkele dagen na het huwelijk van hun zoon Leopold te Innsbruck stierf de Keizer heel onverwachts. 31 Sinds die dag was Maria-Theresia volgens de bronnen enorm weemoedig en droeg ze enkel nog rouwkledij tot haar eigen dood. Volgens Kerstin Schmal is dit moment zelfs de eerste keer dat de vorstin twijfelde aan haar geloof in God. 32 Dat dit overlijden op Maria-Theresia een grote indruk maakte zal ook uit haar brieven blijken verder in de tekst. Nu de toenmalige keizer overleden was, moest een nieuwe leider van het Heilig Roomse Rijk gekozen worden en daarvoor werd Jozef, haar oudste zoon naar voor geschoven. In 1765 wint hij dan ook de keizersverkiezing. Zijn moeder had er namelijk al alles aan gedaan om haar zoon tot Rooms Koning te doen verkiezen na het overlijden van zijn echtgenote Isabella. 33 Naast het feit dat Jozef keizer geworden was, werd hij ook benoemd als co-regent over het Oostenrijkse imperium, wat veel gemakkelijker verliep dan bij zijn vader. Het co-regentschap van 1765 tot het overlijden van de vorstin in 1780, zou een periode zijn waar moeder en zoon verschillende keren in conflict komen met elkaar. 34 Ook dit is duidelijk terug te vinden in de brieven en daar zal dus ook verder in de tekst uitvoerig worden op ingegaan. 28 M. Yonan. Conceptualizing the Kaiserinwitwe: Empress Maria Theresia, 2003, p M. Galand. Grenzen van de welvaart in de Oostenrijkse Nederlanden onder het bewind van Maria-Theresia. In: Morelli (A, ed.). De grote mythes uit de geschiedenis van België, 1996, p S. Perrig. Aus mütterlicher Wohlmeinung, Kaiserin Maria Theresia und ihre Kinder eine Korrespondenz, 1999, p E. Guglia. Maria Theresia: ihr Leben und ihre Regierung, 1917, p K. Schmal. Die Pietas Maria-Theresias im Spannungsfeld von Barock und Aufklärung, 2001, p J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p S. Perrig. Aus mütterlicher Wohlmeinung, p

20 Ook na de dood van Franz-Stephan bleef de heerschappij van de vorstin niet zonder slag op stoot. Zo nam ze, volgens de bronnen dan wel tegen haar zin, deel aan de Poolse deling waarbij Podolië en Galicië gedeeltelijk werden geannexeerd. 35 Ten slotte was er in 1778 opnieuw een korte oorlog met Pruisen, deze keer over de Beierse troonsopvolging. Daar moest Oostenrijk echter militair een stap terug zetten voor Pruisen. 36 Op 29 november 1780 overlijdt Maria-Theresia in Wenen op 63-jarige leeftijd. Haar zoon Jozef die met haar in een co-regentschap regeerde, kreeg vanaf dat moment de volledige macht van zijn overleden moeder. Haar schrijn is nog steeds terug te vinden in de Kapuzinergruft te Wenen, waar haar Habsburgse familieleden ook ten ruste werden gelegd, met als opschrift: Hier wurd einmal gutt ruhen seyn S. Perrig. Aus mütterlicher Wohlmeinung, p C. Ingrao. The Habsburg Monarchy , 1994, p W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p

21 b. Theoretisch kader Ten slotte is het noodzakelijk om enkele kernbegrippen van deze scriptie te plaatsen in een theoretisch kader. Een duidelijke definiëring van enkele kernbegrippen is namelijk de basis voor een duidelijke tekst. i. Moederschap Ik heb reeds in de inleiding gesproken over Werner Telesko die spreekt over een mythe rond Maria-Theresia. Zo is de moedermythe een belangrijk deelaspect hiervan. De moederfiguur kan in deze positie niet in de nauwe vorm van het woord, als moeder van een kind, gezien worden, maar het gaat veel verder dan dat. Zo wordt volgens Telesko Maria-Theresia niet enkel fysiek-biologisch als moeder beschouwd, maar ook als moeder van het leger, moeder van haar volk of Landesmutter en zelfs schoonmoeder van Europa. 38 Als dus gekeken wordt naar hoe Maria-Theresia als moeder was, moet niet enkel gekeken worden naar hoe de vorstin overkwam als moeder tegenover haar kinderen, maar daarnaast ook naar hoe ze doordringt tegenover de bevolking. Het bekijken van de vorstin als fysiek-biologische moeder is an sich niet vanzelfsprekend aangezien volgens Telesko het moderne moederbeeld pas ontstaan is in de 19 e eeuw. 39 Er wordt dus sowieso met een vooringenomen beeld van een moeder gekeken naar een verleden waar andere standaarden en gewoonten heersten. Er moet dus altijd in het achterhoofd gehouden worden dat er altijd met een hedendaagse blik gekeken wordt naar een aspect van het verleden, wat kan leiden tot voor ons moeilijk verstaanbare elementen. Een voorbeeld hiervan is uithuwelijking. Vanuit een 21 e eeuws westers perspectief is de uithuwelijkingspolitiek van Maria-Theresia niet zo vanzelfsprekend als het in de 18 e eeuw moet geweest zijn. Van uit deze bril naar dit thema kijken zou dus anachronistisch zijn en het opzet van deze thesis volledig ondermijnen. Ten tweede is het concept Landesmutter ook niet zo evident als bij de eerste oogopslag lijkt. Als men denkt in termen van nationalisme hoe het de dag van vandaag ingebed is, lijkt Landesmutter een logisch begrip. In de 18 e eeuw echter kon niet gesproken worden over dit soort nationalisme. Maria- Theresia zal zichzelf bijvoorbeeld nooit een Oostenrijkse noemen, maar altijd een Duitse, net zoals de Pruisische koning dat deed. Daarnaast bevatte het Oostenrijkse imperium een amalgaan aan nationaliteiten die zonder veel oppositie orders ontvingen uit Wenen. 40 Telesko vult dit begrip als 38 W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p

22 volgt in: Landesmutter is een verzameling van emoties van haar onderdanen tegenover de vorstin en omgekeerd. Met andere woorden is en was de moedermythe een concretisering van de figuur Maria- Theresia voor het volk zelf, om zo zichzelf ermee te verbinden. 41 Een gevolg hiervan is volgens Telesko dat de moederlijke dimensie van Maria-Theresia zo overbelicht wordt, dat uit het oog verloren wordt dat ze ook een bestuurder was. 42 Uiteraard is de mythe rond de vorstin geen vast gegeven doorheen de eeuwen zoals Assmanns stelt. 43 Al is deze overlevering aan historische verandering onderhevig, toch blijft de kern sinds de 18 e eeuw al gelijkaardig, namelijk de mutterliche Wohlmeinung, om het met Maria-Theresia s eigen woorden te zeggen. 44 Zoals reeds in de inleiding vermeld werd, is moederlijkheid niet helemaal los te koppelen van de propagandistische politiek. In hoeverre het representeren als Landesmutter in politieke communicatie een spontaan onbewust fenomeen is of een doelbewuste voorstelling is, is moeilijk af te wegen. Zeker is dat er wel degelijk tot een bepaalde hoogte gebruik gemaakt werd van haar moederschap voor politieke doeleinden. Een zeer duidelijk en vaak geciteerd voorbeeld hierbij is de smeekbede van Maria-Theresia met de pasgeboren Jozef in haar armen voor de Hongaarse staten om extra steun te verkrijgen in de Oostenrijkse Successieoorlog. Hier zou de vorstin overgekomen zijn als een moeder die haar hulpeloze land koste wat het kost wilde beschermen. 45 Aangezien er in deze scriptie met privébriefwisseling gewerkt wordt, moet er wel rekening gehouden worden met propagandistische doeleinden, maar toch in veel mindere mate. Vermits de brieven enkel beschikbaar waren voor de schrijver en de lezer in kwestie, moest tegenover derden geen statement of indruk gemaakt worden en doordat de lezer vaak een kind van de vorstin zelf was, zullen ze via hun opvoeding en hun leven aan het hof in Wenen toch ook al een indruk hebben gehad van hoe Maria-Theresia tegenover bepaalde zaken stond. ii. Pietas Austriaca De Pietas Austriaca is een tweede begrip dat moet verklaard worden. Dit begrip is zeer belangrijk in de context van de religieuze beleving aan het Oostenrijkse hof. De Pietas Austriaca is volgens Kerstin Schmal een vrome levensstijl die wordt toegeschreven aan de Habsburgers. Schmal spreekt zelfs van een speciale Theresiaanse vroomheidsstijl. Daarmee bedoelt ze dat Maria-Theresia op een 41 W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p K. Schmal. Die Pietas Maria-Theresias im Spannungsfeld von Barock und Aufklärung, 2001, p C. Ingrao. The Habsburg Monarchy , 1994, p

23 rationele manier omging met godsdienst om deze in te zetten voor een bepaald doel, al dan niet politiek. 46 Deze vroomheid werd op verschillende manieren uitgedrukt. Zo worden voorbeelden gegeven in haar boek over portretcultuur, deelname aan processies, maar bijvoorbeeld ook de Mariacultus. De link met moederschap is in dit geval misschien niet meteen helemaal duidelijk. Toch zal duidelijk worden dat in de briefwisseling met haar kinderen de vorstin een groot belang legt bij godsdienst. Soms gaat Maria-Theresia zelfs specifiek in op deze Pietas Austriaca in haar brieven en zeker als ze verwijst naar haar voorgangers. Dit komt aan bod in de paragraaf over godsdienst in het hoofdstuk terugkerende elementen. iii. Huwelijkspolitiek Maria-Theresia is de geschiedenis ingegaan als een standaardvoorbeeld van de Habsburgse leuze: Bella gerant alii, tu felix Austria nube. Het betekent letterlijk laat de anderen maar vechten, jij gelukkig Oostenrijk huw. 47 Het merendeel van haar kinderen kwam terecht aan verschillende Europese hoven. Toch is een rode lijn terug te vinden in het overgrote deel van de huwelijken. Het was dus geen lukraak gekozen prestigeproject, maar wel degelijk een uitgedokterde politieke factor van invloed en macht. Het kernelement van de huwelijken was de band met de twee vorstenhuizen van de Bourbons, Spanje en Frankrijk te versterken. Een partner vinden voor de mannen verliep relatief vlot. Jozef huwde met Isabella die zowel banden had met het Spaanse als het Franse koningshuis via haar ouders. 48 Het tweede huwelijk van Jozef was ook politiek geïnspireerd. Hij huwde met Maria-Josepha van Beieren, dochter van de Beierse keurvorst die de keizerskroon van Franz-Stephan wist te ontnemen in De politiek hierachter was legitimiteit. Als een toekomstige keizer namelijk huwde met de dochter van de vorige keizer zorgde dit voor een groter draagvlak. Hiervoor moest Maria-Theresia echter haar eigen eer aan de kant zetten. 49 Leopold huwde met Maria-Louise van Spanje, dochter van de Spaanse koning. Ten slotte huwde Ferdinand met Maria-Beatrice d Este, die niet meteen contacten had met één van beide Bourbonhoven. Zij was echter een goede partner voor één van de kinderen aangezien ze enige erfgename was van de bezittingen van haar vader in Modena. Bij deze drie zonen is dus 46 K. Schmal. Die Pietas Maria-Theresias im Spannungsfeld von Barock und Aufklärung, 2001, p E. Düller. Maria-Theresia und ihre Zeit. 1844, p Isabella s ouders waren Filips van Parma, neef van de Spaanse koning en Elisabeth van Frankrijk, kleindochter van de Franse koning. 49 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p

24 duidelijk te zien dat er een politiek programma terug te vinden is in het uitkiezen van een partner voor de kinderen. De partners voor haar dochters waren echter niet zo vanzelfsprekend. Haar oudste dochter bijvoorbeeld, die in deze paper niet zal besproken worden, Maria-Anna, werd omwille van haar zwakke gezondheid nooit geschikt geacht voor de huwelijksmarkt. Drie van haar dochters werden echter wel voorbestemd om een rol van belang te spelen in de diplomatie, namelijk Maria-Amalia, Maria-Antonia en Maria-Carolina. Maria-Theresia kon zelf niet de keuze maken welke dochter waar zou belanden. 50 De keuze van Ferdinand, zoon van de Spaanse koning en zelf koning van Napels en Sicilië, bepaalde het lot van alle drie de dochters. Hij koos om te huwen met Maria-Carolina. Daardoor stond vast dat Maria-Amalia zou trouwen met Ferdinand van Parma en dat Maria-Antonia bestemd was om koningin van Frankrijk te worden. Net zoals bij haar zonen, is hier opnieuw duidelijk dat gekozen werd om de banden met Frankrijk en Spanje aan te halen. Ferdinand van Napels was zoals gezegd zoon van de Spaanse koning. Ferdinand van Parma was de broer van Isabella de eerste echtgenote van Jozef en Maria-Antonia huwde de dauphin van Frankrijk. De enige dochter die hier aan een uithuwelijking leek te ontsnappen was haar lievelingsdochter Maria- Christina. In de nasleep van het overlijden van Franz-Stephan wist ze haar moeder zo te manipuleren dat ze zelf kon kiezen met wie ze huwde, namelijk de internationaal weinig beduidende Albert van Saksen-Teschen. Ten tijde van het huwelijk had Albert zelfs nog geen zeggenschap over Teschen. Hij kreeg het echter als geschenk van Maria-Theresia ter verzwaring van zijn titel. 51 De huwelijkspolitiek van Maria-Theresia was met andere woorden een doelbewust machtsinstrument om de banden met Spanje en Frankrijk te versterken. 50 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p S. Hertel. Erzherzogin Marie-Christine: Die Maîtresse en titre der Kaiserin. In: Die Gründung der Albertina Herzog Albert und seine Zeit, 2014, p

25 4. Analyse van de private briefwisseling van Maria- Theresia Vooraleer ik de brieven zelf bespreek, wil ik in deze alinea nog kort duiden dat het in de volgende analyse enkel zal gaan om de kinderen die minimum zestien jaar geworden zijn. Wat de volgorde van behandeling betreft, heb ik gekozen om de kinderen chronologisch volgens geboortedatum te bespreken zodat het overzicht duidelijker blijft. Zoals reeds gezegd, zijn er van sommige kinderen weinig brieven overgebleven. Daarom is in dit werk geen analyse gemaakt over Maria-Josepha en Maria-Johanna aangezien van deze twee dochter nog geen handvol brieven zijn overgeleverd. Daarnaast staat in deze brieven ook weinig geschreven wat bijdraagt aan dit onderzoek. 52 Ook van Maria-Elisabeth en Maria-Anna zijn geen brieven overgeleverd. Von Arneth geeft hiervoor geen verklaring, maar het is mogelijk dat alle brieven aan deze twee dochters consequent verbrand werden. 53 In totaal zal dus hier slechts van acht van haar zestien kinderen briefwisseling aan bod komen. a. Correspondentie tussen Maria-Theresia en Jozef i. Biografie Jozef Jozef was het vierde kind en de oudste zoon van Maria-Theresia en haar echtgenoot Franz- Stephan. Hij werd op 13 maart 1741 geboren en werd geacht later zowel zijn vader als zijn moeder op te volgen. In tegenstelling tot Maria-Theresia werd Jozef wel opgeleid met oog op het latere bestuur van het Oostenrijkse imperium. 54 Volgens Derek Beales werd haar zoon in zijn opleiding vooral geïnformeerd over hoe het rijk bestuurd werd en hoe deze lijn het best verder gezet moest 52 Ma. Ther. aan Ma. Jos., A.v.A., [1881], p [ I IV ] Ma.Ther. aan Ma. Joh., A.v.A., [1881], p. 25. [ I II] 53 A.v.A. [1881], p. X. 54 D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p. 33. E. Guglia. Maria-Theresia ihr Leben und ihre Regierung, 1917, p : Maria-Theresia zou volgens Guglia wel een opleiding genoten hebben met in haar lessenpakket talen, dans, geschiedenis en etiquette. Deze opleiding was echter niet gericht op besturen, maar eerder als dienen van haar echtgenoot, die al tamelijk vroeg uitgekozen was. Maria-Theresia zou dus een wettelijke monarch worden, want zoals later zou blijken werd Franz-Stephan slechts met moeite aanvaard als co-regent, maar had er geen gepaste opleiding voor genoten. 25

26 worden. Toch was Jozef niet de ideale student, hij bleek het blijkbaar moeilijk te hebben met zijn uurrooster en met de inhoud van zijn lessenpakket. 55 Dit opstandige gedrag tegenover zijn opvoeding zou ook blijven verder duren in zijn volwassenheid. Zo vertelt Jozef in één van zijn brieven aan Leopold dat het hofleven in Schönbrunn ennuyant à mourir is. 56 Op 19-jarige leeftijd huwde Jozef met Isabella van Parma, dochter van de hertog van Parma en opgevoed aan het hof van de Spaanse koning. In 1762 werd een eerste kindje geboren en naar zijn moeder Maria-Theresia genoemd. In 1763 beviel Isabella opnieuw van een dochter, deze stierf echter al in het kraambed. Slechts vijf dagen na de jammerlijke bevalling overleed Jozefs echtgenote zelf ook aan de pokken. Dit was een heel zware klap voor Jozef. 57 Anno 1765 huwt Jozef echter opnieuw, deze keer met de Beierse prinses Maria-Josepha, de dochter van de reeds overleden Keizer Karel VII Albert. Dit huwelijk was voor Jozef echter niet zo gelukkig als zijn eerste met Isabella. Volgens bronnen liet hij zich zelfs laatdunkend uit over de kwaliteiten en schoonheid van zijn echtgenote. In 1767 stierf ook Maria-Josepha, kinderloos, aan de pokken. 58 Jozef huwde geen derde keer meer en toen in 1770 zijn dochter Maria-Theresia stierf werd zijn oudste broer Leopold officieel zijn opvolger. 59 Als er naar zijn privésituatie gevraagd werd, vertelde Jozef enkel dat zijn situatie onveranderd bleef: Pour ma vie privée, je vous en ai déjà parlé si souvent, elle ne varie pas de même que ma tendre et sincère amitié pour vous. 60 Dit blijkt bijvoorbeeld ook uit een brief aan zijn broer Leopold: Je ne veux point faire l amour, je ne veux pas non plus tenter de faire des nouvelles connaissances, ainse je me couche sans troubler ma tranquillité. 61 Toen Keizer Frans stierf in 1765, was Maria-Theresia zo aangedaan, dat ze wilde aftreden. Haar ministers en vooral Kaunitz overtuigden haar om aan de macht te blijven. Dit deed de vorstin slechts op één voorwaarde, namelijk een co-regentschap met haar zoon. 62 Naast de keizerskroon verwierf Jozef dus ook mederegentschap over de Oostenrijkse domeinen. Het co-regentschap dat duurde tot de dood van Maria-Theresia in 1780, zal vaak afgeschreven worden in de literatuur als een periode vol conflict tussen moeder en zoon. 63 Na haar dood nam Jozef de positie als vorst over van zijn moeder. Naast keizer, werd hij dus ook aartshertog van Oostenrijk, koning van Hongarije en Bohemen enzovoort. Dit bestuur verliep echter ook niet zonder woelingen. Zo is er in 1789 de gekende Brabantse Omwenteling, waarin de Zuidelijke 55 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Jozef aan Leop., 10/07/1775, A.v.A., [ 1867], p. 67. [ CCXXV] 57 D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p Jozef aan Leop., 05/01/1778, A.v.A., [1867], p [ CCLXXVII] 60 Jozef aan Leop., 13/01/1775, A.v.A., [1867], p. 55. [ CCXI] 61 Jozef aan Leop., 16/02/1775, A.v.A., [1867], p. 56. [CCXII] 62 D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p

27 Nederlanden in opstand komen tegen een volgens hen te radicaal beleid van de keizer. De opstand werd echter nooit opgelost onder Jozefs bestuur, want in 1790 overlijdt Jozef op 49-jarige leeftijd. Pas onder het bestuur van zijn broer, die Jozef opvolgde, kwam men tot een akkoord. 64 ii. Verwerking brieven 1. Politieke thema s Aangezien Maria-Theresia en Jozef een lange tijd samen geregeerd hebben, zijn in veel van hun briefwisseling onderwerpen van politieke aard terug te vinden. Mede doordat Maria-Theresia ook enkel brieven bewaarde van politiek belang, is het ook logisch dat deze thema s vaak voorkwamen. Inhoudelijk varieert de communicatie van aanstellingen van bestuurders tot de verplaatsing of stationering van troepen in oorlogstijd. Er zal hier echter niet zo diep op worden ingegaan aangezien veel van deze politieke onderwerpen terug keren in de volgende paragraaf over conflicten tussen Maria-Theresia en Jozef. Volgens bronnen wordt het inschattingsvermogen van Jozef maar laag beoordeeld. Het komt bijvoorbeeld meerdere malen voor in de brieven met Maria-Theresia dat Jozef een verkeerde evaluatie van de situatie maakt. Zo bleef Jozef in 1778 voor de Beierse Successieoorlog heel lang overtuigd dat Frederik II van Pruisen slechts blufte toen hij met oorlog dreigde: Les circonstances de l Europe paraissent favorables. Tout le monde est occupé et attentif, par conséquent je me flatte que ce coup [in Beieren] réussira sans guerre [ ] 65 Waarop Maria-Theresia antwoordde dat hij mocht lachen met haar ongerustheid, maar uiteindelijk heb ik [Maria-Theresia] wel gelijk: Vous vous moquerez de moi, mais mailheureusement je devine quelquefois. 66 Niet enkel Maria-Theresia hekelde Jozefs slechte inschattingsvermogen. Zo schreef Patrice-François de Neny in zijn memoires dat Jozef totaal geen mensenkennis heeft. Dit kan echter ook te maken hebben met het feit dat Jozef zijn advies enkel nog vroeg omdat het moest, zonder deze dan ook daadwerkelijk in overweging te nemen Conflict met Maria-Theresia Zoals reeds meerdere malen hierboven vermeld, verliep de samenwerking tussen moeder en zoon niet altijd zonder slag of stoot. Een mogelijke verklaring hiervoor is het feit dat Jozef slechts 64 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Jozef aan Leop., 05/01/1778, A.v.A., [1867], p [ CCLXXVII] 66 Ma. Ther. aan Jozef, 01/05/1778, A.v.A., [1867], p [CCCXVI] 67 K. Lintermans. De Neny: een 18 e eeuwse politicus. In: Spiegel Historiael, 1976, p Patrice-François de Neny werd geboren in de Zuidelijke Nederlanden en werd in het Oostenrijks bestuur een belangrijke politicus onder andere in de Geheime Raad en de Raad van Financiën. 27

28 co-regent was en dat Maria-Theresia daadwerkelijk de heerseres bleef. 68 Haar zoon leek ook duidelijk te weten dat hij in het co-regentschap een ondergeschikte positie innam, ondanks zijn positie als Pater Familias. Zo schrijft hij vaak in zijn brieven dat hij un de Ses serviteurs is of dat hij reist door des provinces de V.[otre] M.[ajesté]. 69 Ik ben er van overtuigd dat deze uitspraak op puur politieke onderdanigheid duidt en niet op een zoon die zijn moeder dient. Voor die tweede positie komt in de brieven namelijk vaak de volgende formulering te pas: Lassen mich E. M, seyn ewig Ihren gewiss treuen Diener und Sohn [ ]. 70 Daarnaast sprak Maria-Theresia heel vaak over de mogelijkheid om adviezen te geven, maar niet over de mogelijkheid tot het nemen van beslissingen. Volgens Jozef waren de adviezen die hij mocht geven dan ook niet van groot belang voor de vorstin: Ainsi elle me permettra que sous tous les prétextes qu il lui plaira, je suis dispensé dorénavant par écrit ou de bouche d ouvrir mon avis. Il ne servirait qu à l inquieter, qu a la troubler [ ] 71 Er is slechts één uitzondering waar Jozef de volledige beslissingsvrijheid bezat, namelijk in de oorlog met Pruisen die ter aanleiding van de Beierse troonopvolging uitbrak in Daar kreeg Jozef de militaire orders in handen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit dit citaat: Mon cher fils, ne craignez pas que je vous trouble ni dans vos opérations militaires ni politiques, vous avez que je vous les ai toutes remises entièrement, elles ne pourraient être en meilleures mains. 72 Dit beslissingsrecht dat Jozef kreeg, moet echter genuanceerd worden. Zo ontstaat er bijvoorbeeld een groot conflict als Maria- Theresia zonder Jozefs medeweten een vrede op poten probeerde te zetten. Jozef schreef zelfs in een brief dat hij nog nooit zo vernederd was geweest: J ai souffert bien de désagréments, bien des humiliations de ma vie [ ] et je n aurais pas pu penser même qu il m en était réservé de ce genre. 73 Uit de bovenstaande citaten zou de conclusie gemaakt kunnen worden dat de machtsbalans tussen moeder en zoon overhelde naar Maria-Theresia s kant. Het feit dat Maria-Theresia soms adviezen negeerde of zonder medeweten van Jozef handelde, betekent niet dat Jozef totaal geen invloed had op het bestuur, integendeel. Hun verhouding was erg asymmetrisch, maar stellen dat Jozef volledig machteloos zou geweest zijn, is een te zwart-wit bekeken stelling. Derek Beales stelt hierbij dat de ideeën van Jozef bij Maria-Theresia op de achtergrond verdwenen, maar dat deze ideeën tegelijkertijd toch anticipeerden op zijn later bestuur zonder zijn moeder J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Jozef aan Ma. Ther., 09/12/1773, A.v.A., [1867], p. 25. [CXC] Jozef aan Ma. Ther., 27/07/1775, A.v.A., [1867], p. 73. [ CCXXI] 70 Jozef aan Ma. Ther., 24/12/1775, A.v.A., [1867], p. 97. [CCXXXII] 71 Jozef aan Leop., 30/07/1777, A.v.A., [1867], p [ CCLXVII] 72 Ma. Ther. aan Jozef, 08/06/1778, A.v.A., [1867], p [CCCXLII] 73 Jozef aan Ma. Ther., 30/07/1778, A.v.A., [1867], p [CCCXCVIII] 74 D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p

29 Er zijn ook enkele voorbeelden aan te halen over Jozefs invloed of macht tegenover zijn moeder. Voor en tijdens diezelfde oorlog zond Jozef namelijk enkele keren orders van het front naar zijn moeder die zich nog in Wenen bevond. Zo vraagt hij haar op 24 mei 1778, vlak voor de oorlog, het volgende: [ ] si Elle voulait avoir la bonté de faire connaître à ceux, qui ont le bonheur de La voir, qu Elle croit la guerre inévitable et sûre. 75 Maar ook later werden orders aan Maria-Theresia gegeven, zoals het doorsturen van oorlogsberichten naar Frankrijk, Rusland en familieleden in Italië. 76 Uit Jozefs brieven blijkt ook dat hij veel waarde hechtte aan eergevoel en glorie. Dit blijkt bijvoorbeeld uit dit citaat: [ ] je suis dans une mélancolie noire et sans espérance pour l avenir [ ] Adieu réputation et gloire! Je participe contre mon gré à cette destruction, et mon coeur patriotique en est déchiré [ ] 77 Het belang van glorie voor Jozef komt in verschillende brieven terug naar boven en dit lijkt in het eerste opzicht te botsen met de vroomheid van zijn moeder, wat Kerstin Schmal als Pietas Austriaca beschrijft. 78 Toch liet Maria-Theresia zich soms in haar brieven uit over haar eergevoel. Qu il faut perdre après trente huit ans sa réputation, et bien innocemment, mais faiblement! 79 Net doordat hij zo n drang had naar een eervolle reputatie, was hij ook zeer ambitieus en net daaruit vloeit het conflict voort volgens mij. Jozefs vlijt om het rijk te hervormen, uit te breiden en te moderniseren botste vaak op een conservatievere houding van zijn moeder, die de touwtjes nog strak in handen had. Zo stelt ook Beales dat Jozef veel ambitieuzer overkwam dan Maria-Theresia. 80 Niet alleen was Jozef heel ijverig, ook leek hij heel koppig te zijn. In brieven staat namelijk vaak te lezen dat hij niet zal afstappen van zijn eigen mening. Dit is bijvoorbeeld af te leiden uit dit citaat van Jozef zelf: [ ] aucunes circonstances ne peuvent me faire changer de principes. 81 Maar ook in brieven van Maria-Theresia staat te lezen dat haar zoon te veel zijn zin wil doordrijven: Vous ne suivez que vos idées et volontés [ ] 82 De conflicten zijn op papier heel duidelijk terug te vinden. Zowel Jozef, maar vooral Maria- Theresia uitten hun frustraties over elkaar op een zeer directe manier: [ ] vous me volez le peu de moments que me restent, et les remplissez d amertume. 83 Het is mogelijk om hier tientallen citaten te vermelden, maar dat zou ons te ver afleiden. Eén van de grootste onenigheden, die het vermelden 75 Jozef aan Ma. Ther., 24/05/1778, A.v.A., [1867], p [CCCXXXIII] 76 Jozef aan Ma. Ther., 05/07/1778, A.v.A., [1867], p [CCCLXIII] 77 Jozef aan Leop.,??/04/1772, A.v.A., [1867], p.5. [CLXXIX] 78 K. Schmal. Die Pietas Maria-Theresias im Spannungsfeld von Barock und Aufklärung, 2001, p Ma. Ther aan Ferd., 24/12/1778, A.v.A., [1881], p [CCCXCIV] 80 D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p Jozef aan Ma. Ther., 01/08/1773, A.v.A., [1867], p. 14. [CLXXXIV] 82 Ma. Ther. aan Jozef, 20/06/1773, A.v.A., [1867], p. 11. [CLXXXII] 83 Ma. Ther. aan Jozef, 20/06/1773, A.v.A., [1867], p. 9. [CLXXXII] 29

30 zeker waard is, vond plaats in december Het gaat over een viertal brieven, uitzonderlijk in het Duits geschreven. Het begint met een brief waarin Maria-Theresia het volgende schrijft: Ich bin zu alt, mich zu solchen Pricipiis jemals zu fügen. 84 Als antwoord daarop stuurde Jozef een heel lijvige brief waarin hij, op een beleefde manier uiteraard, zijn frustraties uitdrukte. Zo zei hij onder andere dat Maria-Theresia telkens vooringenomen door eigen ideeën elke gelegenheid grijpt om hem te wantrouwen. Hij bevindt zich in een situatie waarbij hij zichzelf als rechtschapen ziet, maar dat zowel schriftelijk als mondeling niet bevestigd ziet, integendeel zelfs gezien wordt als een waar verkeerd denker. Jozef zei dat hij graag van principes had veranderd, mocht er een alternatief geweest zijn en mochten die ideeën die hij ervoor had écht schadelijk geweest zijn voor de staat en voor Maria-Theresia zelf. Vervolgens ging Jozef verder dat sinds het co-regentschap alles maar bergaf gegaan is en dat hij als onervaren zoon niets goeds kan doen in de ogen van een glorierijke vorstin die reeds zoveel meer vaardigheid heeft opgebouwd. Hij vroeg ten slotte een ontbinding van zijn ambt waarvoor hij zo moest vasthouden aan zijn principes en alles dan zou beter gaan en bijgevolg zouden beide partijen gelukkiger en rustiger leven. Een citaat om deze indrukwekkende brief van Jozef mee af te sluiten: Ich finde mir zwar den Willen und die Kräfte zu gehorsamen, nicht aber die Möglichkeit, meine Principia und Überzeugungen abzuändern. 85 Diezelfde dag nog kwam er al een antwoord op de zeer diepzinnige brief van Jozef. Maria- Theresia opende de brief met: Il y a un grand malheur qui existe entre nous, avec les meilleures volontés nous ne nous entendons pas. 86 Ze vertelt dat de laatste tien jaar niet zijn zoals de eerste 25 jaar van Jozefs leven. Sinds het co-regentschap had hun relatie een heel andere wending gekregen. Zelf legde ze de bron van de onenigheid bij de te liberale ideeën van Jozef over het geloof, de clerus en tradities in het algemeen. Ze sloot de brief af met deze zin: Vous pouvez bien croire que mon coeur en est plus qu affecté, en voyant le vôtre si peu d accord et préférer vos anciens préjugés. Je souhaite qu ils vous rendent plus heureux que je ne suis. 87 Het lijkt over te komen alsof Maria-Theresia zich neerlegde bij de situatie en accepteerde dat Jozef er een andere manier van denken op nahield. In de brieven die de dagen erna nog geschreven werden liet Jozef meerdere malen weten dat hij tevreden is dat Maria- Theresia zijn beweegredenen wil begrijpen en dat dit zowel hun relatie als de staat ten goede komt. 88 Er zouden echter na dit zeer uitgebreid incident nog meerdere voorvallen van onenigheid plaatsvinden. Zoals uit de bovenstaande brede discussie al af te leiden is, was godsdienstvrijheid één 84 Ma. Ther. aan Jozef,??/12/1775, A.v.A., [1867], p. 95. [CCXXXI] 85 Jozef aan Ma. Ther., 24/12/1775, A.v.A., [1867], p [CCXXXII] 86 Ma. Ther. aan Jozef, 24/12/1775, A.v.A., [1867], p. 99. [CCXXXIII] 87 Ma. Ther. aan Jozef, 24/12/1775, A.v.A., [1867], p. 99. [CCXXXIII] 88 Jozef aan Ma. Ther., 25/12/1775, A.v.A., [1867], p [CCXXXV] 30

31 van de vaakst voorkomende struikelblokken tussen moeder en zoon. Zo probeerde Jozef Maria Theresia nogmaals te overtuigen als in juni 1777 nieuws opdook over ongelovigen in Moravië: [ ] les déclarations ouvertes d irreligion en Moravie me convainquent toujours plus de mes principes: liberté de croire, et il n y aura plus qu une religion qui sera celle de guider également tous les habitants au bien de l Etat. 89 Mijn verklaring voor het volledige onbegrip van beide partijen voor elkaars opinie in verband met godsdienstvrijheid is de volgende: Maria-Theresia en Jozef erkenden allebei dat er een probleem was met het geloof in de Oostenrijkse domeinen. Ze beschouwden het probleem omtrent geloof en godsdienst echter van verschillende aard. Enerzijds stelde Jozef dit als een probleem van onwetendheid waar de staat niet veel aan kan doen. De politiek moest protestanten vooral in contact brengen met het ware geloof: Ceux qui malheureusement sont dans une fausse croyance, sont bien plus éloignés de leur conversion, quand ils restent dans leur pays, qu ils se passent, où ils voient et entendent les vérités frappantes de la foi catholique [ ] 90 Maria-Theresia anderzijds zag zichzelf verplicht om de zielen van haar volk te redden en niet enkel die van de ongelovigen, maar van de volledige staat: [ ] rien de si nécessaire et salutaire que la religion. Voulez-vous passer que chacun s en fasse une à sa fantaisie? Point de culte fixe, point de soumission à l église, que deviendrons nous? [ ] un discours pareil peut causer les plus grands malheurs et vous responsable de bien de milliers d âmes. Il ne s agit pas seulement du bonheur de l Etat. 91 Ondanks een relatief directe vorm van uiting van ongenoegen, is de houding van Maria-Theresia heel dubbel. Nadat ze eerst haar ergernis geuit had, voegde ze enkele regels later er het volgende aan toe: Vous comptez toujours sur ma tendresse qui est toujours d accord avec vous contre mon propre coeur. [ ] Vous n entendrez, ni plaintes ni murmures de ma part. 92 Daarnaast is meerdere malen te lezen dat Maria-Theresia zich onderdanig voordeed aan Jozef. Zo schreef ze enkele keren: Dites-ce que vous voulez qui je fasse, rien ne me coûtera dans la cruelle situation que je souffre depuis six ans. 93 In hoeverre de vorstin daadwerkelijk Jozefs wensen vervulde, is echter zoals reeds hierboven vermeld, niet zo vanzelfsprekend als Maria-Theresia in haar brieven doet uitschijnen. Dit kan gezien worden in de context van Jozef als Pater Familias. Na het overlijden van Franz-Stephan nam zijn zoon namelijk de plaats in als hoofd van de familie. De positie van Jozef was met ander woorden nogal paradoxaal: enerzijds familiehoofd, maar anderzijds politiek niet zo machtig als en zelfs tot op een bepaalde mate onderdanig aan zijn moeder. 89 Jozef aan Ma. Ther.,??/06/1777, A.v.A., [1867], p [CCLX] 90 Jozef aan Ma. Ther., 20/07/1777, A.v.A., [1867], p [CCLXIV] 91 Ma. Ther. aan Jozef,??/07/1777, A.v.A., [1867], p [CCLXVI] 92 Ma. Ther. aan Jozef, 20/06/1773, A.v.A., [1867], p. 10. [CLXXXII] 93 Ma. Ther. aan Jozef, 09/12/1773, A.v.A., [1867], p. 29. [CXCI] 31

32 Terwijl Maria-Theresia zich in haar brieven vaak leek neer te leggen bij de situatie, was bij Jozef te zien dat hij zich meerdere malen excuseert tegenover zijn moeder. Zo is er een opvallend bericht waar Jozef zelfs zijn vader erbij betrekt en zo inspeelt op zijn moeders gevoeligheid voor haar overleden echtgenoot. J ai prévu que vu ma situation et peut-être ma façon de penser, je ne pouvais jouir le rôle de feu mon auguste père. 94 Deze verontschuldigingen gingen vaak gepaard met hele odes aan elkaar. In de volgende paragraaf wordt verder ingegaan op deze andere kant van de communicatie, namelijk de eerder positieve kant. 3. Pluimstrijken Deze paragraaf kan lijnrecht tegenover de vorige gezet worden. Ondanks het feit dat Maria- Theresia en Jozef meerdere malen grote ruzies gehad hebben, hadden ze ook veel lovende woorden voor elkaar over. Ten eerste is er Maria-Theresia s moederlijke bezorgdheid, om haar eigen woorden te gebruiken. Toen Oostenrijk op het randje van de oorlog stond, drukte ze meerdere malen haar bezorgdheid uit over het verlies van haar zoon. Niet alleen zou Maria-Theresia Jozef verliezen, maar zou de staat en het volk hun leider verliezen. Dit schreef ze letterlijk in een brief in juli 1778: On sait bien qu on ne pourrait faire un plus grand tort à la monarchie, qu en perdant cette Stütze, le chef d une famille qui ne vit et n espère qu en vous. Vous ne vous appartenez pas, c est à l Etat, et à celui-ci vouz devez vous concerver. 95 Naast bezorgdheid kan er van de kant van de vorstin ook gesproken worden van ware verheerlijking. Zo schrijft ze midden in de oorlog dat Jozef de redder van de staat is: je n aurais pas votre patience, ni assez de talent de coucher ou dicter ces choses comme vous. La monarchie, mon cher fils, est terriblement tombée en quenouilles, elle aurait besoin de toute votre assistance et activité [ ] 96 Later zegt ze zelfs: [ ] reconnaîtrez ma tendresse que vous était particulièrement donnée de préférence de tous mes autres enfants. 97 Dit moet echter met een grote korrel zout genomen worden aangezien ze gelijkaardige uitdrukkingen ook naar onder andere Leopold en Maria-Christina stuurt. 98 Een laatste opmerkelijke citaat botst met het stereotype beeld van Maria-Theresia als motor van de huwelijkspolitiek. Op het moment dat de Beierse Successieoorlog al een eindje bezig was, stuurde Maria-Theresia het volgende: L espérance d une grossesse de la Reine tant désirée est pour moi dans ce mement une chose très-indifférente, ne pouvant être occupée que de vous et de l Etat. 99 Dit gezegde is het 94 Jozef aan Ma. Ther., 09/12/1773, A.v.A., [1867], p. 23. [CXC] 95 Ma. Ther. aan Jozef, 05/07/1778, A.v.A., [1867], p [CCCLXII] 96 Ma. Ther. aan Jozef, 22/05/1778, A.v.A., [1867], p [CCCXXXII] 97 Ma. Ther. aan Jozef, 06/08/1778, A.v.A., [1867], p. 21. [CCCCX] 98 Ma. Ther. aan Jozef, 28/10/1778, A.v.A., [1867], p [DVIII] 99 Ma. Ther. aan Jozef, 29/04/1778, A.v.A., [1867], p [CCCXIV] 32

33 enige waarin Maria-Theresia Jozef en de staat boven de uitbreiding van de Habsburgse familietak plaatst. Niet alleen de vorstin vleide haar zoon, ook omgekeerd was er niet altijd een negatieve toon van Jozef tegenover zijn moeder. Zo schreef hij het volgende naar zijn broer Leopold: Je revois la grande, l incomparable Marie-Thérèse; Elle trouvera et employera les moyens nécessaires pour soutenir ses armées, ses Etats et sa gloire. 100 Zijn bewondering voor zijn moeder liet hij niet alleen merken aan zijn broers, maar ook rechtstreeks aan Maria-Theresia zelf: On est heureux d avoir une telle mère et une telle Souveraine, et que j aurais de reproches à me faire, si ce précieux sang qu Elle a coulé dans mes veines, se démentait jamais. Elle peut être assurée que je redoublerai d efforts, [ ] pour la servir comme Elle le mérite. 101 De relatie tussen moeder en zoon was dus op zijn minst heel dubbel. Ondanks de verschillende conflicten, was er ook wederzijds respect voor elkaar. Auteurs die in de literatuur vaak stellen dat hun relatie puur conflict was, verliezen duidelijk de keerzijde uit het oog. 4. Reizen Jozef was een persoon die enorm veel reisde, vaak tegen de zin van zijn moeder. Enkele voorbeelden van de reizen die hij ondernam waren naar Frankrijk, naar Rusland, naar de nieuwe Oostenrijkse bezittingen in Polen, Transylvanië enzovoort. Maria-Theresia daarentegen was niet zo opgezet met deze reizen. Ze vergeleek bijvoorbeeld het vertrek van haar zoon naar het front met het overlijden van haar echtgenoot: il me paraissait d être de nouveau devenue veuve; vous me manquez en tout, et tout cela rouvre une plaie que n a jamais été guérie. 102 Met andere woorden sluit deze paragraaf ook thematisch aan bij de conflicten tussen moeder en zoon, aangezien Maria-Theresia het niet vaak eens was met de reizen die hij maakte. De reis naar Polen bijvoorbeeld vond plaats in Jozef ging er op inspectie om te kijken hoe het Oostenrijkse bestuur er effectief kon gevestigd worden. Maria-Theresia was niet akkoord met de werkwijze en vond dat een reis naar de regio compleet overbodig was: [ ] c est moi qui doit vous dire la vérité. Il n est pas possible, nonobstant votre sagacité que dans ces voyages de deux mois vous pouviez tout voir et en tirer les conséquences [ ] Si vous aviez été ici avec moi, tout aurait été mieux, et c est ici votre place. 103 Zelfs tijdens de Beierse Successieoorlog in uitte Maria-Theresia meerdere malen haar ongenoegen over de afwezigheid van Jozef aan het hof in Wenen. Terwijl Jozef de manoeuvres van 100 Jozef aan Ma. Ther., 12/07/1778, A.v.A., [1867], p [CCCLXXIII] 101 Jozef aan Ma. Ther., 12/07/1778, A.v.A., [1867], p [ CCCLXXIII] 102 Ma. Ther. aan Jozef, 18/04/1778, A.v.A., [1867], p [CCXCVIII] 103 Ma. Ther. aan Jozef, 20/06/1773, A.v.A., [1867], p. 9. [CLXXXII] 33

34 de Pruisische regimenten volgde en daarop anticipeerde, beklaagde Maria-Theresia zich dat ze een grote last alleen moest dragen. Dit blijkt onder ander uit het volgende voorbeeld: [ ] votre absence me coûte, surtout quand je pense pourquoi. Je sais votre réponse, mais vous servirez mieux l Etat, si vous m aidiez à porter le poids qui me pèse. 104 Meermaals liet Maria-Theresia haar hoop schijnen op Jozefs terugkeer: [ ] qu à la fin de la semaine je puis espérer de vous voir. 105 Waarop Jozefs antwoord was dat hij onmisbaar was aan het front en niet zomaar terug kon keren naar Wenen. 106 Soms plande Jozef ook reizen die tot op het laatste moment geheim moesten blijven. Zo liet hij in 1775 aan zijn broer Leopold weten dat hij graag naar Napels zou doorreizen, maar dat dit uiterst geheim moest blijven tot op de vertrekdatum in Livorno. 107 Een reden voor de secretie gaf Jozef niet, maar een mogelijke verklaring is dat hij niet opnieuw tegenover zijn moeder verantwoording moest afleggen. De paradox in Jozef zijn reizen zit hem dus in het feit dat hij enerzijds zoveel mogelijk alleen wou beslissen in Wenen, maar dat net hij anderzijds het meest afwezig was op de plaats waar alles gebeurde. 5. Gezondheid Als in deze briefwisseling gesproken wordt over gezondheid komt eerst en vooral de werkdruk waarmee Jozef geconfronteerd werd vaak voor. Zowel Jozef als Maria-Theresia doen hun beklag dat hij te veel werk moest verzetten. Al zijn verplichtingen zorgden ervoor dat Jozef te weinig slaap zou hebben gehad. Meerdere malen raadde de vorstin hem dan ook aan om meer uit te rusten: On vous trouve déjà défait, je vous conjure, donnez-vous du repos et ne travaillez pas si avant dans la nuit. 108 Een extra argument dat Maria-Theresia aanreikte om genoeg uit te rusten, is dat een uitstekende gezondheid de monarchie en de staat ten goede kwam en zo onrechtstreeks dus ook het volk. Vous voyez de quelle importance est votre conservation, elle décide du sort de la monarchie et famille, il faut donc mieux se ménager, vous donner du repos, ne pas vous tourmenter avec tout ce détail [ ] 109 Na de de oorlog van vond Maria-Theresia wel dat hij er wat ausgemergelt uitzag. 110 Volgens de vorstin is ze niet de enige die dat vindt, andere contactpersonen hadden haar ook al een 104 Ma. Ther. aan Jozef, 19/04/1778, A.v.A. [1867], p [CCCI] 105 Ma. Ther. aan Jozef, 01/11/1778, A.v.A., [1867], p [DXIII] 106 Jozef aan Ma. Ther., 01/11/1778, A.v.A., [1867], p [DXIV] 107 Jozef aan Leop., 14/03/1775, A.v.A., [1867], p. 59. [CCXIV] 108 Ma. Ther. aan Jozef, 25/04/1778, A.v.A., [1867], p [CCCXII] 109 Ma. Ther. aan Jozef, 25/05/1778, A.v.A., [1867], p [CCCXLIV] 110 Ma. Ther. aan Jozef, 19/09/1778, A.v.A., [1867], p [CCCCLXXVIII] 34

35 verklaring afgelegd dat de keizer er maar mager uitzag. 111 In hoeverre Jozef er minder gezond uitzag op zijn terugkeer, is nu echter onmogelijk om te controleren. Achteraf bleek Jozef er toch niet zo ongezond uit te zien zoals beweerd werd. Maximiliaan kon Maria-Theresia namelijk verzekeren van de goede gezondheid van zijn broer. Uit het volgende citaat blijkt dat de vorstin hier eerder over verbaasd was: [ ] il m a rassuré sur le point qui me tient le plus à coeur, votre santé qui existe par miracle. 112 Dat Maria-Theresia hier van een mirakel sprak, is niet verrassend. Zoals hierboven reeds vermeld sprak ze Jozef meerdere malen aan over zijn slaapgebrek en werkdruk en hoe dat dat zijn tol zou eisen ten koste van zijn gezondheid. De brieven geven niet enkel inzicht over de ziektes van die tijd, maar ook over verschillende remedies. [ ] mais ces deux verres de Spaa me font un peu penser que vous ne vous trouvez tout à fait bien. Dieu nous en garde, ce serait pour se désespérer. 113 Dit citaat vertelt ons bijvoorbeeld dat aan Spaa-water heilzame krachten werden toegeschreven. Naast de vermelding van dit water, worden ook nog andere methodes vermeld, maar deze komen verder in de tekst nog terug. Niet alleen werd er over Jozefs gezondheid gecommuniceerd, maar ook over die van zijn moeder. In tegenstelling tot Jozefs goede welzijn, had Maria-Theresia meer last van kwaaltjes. Het stijgend aantal ongemakken was Jozef ook al opgevallen toen hij naar zijn broer Leopold schreef: l âge ne la guérira pas [ ] et vous ne devez là-dessus avoir aucune inquiétude. 114 Er werd niet enkel gesproken over de fysieke welstand van de vorstin, maar ook over de psychologische toestand. Over de neerslachtigheid van Maria-Theresia wordt in het hoofdstuk over gezondheid uitgebreid gesproken. Hier wil ik toch nog even kort ingaan op hoe haar psychologisch voorkomen geïnterpreteerd werd door haar zoon. Jozef had wel duidelijk zijn mening over wat er omging in zijn moeders gemoedstoestand. Hij was zelfs wat wanhopig om nog nieuwe methodes te vinden om de melancholische gedachten van zijn moeder om te zetten naar meer positieve ideeën. Il y a une combinaison de fatalité, de découragement, le tout factice sans raison, qui fait de la peine à tous ceux qui sont attachés à S. M., comme moi, de coeur et d âme. Mais comment parvenir à lui faire comprendre, qu au lieu d être la plus malheureuse personne du monde, comme elle s en lamente, elle pourrait être très-heureuse, et qu uniquement son découragement, cette fausse idée fait son malheur et le nôtre, joint à celui de l Etat, qui ne ressent pas peu les secousses que cette indétermination et humeur lui donnent. J ai employé les raisonnement les plus convaincants, c était laver un nègre [ ] Ma. Ther. aan Ferd., 02/10/1777, A.v.A., [1867], p [CCXLV] 112 Ma. Ther. aan Jozef, 28/09/1778, A.v.A. [1867], p [CCCCLXXXXVI] 113 Ma. Ther. aan Jozef, 10/06/1778, A.v.A. [1867], p [CCCXLIV] 114 Jozef aan Leop., 24/04/1776, A.v.A., [1867], p [CCXLIII] 115 Jozef aan Leop., 14/09/1775, A.v.A., [1867], p. 84. [CCXXIV] 35

36 b. Briefwisseling tussen Maria-Theresia en Maria-Christina i. Biografie Maria-Christina Maria-Christina was het vijfde kind uit het huwelijk van Franz-Stephan en Maria-Theresia. Volgens verschillende bronnen was ze de lievelingsdochter van Maria-Theresia. Dat zou zo geweest zijn aangezien ze goed meespeelde in het machtsspel, maar ook goed inspeelde op de zwaktes van haar moeder. 116 De brieven naar Maria-Christina zijn dus van groot belang als gekeken wordt naar hoe Maria-Theresia als moederfiguur was. In 1766 huwde ze met Albert van Saksen-Teschen, wat net als het huwelijk van haar moeder bestempeld wordt als een zeer liefdevolle relatie. 117 Toen ze in Wenen verbleef speelde ze een belangrijke rol als representante van de Habsburgse monarchie voor de Hongaarse adel in Pressburg, hedendaags Bratislava. Van 1780, na de dood van Karel van Lotharingen, resideerde het koppel echter in de Zuidelijke Nederlanden en vervulde er de functie van regent, wat veel uitgebreider was dan de taak die ze hadden tegenover die in Hongarije. Maria- Christina en haar echtgenoot kregen ook te maken met de onrust die heerste in de Zuidelijke Nederlanden door de hervormingen van haar broer Keizer Jozef. In 1791 moesten ze dan ook kort het land ontvluchten. In 1792 keerden ze evenwel nog even terug, maar dit duurde slechts tot in 1793, toen de oorlog met Frankrijk begon. Vijftien jaar na het overlijden van haar moeder, overleed Maria-Christina te Wenen aan tyfus. 118 ii. Verwerking brieven Aangezien Maria-Christina lange tijd bij Maria-Theresia aan het Weense hof zelf verbleef, is er niet zo veel briefwisseling overgeleverd. Daarnaast werd veel andere communicatie verbrand, zoals reeds vermeld werd. Toch zijn verschillende exemplaren tot op heden bewaard gebleven. In 1776 maakte Maria-Christina echter een Italiëreis en bezocht ze haar broers en zussen in onder andere Lombardije, Napels en Toscane. Uit hetgene wat toen geschreven is, is veel belangrijke informatie te halen over hoe de verhouding tussen moeder en dochter was, maar vooral ook over hoe Maria- Theresia dacht over haar kinderen die resideerden in Italië. 116 S. Hertel. Erzherzogin Marie-Christine: Die Maîtresse en titre der Kaiserin. In: Die Gründung der Albertina Herzog Albert und seine Zeit, 2014, p S. Hertel. Erzherzogin Marie-Christine: Die Maîtresse en titre der Kaiserin. In: Die Gründung der Albertina Herzog Albert und seine Zeit, 2014, p S. Hertel. Erzherzogin Marie-Christine: Die Maîtresse en titre der Kaiserin. In: Die Gründung der Albertina Herzog Albert und seine Zeit, 2014, p

37 Voor het bestuur in Hongarije was Maria-Theresia heel duidelijk tegenover haar dochter. Naast het feit dat ze ondergeschikt was aan haar echtgenoot, was ze tevens een representante van haar moeder en daaruit volgend dus ook ondergeschikt aan haar moeder. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende nogal directe citaat: Vous pouvez et devez écouter, voir tout le monde, vous êtes ma fille, vous ne saurez donc vous en empêcher mais vous ne déciderez jamais rien [ ] il est d autant plus facile, que vous pouvez en toute occasion vous déclarer, que vous n avez que la voie de la représentation, mais il serait inconvenable étant ma fille, que vous soyez hors de toute connaissance des affaires Italiëreis Zoals reeds vermeld, kreeg Maria-Christina voor haar vertrek naar Italië een lange instructiebrief mee waarin te lezen stond waar overal op gelet moest worden. Wat opvalt is, is dat Maria-Christina als het ware een detectiverol moest spelen aan de hoven in Italië. Ze werd er gevraagd om goed op de kleinkinderen toe te zien, maar ook om te observeren hoe het er aan de hoven aan toe ging. 120 Maria-Theresia begon met de informatie over Toscane, met andere woorden over de verblijfplaats van Leopold en zijn echtgenote Marie-Louise. Volgens Maria-Theresia was Leopold een goed man, maar verloor hij zich soms te veel aan kleine ongemakken in plaats van zich bezig te houden met de grote politiek en dat maakte hem ongelukkig. Hij zou wat te veel panikeren en te hard van stapel lopen bij het horen van zowel goed als slecht nieuws. Dit leek in het eerste opzicht wat te contrasteren met wat reeds hierboven over Leopold geschreven is. Over zijn echtgenote repte ze echter geen enkel slecht woord. Ze noemde haar zelfs de perfecte echtgenote. 121 Ook op Maria-Carolina, die in het volgende hoofdstuk aan bod komt, volgen veel lovende woorden: [ ] après vous c est elle qui m a toujours marqué le plus d attachement réel et à suivre et souhaiter mes conseils. 122 Maria-Theresia vreesde echter dat de goede situatie zoals ze in 1775 was, niet zo zou blijven duren aangezien haar echtgenoot een onopgevoede en zelfs gewelddadige man was. Ze vreesde vooral een conflict in de toekomst met Spanje. Een onevenwicht in het huwelijk van Maria- Carolina zou namelijk negatieve gevolgen kunnen hebben voor de opgebouwde relaties met de Spaanse Bourbons. Maria-Christina werd hier gevraagd om te bekijken hoe de relatie tussen haar zus en Wilczek verliep. 123 Hij was namelijk de spilfiguur tussen Maria-Carolina en Maria-Theresia. Hij zou haar ook alle informatie kunnen geven over de mensen die de koningin van de Beide Siciliën 119 Ma.Ther. aan Ma. Chris., 18/04/1766, A.v.A., [1881], p [XII] 120 Ma.Ther. aan Ma. Chris.,??/12/1775, A.v.A., [1881], p [XXI] 121 Ma.Ther. aan Ma. Chris.,??/12/1775, A.v.A., [1881], p [XXI] 122 Ma.Ther. aan Ma. Chris.,??/12/1775, A.v.A., [1881], p [XXI] 123 Johan Wilczek ( ): Oostenrijks maarschalk en contactpersoon van Maria-Theresia in Italië. Hij verbleef onder andere in Toscane en Lombardije. Niet alleen Maria-Theresia communiceerde met Wilczek, maar ook Maria-Carolina onderhield contacten met hem. 37

38 omringen, maar ook over het koningspaar zelf: C est de là, que je vous prie tous deux à me faire une description exacte du roi, de la reine et de leurs enfants, s ils ressemblent à leurs portraits, et comme vous les trouvez de santé et d esprits? 124 Vervolgens stond Maria-Theresia stil bij het hof in Parma, waar Maria-Amalia verbleef. Ook deze dochter komt verder in de tekst nog aan bod. Over Maria-Amalia is echter niet veel positiefs af te leiden uit de brief. Zo noemde ze de situatie in Parma bijna onhoudbaar: La situation de votre soeur, dont en vérité elle est cause elle-même, n est ni agréable et presque intolérable. 125 Desondanks bleef Maria- Theresia toch nog medelijden hebben met haar dochter. Ze vroeg niet aan Maria-Christina om alles te onderzoeken van haar zus, maar echter van haar echtgenoot Ferdinand, omdat deze volgens de vorstin een heel losbandig individu was. 126 Ten slotte bespreekt Maria-Theresia nog Milaan, waar haar zoon Ferdinand zich bevond. Hier wordt enkel gevraagd om de adel te bekijken die zich in Lombardije bevonden. In het algemeen wou Maria-Theresia een overzicht van al haar kinderen in Italië: Quel plaisir n aurai-je pas d apprendre partout que mes chers enfants réussissent à s attirer toute l estime et amitié. 127 Opvallend is dat Maria-Theresia dus vaker vroeg naar de entourage of de partner van haar kinderen dan naar haar kinderen zelf. Of de verslagen goed genoeg zouden zijn, daaraan twijfelde de vorstin niet. De laatste eis die Maria-Theresia stelde, was dat het koppel zich ook amuseerde op de reis, iets wat ze bij de reizen van bijvoorbeeld Jozef nooit gezegd heeft. Wat dan wel gelijkaardig was met de brieven van onder andere haar broer, is dat de vorstin al niet meer kon wachten op de terugkeer van haar dochter. 128 Begin januari vertrok het koppel naar Italië, waarvan de briefwisseling bewaard is gebleven. Maria-Theresia was hierbij heel tevreden over het nieuws dat Maria-Christina haar meedeelde over wat men allemaal tegenkwam op reis. Toch is Maria-Theresia niet altijd even evenzeer overtuigd, zo zei ze bijvoorbeeld: Voilà tout ce que vous me dites des enfants, est bien satisfaisant, mais si je les verrai moi-même, j en doute fort. 129 Toch beviel de periode Maria-Theresia niet goed, het was namelijk de langste periode ooit dat ze haar lievelingsdochter niet bij haar had. Zo liet ze bijvoorbeeld met haar verjaardag weten dat ze zo ongelukkig was, aangezien het de eerste verjaardag was zonder haar dochter in haar aanwezigheid. 130 Maria-Theresia was dan ook zeer ongeduldig als de einddatum van de reis in het verschiet kwam: Mes lettres deviendront toujours plus courtes à cette heure, mais je ne suis 124 Ma. Ther. aan Ma. Chris.,??/12/1775, A.v.A., [1881], p [XXI] 125 Ma. Ther. aan Ma. Chris., eerste helft 1765, A.v.A., [1881], p [XXI] 126 Ma. Ther. aan Ma. Chris.,??/12/1775, A.v.A., [1881], p [XXI] 127 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 11/01/1776, A.v.A., [1881], p [XXII] 128 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 11/01/1776, A.v.A., [1881], p [XXII] 129 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 29/01/1776, A.v.A., [1881], p [XXVII] 130 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 13/05/1776, A.v.A., [1881], p [LVI] 38

39 pas moins impatiente de vous revoir. 131 De terugkeer van Maria-Christina werd echter met enkele weken uitgesteld op verzoek van Maria-Theresia zelf. Het was namelijk in deze periode dat Leopold en zijn echtgenote hun kind verloren hadden. Maria-Theresia stelde voor dat haar dochter daar langer verbleef om een extra troost te zijn voor haar zoon en daarenboven verslag uit te brengen over hoe het koppel het overlijden verwerkte. 132 Toen in 1780 Maria-Theresia haar schoonbroer verloor, Karel van Lotharingen, verloor ze ook meteen de landvoogd van de Nederlanden. Maria-Christina en haar echtgenoot Albert van Saksen- Teschen werden naar Brussel gestuurd om daar deze functie op te nemen. 133 Maria-Theresia zag dit overlijden dus niet alleen als het verlies van de broer van haar echtgenoot, maar meteen ook het verlies haar lievelingsdochter: Est-ce les incommodités de la famille, les tristes réflexions de vous perdre et votre frère et mon beau-frère d un coup [ ] 134 Maria-Theresia zou er echter niet veel briefwisseling aan overhouden aangezien ze slechts enkele maanden na het vertrek van haar dochter zou overlijden. c. Briefwisseling tussen Maria-Theresia en Maria-Amalia i. Biografie Maria-Amalia Maria-Amalia was het achtste kind van Franz-Stephan en Maria-Theresia en werd geboren in Ze staat bekend als het probleemkind van de vorstin. Ze lijkt namelijk de enige dochter te zijn die haar moeder nooit vergeven heeft dat ze uitgehuwelijkt werd. Maria-Amalia had namelijk gehoopt om net als haar zus Maria-Christina te kunnen huwen met de man van haar keuze. Ze werd echter uitgehuwd aan Ferdinand van Parma. Hij was niet alleen de broer van Isabella, de echtgenote van Jozef, maar had hij ook banden met de Spaanse en Franse koningshuizen, een ideale huwelijkspartner dus volgens de theorie van de huwelijkspolitiek. Aanvankelijk volgde Maria- Amalia de orders van haar moeder goed op. Ze ondersteunde haar echtgenoot in zijn politieke ambt. Na verloop van tijd domineerde ze echter meer haar zes jaar jongere man dan dat hij de politiek in Parma voerde. Na lange tijd van gehoorzaamheid ging Maria-Amalia zich echter ook steeds meer afzetten tegen haar moeder. 135 In een brief aan Leopold liet Maria-Theresia zich uit over hoe ze leed 131 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 29/06/1776, A.v.A., [1881], p [LXVIII] 132 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 24/04/1776, A.v.A., [1881], p [XLIX] 133 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 01/02/1780, A.v.A., [1881], p [LXX] 134 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 03/06/1780, A.v.A., [1881], p [LXXXIV] 135 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p

40 onder het gedrag van haar dochter: [ ] j ai de la peine de voir qu elle préfère son esprit d indépendance à toutes les consolations qu elle pourrait me procurer, et au besoin qu elle aurait de mes conseils maternels. 136 Net zoals Maria-Carolina probeerde ze het leven in Parma zowel politiek als privé naar haar hand te zetten. Dit stootte koning Karel van Spanje en Maria-Theresia echter enorm tegen de borst. Noch adviseurs, noch dreigementen leken Maria-Amalia s gedrag te veranderen. Op een bepaald moment werd zelfs een heus communicatie-embargo ingesteld op Maria-Amalia en haar echtgenoot. Dit kon echter niet worden volgehouden toen ze beviel van een jongen. Daarop zocht Maria-Theresia toenadering, maar de relatie met haar dochter zou altijd van problematische aard blijven. 137 Door deze penibele relatie zijn dus ook quasi geen privébrieven terug te vinden tussen moeder en dochter. ii. Verwerking brieven Zoals reeds vermeld is quasi niets overgebleven van de weinige briefwisseling die had plaatsgevonden. In de bronnenuitgave van von Arneth zit bijvoorbeeld enkel de instructiebrief die ze meekreeg naar Parma. Ook in ander bronnenuitgaven zijn weinig andere brieven hieraan toegevoegd. Toch is het heel nuttig om hier toch even dieper op in te gaan. Het is namelijk al in deze instructies zichtbaar waar Maria-Theresia zich zorgen over maakte en waar het uiteindelijk ook zou fout lopen voor Maria-Amalia. Het grootste struikelblok voor haar dochter was het leeftijdsverschil tussen Maria-Amalia en haar echtgenoot. Aangezien Maria-Amalia ouder is dan Ferdinand vreest Maria-Theresia dat ze hem volledig zou domineren en niet enkel op het politieke toneel. Maria- Theresia zei dit ook heel duidelijk in haar brieven: Étant plus âgée que votre époux, votre situation est à cet égard d autant plus délicate. 138 Het advies dat Maria-Theresia aan haar dochter gaf, was echter niet zo eenduidig. Maria-Theresia zegt namelijk niet dat Maria-Amalia haar echtgenoot niet mocht domineren, maar wel dat de wereld rondom haar niet mag vermoeden dat ze Ferdinand overheerst. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende citaat: Vous êtes étrangère et sujette, c est à vous à apprendre et à vous conformer d autant plus, que vous êtes plus agée que votre époux et maître, pour ne pas donner lieu à vous soupçonner de le vouloir dominer. 139 Het woord vermoeden en verdenken kwam heel vaak voor in de context van een dominantie tegenover Maria-Amalia s echtgenoot. Gepaard met het feit dat Maria- Amalia de echtgenote werd van Ferdinand, verbond Maria-Theresia ook haar Duitse nationaliteit 136 Ma. Ther. aan Ma. Ama.,??/04/1768, A.v.A., [1881], p. 33. [VI] 137 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Ma. Ther. aan Ma. Ama.,??/06/1769, A.v.A., [1881], p. 7. [I] 139 Ma. Ther. aan Ma. Ama.,??/06/1769, A.v.A., [1881], p. 3. [I] 40

41 hier aan. Haar dochter was namelijk niet alleen onderschikt aan haar echtgenoot door de huwelijksband, maar daarenboven was ze ook een buitenlandse aan het hof van Parma en moest ze zich dus aanpassen. Dit blijkt onder andere uit dit citaat: Vous pouvez et devez dire sans émotion et avec douceur, que vous ne vous ingérez en rien dans les affaires [ ] et qu on vous n en voulez rien savoir, que votre époux étant si bon, se juste, si applicatif, on n avait qu à s adresser à lui, qui vous êtes étrangère [ ] 140 Het feit dat Maria-Theresia dit alles problematisch vond, is duidelijk aan die ene instructiebrief. Ze schreef bijna tot het verveelde hoe belangrijk het was dat Maria-Amalia niets op politiek vlak ondernam en dat ze volledige gehoorzaamheid tegenover haar echtgenoot schuldig was. Toch was er voor Maria-Amalia één iets waar ze zich volledig mocht in uitleven. Net zoals bij haar broers en zussen kon ze maar niet genoeg bezig zijn met haar geloof. Sterker nog, een goede geloofsbelijdenis was noodzakelijk voor een gelukkig huwelijk: Vous ne négligerez aucun des devoirs de la religion. Dans l état de mariage on a plus besoin encore de la prière et du secours de Dieu. 141 Om alles in goede banen te leiden, gaf Maria-Theresia nog een laatste advies mee aan haar dochter. Ze werd gevraagd om goed te kijken naar haar broers en zussen en dan vooral naar Jozef, Leopold en Maria-Carolina. Deze drie kinderen hadden namelijk een gelukkig huwelijk en waren mede daardoor ook op politiek vlak succesvol. Dat goede voorbeeld van haar broers en zussen omvatte zowel financiële kwesties als religieuze vroomheid. 142 d. Correspondentie tussen Maria-Theresia en Leopold i. Biografie Leopold De tweede oudste zoon van Maria-Theresia heette Leopold, geboren op 5 mei 1747 als het negende kind van Franz-Stephan en Maria-Theresia. In 1764 huwde Leopold met Marie-Louise van Bourbon, een dochter van de Spaanse koning. Pas in 1765 werd te Innsbruck de echte huwelijksceremonie voltrokken. Het geluk van het huwelijk werd echter snel verstoord door het plotse overlijden van Franz-Stephan enkele dagen nadien. 143 In tegenstelling tot van Jozef en Maria-Antonia zijn er van Leopold veel minder brieven bewaard gebleven. Ook van Maria-Theresia naar Leopold zijn slechts een gering aantal brieven 140 Ma. Ther. aan Ma. Ama.,??/06/1769, A.v.A., [1881], p. 12. [I] 141 Ma. Ther. aan Ma. Ama.,??/06/1769, A.v.A., [1881], p. 9. [I] 142 Ma. Ther. aan Ma. Ama.,??/06/1769, A.v.A., [1881], p. 10. [I] 143 E. Guglia. Maria Theresia: ihr Leben und ihre Regierung, 1917, p

42 teruggevonden. 144 Onder de enkele brieven die overgeleverd zijn, bevinden zich wel twee instructiebrieven die Leopold toegestuurd kreeg toen hij Groothertog van Toscane werd. De ene lijvige brief geeft instructies over gezondheid, de andere over religie en de omgang ermee. Daarnaast combineerde Alfred von Arneth de brieven van en aan Leopold met de enkele kleine briefjes naar Aartshertog Frans, de oudste zoon en tevens opvolger van Leopold. Tot het overlijden van Jozef in 1790, was Leopold Groothertog van Toscane en verbleef hij dus in Firenze (Florence in de Franse briefwisseling). Deze titel erfde hij van zijn vader die voor 1740 met Maria-Theresia ook enkele jaren in Toscane verbleef. In 1790 volgde hij zijn broer op als keizer tot zijn dood in ii. Verwerking brieven 1. Instructiebrief over de medische toestand van Leopold Anno 1765 vertrok Leopold naar Toscane na zijn huwelijk in Innsbruck met Marie-Louise van Bourbon. Volgens Maria-Theresia, die sowieso al veel belang hechte aan gezondheid, moesten grote voorzorgsmaatregelen getroffen worden in Toscane. Daarom stelde Maria-Theresia een instructiebrief op over hoe moet omgesprongen worden met het welzijn van het koppel, ook voor derden aan het hof: C est notre tendresse et soin, qui nous font dicter ces ordres, et je veux croire, que non seulement mes chers enfants les observeront, mais qu encore tous ceux, qui les approchent, les suivront exactement, et n agiront pas autrement. 146 De instructiebrief werd daarom ook opgestuurd naar de Oberstkämmerer, in dit geval Thurn, de artsen in Toscane en uiteraard ook Leopolds echtgenote. 147 Maria-Theresia stelde veel vertrouwen in Gerard van Swieten, haar hofarts. Hij dirigeerde alle dokters, chirurgijnen, apothekers, voedsters en vroedvrouwen van de keizerlijke familie. Het was volgens de vorstin namelijk een ondragelijke last om de gezondheid van een soeverein in handen te hebben. 148 La moindre bagatelle, emplâtre ou autre remède ne doit jamais être suggéré, et moins encore appliqué sans l aveu du premier, mais alors avec la plus grande exactitude. 149 In dit citaat maakte Maria- Theresia duidelijk dat voor een handeling getroffen werd, alles via de hoofdarts moest verlopen. Wie die artsen moesten zijn, werd allemaal in Wenen beslist door van Swieten en Maria-Theresia zelf. Voor Leopold waren dat Johann Georg Hasenöhrl von Lagusius en Carl Krapf A.v.A., [1881], p. XIII. 145 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 14. [II] 147 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 16. [II] 148 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 14. [II] 149 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 15. [II] 150 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 15. [II] 42

43 Ze eiste echter niet alleen professionaliteit van de geneeskundigen, maar ook van Leopold zelf. Eerst een vooral werd Leopold gevraagd om zijn volledige vertrouwen in zijn hoofdarts te leggen, alsook volledige gehoorzaamheid. 151 Vervolgens moest ook de minste kleinigheid zo snel mogelijk gemeld worden, vooraleer deze uitgroeiden tot een groter kwaad. Indien de voorzorgsmaatregelen niet geholpen hadden en men werd ernstig ziek, was het noodzakelijk om de sacramenten te ontvangen en als het kon, zelfs publiekelijk. Naast het vertrouwen in een arts, moest dus minstens evenveel vertrouwen gelegd worden in het geloof. 152 Kuren die werden voorgeschreven door de arts in kwestie, mochten nooit in vraag gesteld worden volgens de vorstin. Ten slotte moest tweewekelijks een rapport opgestuurd worden naar Wenen en in geval van ziekte zelfs dagelijks, dit natuurlijk om de vorstin gerust te stellen. Maria-Theresia schreef vervolgens heel uitgebreid wat verwacht werd van zo n rapport. 153 Tenslotte werd ook opmerkzaamheid van de rest van het personeel verwacht. Zowel de kapellanen als het kamerpersoneel als de opvoeders van de kinderen moesten er op toezien dat de gezondheid van de soeverein en zijn familie niet in het gedrang kwam. Ze mochten nooit, koste wat het kost, geheimen bewaren tegenover de hoofdarts. 154 Maria-Theresia gaf deze instructies naar eigen zeggen slechts mee uit voorzorg en om haar eigen gemoedstoestand te berusten: [ ] j espère en Dieu que je ne survivrai pas à voir une telle catastrophe. [ ] Nous nous séparons de trop loin pour pouvoir être tranquille [ ] 155 Gezondheid was namelijk een domein waar een vorst zich persoonlijk niet mee kon bezig houden en zijn lot moest leggen in handen van een onderdaan. Daarnaast bracht het nadenken over gezondheidszorg enkel ongerustheid en angst met zich mee Instructiebrief over de religieuze beleving van Leopold Naast een instructiebrief over hoe Leopold en zijn echtgenote moesten omgaan met hun gezondheid, stuurde Maria-Theresia ook een brief over hoe ze een goede katholiek moesten zijn. Alhoewel Maria-Theresia blijkbaar overtuigd was dat Leopold al wist wat hij moest doen, schreef ze toch een lijvig voorschrift: Je suis donc persuadée que ma précaution est inutile, et je ne le fais que pour me tranquilliser, de n avoir négligé aucune occasion de satisfaire à mon devoir et à ma tendresse. 157 In tegenstelling tot de gezondheidsinstructies gaf Maria-Theresia in deze brief geen plichten door aan 151 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 16. [II] 152 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 17. [II] 153 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 19. [II] 154 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 20. [II] 155 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 16. [II] 156 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 21. [II] 157 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 21. [III] 43

44 haar schoondochter. Uiteraard zou het volgens haar aangeraden zijn om samen dezelfde belijdenis uit te voeren. Ten eerste raadde ze haar zoon aan om met heel het hof de grote katholieke feestdagen te vieren en dan vooral de feestdagen ter ere van de Maagd Maria. De andere grote feesten die bedoeld werden zijn Kerstmis, Pasen, Pinksteren en Sacramentsdag. 158 Naast deze dagen vastgelegd in de katholieke kalender vermeldde Maria-Theresia in de brief nog twee andere dagen die zeker moesten herdacht worden in de kerk, namelijk de 18 e augustus, de sterfdatum van Franz-Stephan en de 8 ste december, de naamdag van de overlijden keizer. Hierbij verzocht ze ook dat deze net zoals in Wenen publiekelijk werden gevierd. 159 Ten tweede gaf Maria-Theresia advies over iets dat in het eerste opzicht weinig te maken had met de concrete geloofspraktijken, maar eerder met de gezondheidsvoorschriften: namelijk voedselvoorschriften. Uiteraard is er wel degelijk een verband terug te vinden tussen beide componenten. Volgens de Pietas Austriaca, was het de plicht van de Oostenrijkse monarchie om een vroom voorbeeld te geven van een goede katholiek. 160 Om dat vroomheidsbeeld hoog te houden, moesten Maria-Theresia s kinderen dus ook voldoen aan dat imago. Zo moesten ze onder andere op hun maaltijden letten. Vlees was bijvoorbeeld iets dat door de vorstin niet vaak op het menu mocht staan. 161 Slechts bij ziekte werd een uitzondering gemaakt, dan mocht wel wat vettiger gegeten worden, maar uiteraard maar met mate: Dans le cas où vous êtes obligé, par motif de santé de faire gras, vous n oublierez pas de ne manger que comme un malade, sans délicatesses et sans y mêler dans les choses agreables. 162 Een derde religieus thema dat aangehaald werd, was de biecht. Volgens de instructie was het aan te raden om minimum elke twee weken te biechten en met voorkeur zelfs elke zondag. Daarnaast moest rond Pasen zeker een jaarbiecht afgenomen worden. Een derde bezinningsmoment zou net zoals in Wenen moeten plaatsvinden rond de periode van Kerstmis en Nieuwjaar. Deze herbronning hield precies enkele dagen verlof van de publieke plichten in, met als doel elk nieuw jaar met een nieuwe lei te beginnen. 163 Een laatste element dat aan bod kwam, was de misviering. Ondanks het feit dat Leopold een hof in het Italiaans Toscane had, werd van Maria-Theresia toch verwacht dat er elke zondag een preek 158 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 22. [III] 159 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 22. [III] 160 K. Schmal. Die Pietas Maria-Theresias im Spannungsfeld von Barock und Aufklärung, 2001, p Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 22. [III] 162 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 22. [III] 163 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 23. [III] 44

45 in het Duits werd gevoerd: Tous les dimanches il y aura à votre cour un sermon allemand [ ] 164 Deze leerrede werd zowel voor volwassenen als voor kinderen in het Duits gehouden. Daarvoor gaf Maria- Theresia zelfs speciaal twee Duitssprekende jezuïeten de opdracht om in Toscane de diensten aan het hof te verzorgen. Naast alle voornoemde feiten waarin Leopold de Weense gewoontes moest verderzetten, moet hij volgens zijn moeder ook aanpassingen doen aan de tradities van de regio om de bevolking daar ook tevreden te houden: On est accoutumé dans ce pays à voir toujours sortir le souverain en public. Il faut s y conformer et que vous aurez peu à peu accoutumé ces peuples à une autre représentation et à leur faire sentir le bonheur d avoir chez eux le souverain Leopold als uitlaatklep voor Maria-Theresia. Zoals in het laatste hoofdstuk nog uitgebreid aan bod zal komen, praatte Maria-Theresia met haar kinderen ook over de relatie met de rest van haar gezin. Leopold leek in deze situatie het toevluchtsoord te zijn geweest voor zijn moeder over de frustraties die ze had ten opzichte van haar dochter Maria-Amalia. Wie Maria-Amalia precies was en wat de problemen met haar waren, zijn hier niet meteen van belang en is reeds in deze tekst uitgelegd geweest. Maria-Theresia gaf in een brief aan Ferdinand te weten wat ze van Leopold vond: Votre frère Léopold [ ] ne serait-il pas l imitateur de son incomparable père, de son frère et de ses ancêtres? 166 Het feit dat Maria-Theresia haar zoon vergeleek met haar overleden echtgenoot kan een eerste verklaring zijn waarom Leopold een toevluchtsoord was voor zijn moeder. Als Maria-Theresia een brief meegestuurd kreeg vanuit Parma van de Spaanse koning, die de vader was van Maria-Amalia s echtgenoot, luchtte ze haar hart bij haar zoon Leopold: Jugez de mon étonnement, en recevant de ma fille cette lettre du roi, où je suis citée seule d un bout à l autre, et que c est moi qui en était l accusatrice. Ma fille y est anéantie et moi au désespoir. 167 Enerzijds uitte ze dus haar medeleven met haar dochter die zich in een zware politieke storm bevond, maar anderzijds schreef ze ook dat de kritiek die Maria-Amalia kreeg, terecht was: Des plaintes qu on a faites contre ma fille, je la reconnais malheureusement, et ne saurais douter, mais cela est allé si loin qu on l a décrite comme extravagante. 168 Op dit moeilijk moment dat Maria-Amalia doormaakte, wist zelfs Maria-Theresia niet meteen wat te doen. Ze kon namelijk ook niet handelen uit eigen ervaring naar eigen zeggen en vreesde daardoor het laatste beetje invloed die ze op haar dochter had te verliezen: Je vous avoue que jamais je ne me suis trouvée dans une situation pareille. [ ] Quelle tracasserie ne me fera pas cette affaire 164 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 23. [III] 165 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 24. [III] 166 Ma. Ther. aan Ferd., 23/03/1779, A.v.A., [1881], p [CDX] 167 Ma. Ther. aan Leop., 19/10/1769, A.v.A., [1881], p. 27. [IV] 168 Ma. Ther. aan Leop., 19/10/1769, A.v.A., [1881], p. 27. [IV] 45

46 et diminuera encore le peu de crédit que j ai sur lui. 169 Daarnaast vertelde Maria-Theresia enkel over haar wrange gevoel tegen Leopold. Jozef en Kaunitz werden door de vorstin hiervan niet op de hoogte gebracht. 170 Zelf gaf de vorstin nog een tweede reden aan waarom ze precies naar Leopold schreef: Vous êtes tendre père, et vous sentirez vous même toutes les peines que cet état tire après soi, ou plutôt concevez la douceur d avoir et d embrasser tendrement, comme je fais ici, un fils tel que vous. 171 De oplossing voor het gehele conflict met Spanje werd verderop ook vermeld in de brieven: Après avoir bien discuté le pour et le contre avec une pleine impartialité et le désir pour le bien que vous leur connaissez, ils sont convenus avec moi, que le seul parti à prendre dans ce moment-ci était de conseiller au roi d Espagne et de désirer pour le bien de la chose, qu on les abandonne entièrement à leur popre conduite. 172 Met andere woorden werd er besloten dat Ferdinand en Maria-Amalia gerust gelaten zouden worden en hun zin konden verderzetten. Ze zegt namelijk ook dat ze niet meer kan doen dan dat. Oostenrijk bezit namelijk enkel de rechten die ze krijgen door de bloedband van het huwelijk. 173 Leopold was niet enkel het toevluchtsoord van Maria-Theresia als het om Maria-Amalia ging, ook over Jozef luchtte ze haar hart bij haar zoon. Het is geweten dat Maria-Theresia en haar zoon Jozef zich in een zeer conflictueuze relatie bevonden. Zo schreef ze in 1778 tijdens de Beierse Successieoorlog hoe slecht Jozef omging met de situatie: Seule ici, que pourrrais-je faire dans un moment où je serais moi-même anéantie de douleurs, où l état aurait le plus besoin d activité? Il m a écouté sans me répondre, comme il fait ordinairement. Quelques jours après il commença lui-même d en parler, mais d une autre tournure. 174 Enkele regels verder bedankt ze Leopold voor de steun die hij voor haar betekende door naar haar te luisteren: [ ] j aurais grand besoin de soutien, et je n en vois ni de plus naturel ni de plus efficace que le vôtre, et le seul moyen de faire traîner mes tristes jours. 175 Niet alleen deed Maria-Theresia haar beklag over de problemen met haar kinderen, maar ook werd Leopold op de hoogte gehouden van de oorlogsdreiging en situatie met Pruisen. De ongerustheid die de vorstin hierover uit zal in het hoofdstuk Landesmutter ook dieper besproken worden. 169 Ma. Ther. aan Leop., 19/10/1769, A.v.A., [1881], p. 28. [IV] 170 Ma. Ther. aan Leop., 19/10/1769, A.v.A., [1881], p. 29. [IV] 171 Ma. Ther. aan Leop., 19/12/1772, A.v.A., [1881], p. 32. [VI] 172 Ma. Ther. aan Leop., 19/12/1772, A.v.A., [1881], p. 32. [VI] 173 Ma. Ther. aan Leop., 19/12/1772, A.v.A., [1881], p. 32. [VI] 174 Ma. Ther. aan Leop., 12/03/1778, A.v.A., [1881], p. 39. [VII] 175 Ma. Ther. aan Leop., 12/03/1778, A.v.A., [1881], p. 40. [VII] 46

47 4. Briefwisseling met Maria-Theresia s kleinkind Franz Niet alleen schreef Maria-Theresia met haar kinderen, maar ook met haar kleinkinderen. Aangezien er slechts enkele brieven bewaard gebleven zijn, is een apart hoofdstuk niet aan de orde. Toch loont het de moeite om hier kort deze communicatie met één van haar kleinkinderen aan bod te laten komen. De brieven waar hier over gesproken werd, zijn geschreven door Franz. Hij was de eerste zoon van Leopold en de latere Keizer Franz II, die regeerde onder andere in de Napoleontische tijd. 176 De eerste brief dateert uit het jaar 1779, toen Franz elf jaar oud was. In deze brief werd natuurlijk nog niet gepraat over de zware politieke thema s. Het is veeleer een familiale brief van grootmoeder tot kleinkind. Daarom zijn deze brieven ook toepasselijk om de moederlijke figuur in Maria-Theresia duidelijker aan het licht te doen komen. Toch stond in die tijd al vast dat hij tweede in lijn was om keizer te worden van het Heilig Roomse Rijk. 177 De eerste brief begon met een bedanking van Maria-Theresia voor de verjaardagswensen die ze gekregen had. Dit ging echter gepaard met een verontschuldiging dat zij niets gestuurd had voor zijn verjaardag. Ook de andere berichten hebben vaak betrekking op feestdagen: van nieuwjaarswensen tot Maria-Theresia s huwelijksverjaardag. 178 Naast de verjaardagsberichtgeving, ging Maria-Theresia in op de studies van Franz, een belangrijk thema voor de vorstin. Ze bleek heel tevreden te zijn met de resultaten van haar kleinzoon: [ ] du premier petit-fils que Dieu m a accordé, et qui répond si bien à nos espérances par les qualités de son coeur et ses applications. 179 De brieven zien er met andere woorden vaak als gevlei uit van Maria-Theresia s kant zoals in dit citaat: Dieu vous comble de ses grâces: bonne santé, bonne volonté à suivre les bons conseils, et nous serons tous comblés de satisfaction, vous voyant heureux. 180 In hoeverre dit een eerlijk geuite trots, of een vaste structuur van iemand behagen is, blijft echter onduidelijk uit deze vorm van communicatie J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Ma. Ther. aan Franz, 17/10/1779, A.v.A., [1881], p. 49. [I] 179 Ma. Ther. aan Franz, 01/02/1780, A.v.A., [1881], p. 51. [III] 180 Ma. Ther. aan Franz, 30/09/1780, A.v.A., [1881], p. 51. [IV] 47

48 e. Briefwisseling tussen Maria-Theresia en Maria-Carolina i. Biografie Maria-Carolina Maria-Carolina, ook wel vaak Charlotte genoemd, was het dertiende kind van Maria-Theresia en Franz-Stephan. Ze werd in 1752 geboren en ze zou op zestienjarige leeftijd uitgehuwd worden met de koning van Napels en Sicilië Ferdinand 181, zoon van de Spaanse koning. Dit huwelijk paste dus opnieuw in de strategie van banden aanhalen met de Bourbons. Aanvankelijk was Maria-Carolina niet voorbestemd om koningin van Napels te worden. In de onderhandelingen was namelijk de hand van Maria-Josepha beloofd, maar deze stierf in 1767 ten gevolge van een pokkenepidemie aan het hof. De keuze voor wie dan wel de echtgenote zou worden van de koning werd aan Ferdinand zelf overgelaten. Zijn keuze viel op Maria-Carolina. Deze beslissing bezegelde niet alleen het lot van Maria-Carolina, maar ook dat van Maria-Amalia en Maria-Antonia. Maria-Theresia had namelijk het liefst Maria-Carolina als koningin van Frankrijk gezien aangezien ze deze politiek meer capabel achtte dan haar jongste dochter. 182 Aanvankelijk was Maria-Carolina helemaal niet te vinden voor het huwelijk. Ferdinand was volgens de verhalen namelijk een onopgeleide, boertige en domme vorst. De eerste weken van hun huwelijk zijn voor Maria-Carolina dan ook een ware marteling geweest. Al snel weet ze echter de situatie naar haar hand te zetten. Ze leert al snel hoe ze het politieke beleid van haar man kan beïnvloeden. Ze speelt niet alleen in op zijn emoties, maar ook het feit dat ze geliefd was bij de bevolking maakte het voor Ferdinand onnodig om tegen haar in te gaan, haar populariteit straalde namelijk ook af op de koning zelf. 183 Maria-Carolina schonk aan niet minder dan zeventien kinderen het leven. Tragisch genoeg zouden slechts vijf van haar kinderen hun moeder overleven. Volgens Vovk was Maria-Carolina de dochter die het meeste aanleunde bij Maria-Theresia s capaciteiten als moeder en als politiek figuur. 184 ii. Verwerking brieven 1. Instructies voor Maria-Carolina Zoals vermeld was het voor Maria-Theresia niet voorzien dat Maria-Carolina als koningin van Napels zou eindigen. In de collectie brieven die bij deze dochter terug te vinden zijn, zitten enkele 181 Ferdinand IV ( ): Koning van Napels-Sicilïe ( ) en Koning van Beide Siciliën ( ) 182 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p

49 interessante brieven waarin de vorstin schrijft over hoe Maria-Carolina moet handelen als een goede echtgenote en bovendien als goede vorstin. Ze vermeldde er meteen bij dat ze haar zestienjarige dochter echter niet als een kind zou behandelen. Toch komt de brief over als zeer belerend. Eerst en vooral dankte Maria-Theresia de belangrijke positie van Maria-Carolina aan Gods goede wil. Daarvoor moest men uiteraard heel dankbaar zijn en was een goed christelijk leven noodzakelijk. Net zoals bij haar andere kinderen speelde de biechtvader een belangrijke centrumrol. Die biechtvader was namelijk het toevluchtsoord voor Maria-Carolina mocht ze problemen of twijfels hebben in verband met haar geloof. Naast het feit dat geloof een troost bracht in het persoonlijke leven van de vorstin, was godsdienst ook cruciaal om een goed werkend huwelijk te hebben: Sans religion point de moeurs, et sans moeurs point de bonheur ni tranquillité dans aucun état, moins encore dans celui du marriage. 185 Volgens Maria-Theresia is God zo belangrijk dat Hij de eerste moet zijn waar aan gedacht wordt, zowel bij het opstaan als bij het nuttigen van een maaltijd. Net zoals in de instructiebrieven naar haar andere kinderen werd voor Maria-Carolina ook heel duidelijk gesteld wat verwacht werd omtrent de misgang, de spirituele lectuur en de biecht. Ook op vlak van de entourage van de Napolitaanse koningin moest geopteerd worden om een goede christelijke selectie te maken. Zij zouden namelijk het voorbeeld stellen voor het hof en vooral voor de buitenwereld. Dit advies is heel duidelijk in het volgende citaat: Estimez et paraissez estimer ceux qui aiment la religion et sont exacts dans sa pratique. Montrez-leur de l attention, distinguez-les et faites éprouver le contraire à ceux qui s écartent des devoirs de la religion. 186 Of Maria-Carolina al dan niet een goede echtgenote zou worden was ten tweede afhankelijk van haar politieke rol. De politieke rol van een koningin was heel makkelijk samen te vatten: doe niets op het politieke toneel en als iets gedaan wordt, doe het met toestemming van uw echtgenoot: Vous ne vous mêlerez pas d affaires qu autant que le roi le voudra et que vous croieriez pouvoir lui être plus utile qu un autre. 187 De onderdanigheid van de vrouw was dus niet enkel belangrijk in het huwelijk. Een koning moest publiekelijk superieur zijn. Dit hield volgens Maria-Theresia echter niet in dat Maria- Carolina een slaafse volgeling van Ferdinand moest zijn. Vrouwen konden namelijk achter de schermen een sturende rol hebben ten opzichte van hun echtgenoot. De leidende rol van de vrouw mocht echter niet zichtbaar zijn voor de buitenwereld. Le monde doit croire que vous ne pensez et agissez que selon le goût de votre mari. 188 Het beste wat een goede koningin kon doen is tegenover de buitenwereld zelfs doen uitschijnen dat ze van niets wist. Dat had drie grote voordelen volgens Maria-Theresia. Niet alleen was Maria-Carolina zo nuttig aan haar echtgenoot, maar daarenboven was het nuttig om zo de harten te winnen van de mensen die haar omringden en ook handig om zo 185 Ma. Ther. aan Ma. Caro.,??/04/1768, A.v.A., [1881], p. 36. [II] 186 Ma. Ther. aan Ma. Caro.,??/04/1768, A.v.A., [1881], p. 35. [II] 187 Ma. Ther. aan Ma. Caro.,??/04/1768, A.v.A., [1881], p. 37. [II] 188 Ma. Ther. aan Ma. Caro.,??/04/1768, A.v.A., [1881], p. 41. [II] 49

50 tijdswinst te boeken: [ ] que vous n êtes informée de rien, et que vous ne souhaitez que d être utile au roi et à ses sujets. Par des réponses pareilles vous gagnerez les coeurs sans rien promettre et vous gangerez encore du temps pour être mieux informée ou dirigée. 189 Ondanks de hele duidelijke instructies die Maria-Theresia haar dochter meegaf, wist Maria- Carolina een belangrijke positie in te nemen aan het Napolitaanse hof. Ze nam zelfs op een bepaald moment zo het voortouw dat haar moeder en Karel III van Spanje eraan denken om in te grijpen. Er komt echter nooit een daadwerkelijke sanctie, want op dat moment beviel Maria-Carolina van een zoon waardoor de troonsopvolging verzekerd was. Deze zekerheid zorgde er voor dat de gemoederen bij Maria-Theresia en Karel bedaarden. 190 Dit wou echter niet zeggen dat Maria- Carolina zich zomaar bij de zaak neerlegde. In haar volgende brief blijkt namelijk dat ze toch ontgoocheld was in haar moeder: Au nom de Dieu, je n ose point dire: qu est-ce qu Elle a fait? mais Elle nous a ruinés. 191 Ze was vooral ontgoocheld dat haar eigen moeder haar in diskrediet gebracht had bij de koning van Spanje. Toch zouden de plooien snel gladgestreken worden. Ferdinand en vooral Maria-Carolina zouden een eigen koers varen in hun koninkrijk, waar ze voor een lange tijd konden genieten van een grote populariteit, zowel aan het hof als bij de bevolking. 192 f. Briefwisseling tussen Maria-Theresia en Ferdinand i. Biografie Ferdinand Ferdinand was het tiende kind van Franz-Stephan en Maria-Theresia en tevens hun voorlaatste zoon. Op zeventienjarige leeftijd huwde Ferdinand in 1771 met Maria-Beatrix d Este, dochter en erfgename van de hertog van Modena. Tevens werd Ferdinand ook stadhouder in Lombardije en hield hij dus zijn hof in Milaan. 193 Een groot aantal brieven van Maria-Theresia naar zowel Ferdinand als Maria-Beatrix zijn bewaard gebleven. Simpelweg omdat het koppel de instructie om de brieven te verbranden niet gevolgd heeft. De correspondentie die naar Wenen werd gestuurd, is echter niet meer beschikbaar. In dit geval is het bronnenmateriaal dus vooral eenrichtingsverkeer van Maria-Theresia. Daarnaast 189 Ma. Ther. aan Ma. Caro.,??/04/1768, A.v.A., [1881], p. 40. [II] 190 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Ma. Caro. aan. Ma. Ther., 06/010/1769, A.v.A., [1881], p. 57.[III] 192 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p A.v.A., [1881], p. XVI. 50

51 begint de collectie van von Arneth met enkele brieven van de vorstin aan haar zoon toen deze nog een kind was. ii. Verwerking brieven 1. Ferdinands problematische tijdsmanagement In de correspondentie tussen Maria-Theresia en haar zoon Ferdinand is een opvallend element het beklag dat de vorstin maakt over het slechte tijdsbeheer van de stadhouder in Milaan. Het hekelen van een gebrek aan punctualiteit kwam echter al voor in de brieven toen Ferdinand nog een kind was: Je vous recommande d être bien attentif à vos devoirs et aux remontrances qu on vous fait, et vous embrasse tendrement. 194 Later toen Ferdinand reeds stadhouder was in Lombardije bleek het gebrek aan een goede planning voor Maria-Theresia een groot kwaad. Dit werd versterkt omdat het vooral de geloofsbelijdenis was die in het gedrang kwam. In het volgende voorbeeld gaf Maria-Theresia een hele uitbrander over wat de gevolgen allemaal zijn van het slecht onderhouden van de religieuze verplichtingen, die hij nochtans 17 jaar lang ingepeperd kreeg in Wenen: j ai tant recommandé, et de ce que vous avez pratiqué et vu pratiquer depuis dix-sept ans à toute votre famille et à tous les vrais chrétiens. [ ] Vous qui deviez corriger les autres et les engager par votre example, voilà déjà deux mois sans se confesser! [ ] C est le commencement pour tomber dans tous les écarts et vices. Si vous commencez à vivre et à penser si légèrement sur vos premiers devoirs envers Dieu et contre mes ordres et conseils, tout est à craindre. [ ] je m imagine que ce sera le source de tout le mal. 195 Later in diezelfde brief liet Maria-Theresia ook weten dat dit schrijven niet verbrand mocht worden, waarmee ze het belang van godsdienst liet uitschijnen voor een goede vorst. Onrechtstreeks ging ze er dus ook van uit dat met dit ene schrijven niet alle problemen meteen van de baan zouden zijn, wat ook daadwerkelijk zo zou zijn. Slechts zeven dagen later schreef Maria-Theresia opnieuw een brief waarin ze opnieuw haar ongenoegen uitte, maar deze keer niet over godsdienst. Blijkbaar liet Ferdinand niet alleen zijn geloofsbeleving verwaarlozen, maar ook het schrijven van brieven verliep niet naar Maria- Theresia s wens: Mais si vous négligez à m écrire, parce que vous ne pouvez jamais vous résoudre de vous mettre al tavolino, alors je ne saurais vous le trouver bon, car il faut du temps à tout, se régler et ne pas vivre au caprice seul, on peut plus faire, et on en jouit de plus de satisfaction. 196 Een derde religieus thema, na biechten en naar de mis gaan, was de spirituele lectuur. Ondanks het feit dat Maria-Theresia op de hoogte was van de onwil van Ferdinand om te lezen, vroeg ze 194 Ma. Ther. aan Ferd., eerste helft 1764, A.v.A., [1881], p. 56. [VI] 195 Ma. Ther. aan Ferd., 05/03/1772, A.v.A., [1881], p [XLVI] 196 Ma. Ther. aan Ferd., 12/03/1772, A.v.A., [1881], p [XLVIII] 51

52 meerdere malen om via zijn biechtvader een lijst te sturen van gelezen spirituele lectuur. Dit blijkt uit de volgende twee citaten: Je sais que la lecture des livres n a jamais été de votre goût, et c est pourtant l unique ressource pour nous voyons la vérité sans ménagement et fard. [ ] la bonne lecture nous console et nous sert d âme, votre coeur a besoin d un tel secours. 197 Quelle lecture spirituelle prenez- vous pour l année qui vient? Espérant que vous la faites exactement tous les matins, c est un point essentiel. 198 Maria-Theresia was echter wel tevreden over hoe zijn echtgenote omging met haar literatuur. Er werd hem aangeraden om haar goede voorbeeld te volgen. 199 Zoals reeds gezegd bleef Ferdinands inzet om volgens de regels van zijn moeder de mis bij te wonen of te biechten, echter verwaarloosbaar. Voor Maria-Theresia was een ordelijk en georganiseerd leven de enige basis om een goed christen te zijn. 200 Op den duur schreef Maria- Theresia zelfs van vivre à la Ferdinand, waarmee ze een leven bedoelde dat noch sober is, noch ordelijk genoeg. 201 Op een bepaald moment stak het Maria-Theresia zo de keel uit dat ze een voorbeeldplanning doorstuurde. In deze planning stond bijvoorbeeld vermeld dat acht uur slaap meer dan voldoende is, dat hij meteen na het opstaan zijn ochtendtoilet moest doen, dat hij s morgens al naar de mis moest gaan en dat dan pas politieke verantwoordelijkheden komen. 202 Het zou namelijk niet mogen zijn dat een telg van het meest vrome huis van Europa, zo zijn religieuze plichten verwaarloosde. 203 In 1779 leek Maria-Theresia het echter op te geven om te blijven vragen naar zijn religieuze lectuur, of zijn planning. tant de promesses de votre part, je n ai guère plus d espérance que vous vous corrigerez, c est la plus mauvaise coutume qui vous tyrannise, et votre nonchalance volontaire est toujours d accord. 204 Dit bleek echter al snel een illusie te zijn, want ook na dit bericht bleef Maria-Theresia Ferdinand op de vingers tikken. De stelling van von Arneth over Ferdinand als de gehoorzame zoon die zijn moeder kinderlijk volgde, klopt dus niet volledig als gekeken wordt naar de manier waarop Ferdinand al dan niet onbewust koppig geen ordening in zijn programma wil aanbrengen Ma. Ther. aan Ferd., 28/10/1772, A.v.A., [1881], p [LXXXIV] 198 Ma. Ther. aan Ferd., 23/12/1772, A.v.A., [1881], p [XC] 199 Ma. Ther. aan Ferd., 26/05/1773, A.v.A., [1881], p [CXIII] 200 Ma. Ther. aan Ferd., 22/05/1772, A.v.A., [1881], p [LX] 201 Ma. Ther. aan Ferd., 18/06/1772, A.v.A., [1881], p [LXIV] 202 Ma. Ther. aan Ferd., 28/10/1772, A.v.A., [1881], p [LXXXIV] 203 Ma. Ther. aan Ferd., 13/03/1777, A.v.A., [1881], p. 75. [CCCXVII] 204 Ma. Ther. aan Ferd., 25/11/1779, A.v.A., [1881], p [CDXLV] 205 A.v.A., [1881], p. XVI. 52

53 2. Maria-Theresia s politiek adviserende rol Volgens von Arneth werd vaak gezegd dat Maria-Theresia helemaal niet tevreden was over haar zoon Ferdinand. Uit de briefwisseling blijkt echter dat dit veel meer genuanceerd moet gezien worden. 206 Zo vertelt ze verschillende keren dat ze hoge verwachtingen heeft van Ferdinand, maar dat zijn talenten meer dan voldoende zullen zijn om zijn taak goed te vervullen. 207 Meerdere malen staat Maria-Theresia Ferdinand bij in het stadhouderschap in Lombardije. Ferdinand lijkt deze adviezen goed op te volgen en volgens von Arneth doet hij dat zelfs met een kinderlijk vertrouwen, zelfs als hij en zijn echtgenote al kinderen krijgen. 208 Van waar deze ontevredenheid van de vorstin dan afkomstig zou zijn, is echter onduidelijk bij von Arneth. Toen in 1771 Ferdinand naar Milaan verhuisde en daar aan politiek moest doen, kreeg hij al snel het advies om niet te hard van stapel te lopen: Vous allez un peut trop vite: c est le cas que je touche dans mes instructions, un zèle de dix-sept ans. Vous n avez pas assez d expérience encore de distinquer ce qui est réellement mauvais, de ce qui en a seulement l apparence. 209 Aanvankelijk bleek namelijk dat Ferdinand nog te graag zijn mening verspreidde en daarmee mensen voor de borst stootte. Meerdere malen staat dan ook te lezen in de brieven dat hij moest opletten wat hij zegt: Votre parole, votre maintien doit être toujours le même, vrai, sans aucune politique [ ] of Écoutez toujours, mais ne vous avancez pas à dire tout de suite votre sentiment, ou à condamner quelqu un. 210 Maria-Theresia was hier echter heel dubbel in haar communicatie. Enerzijds stuurde ze duidelijk wat moest gebeuren in Lombardije. Anderzijds schreef ze meerdere malen in de brieven dat het niet de bedoeling was dat Wenen regeerde en dat Ferdinand de touwtjes in handen had. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de volgende citaten. Het eerste citaat laat zien dat Maria-Theresia Ferdinand de vrijheid gaf om te regeren: Ne croyez pas que nous voulons vous gêner ou gouverner, nous voulons vous préserver de bien des inconvénients qui ternieraient votre gloire et bonheur: c est par tendresse et devoir que je veux et dois être informées. 211 Het tweede citaat spreekt dit echter sterk tegen: je vous dis sérieusement de ne plus vous émanciper, ce ne serait pas une action d un homme prudent ni d un bon fils, mari et père de famille, mais un enfantillage [ ] 212 Ze legitimeerde echter haar eisen tegenover Ferdinand door te stellen dat hij haar vertegenwoordiger was in Italië. Daardoor moest zijn bestuur alsook Ferdinand in persoon voldoen aan de waarden die gehanteerd werden in Wenen A.v.A., [1881], p. XXI. 207 Ma. Ther. aan Ferd., 13/04/1771, A.v.A., [1881], p. 64. [XV] 208 A.v.A., [1881], p. XXII. 209 Ma. Ther. aan Ferd., 01/10/1771, A.v.A., [1881], p. 72. [XXII] 210 Ma. Ther. aan Ferd., 08/10/1771, A.v.A., [1881], p. 76. [XXIII] 211 Ma. Ther. aan Ferd., 29/12/1771, A.v.A., [1881], p. 96. [XL] 212 Ma. Ther. aan Ferd., 07/08/1777, A.v.A., [1881], p. 96. [CCCXXXV] 213 Ma. Ther. aan Ferd., 06/08/1772, A.v.A., [1881], p [LXXII] 53

54 3. Maria-Theresia s rol bij de kleinkinderen Toen Maria-Beatrix zwanger bleek te zijn, gaf Maria-Theresia een uitgebreid advies, over hoe met een zwangerschap moest omgegaan worden. Verschillende voorzorgen die haar schoondochter moest nemen, zouden op de dag van vandaag echter aanzien worden als bijgeloof. Toch kan dit ook bijdragen in onderzoek over hoe werd omgegaan met zwangerschap aan het hof. Hier gaat het echter meer over de moederlijke ongerustheid van Maria-Theresia. Ze zag vooral de eerste vijf maanden als cruciaal. Zo mocht de zwangere vrouw in die tijd geen zware fysieke inspanningen meer doen, zoals grote wandelingen of rijden met de koets. Na deze eerste vijf maanden, werd het niet enkel gevaarlijk voor een miskraam, maar ook voor de moeder: [ ] car les fausses-couches après cinq mois sont mortelles pour la mère. 214 Daarnaast gaf de vorstin ook advies over welk soort personeel nodig was en aan welke vereisten dat personeel moest voldoen. 215 Wat wel vaststond was dat zowel de vroedvrouwen als de accoucheur en de latere opvoeders het best uit de Duitse gebieden kwamen, aangezien deze kwalitatief het beste werk van het rijk leverden. 216 Om er voor te zorgen dat dit personeel dan ook deed wat naar Oostenrijkse termen van hen verwacht werd, zaten er in bijlage instructiebrieven van de vorstin bijgevoegd. 217 Naast effectieve adviezen over op welke manier het best een zwangerschap werd doorstaan, waren er ook op andere vlakken raadgevingen. Het gaat in deze brieven over twee keuzes, waarbij vanuit een modern standpunt niet meteen gedacht wordt dat de grootmoeder veel in de pap te brokken had. In tegenstelling tot het gezondheidsadvies komt het in deze brieven relatief verplichtend over. Ten eerste was er de keuze voor een dooppeter of meter: Les parrains de votre enfant seront sans cela, si c est un fils, l empereur et le duc, et si c est une fille, moi et la princesse. 218 In hoeverre de keuze voor een peter of meter bepaalde regels volgde, is niet duidelijk af te leiden uit de brieven. Ook het politieke belang van deze keuze werd in deze brieven niet vermeld. Ten tweede was de keuze van de naam die door Maria-Theresia werd aangegeven wel opvallend. Vous n oublierez pas, qu à tous vos enfants vous ferez ajouter le nom de Jean et de Joseph, quand même je n existerais plus. 219 Opmerkelijk is dat enkel een leidende draad gegeven werd voor een jongensnaam en niet meteen voor een meisje. Dit kan er op duiden dat Maria-Theresia meestal voorkeur gaf aan 214 Ma. Ther. aan Ferd., 24/06/1773, A.v.A., [1881], p [CXVI] 215 Ma. Ther. aan Ferd., 11/03/1773, A.v.A., [1881], p [CII] 216 Ma. Ther. aan Ferd., 20/05/1773, A.v.A., [1881], p [CXII] 217 Ma. Ther. aan Ferd., 26/08/1773, A.v.A., [1881], p [CXXVI] 218 Ma. Ther. aan Ferd., 26/05/1773, A.v.A., [1881], p [CXIII] 219 Ma. Ther. aan Ferd., 24/06/1773, A.v.A., [1881], p [CXVL] 54

55 een jongen en minder rekening hield met de mogelijkheid op een meisje. Dit blijkt bijvoorbeeld ook letterlijk uit een citaat: j ai si peu pensé à une fille, que je n avais rien de préparé. 220 Ook uit verdere communicatie na de geboorte werd er meerdere malen onrechtstreeks gezegd dat een jongen primeert op een meisje. Dit zijn gewaagde assumpties, maar wel verstaanbaar in de toenmalige context. Aangezien het begin van Maria-Theresia s heerschappij met een betwisting van haar heerscapaciteiten gestart was, werd het optimaal geacht om een zoon te hebben die sowieso een meer legitieme bestuurdersmogelijkheid bezat. De rol van Maria-Theresia bleef niet beperkt tot begeleiding van het koppel tijdens een zwangerschap. Ook bij het verlies van een kind sprong Maria-Theresia met raad bij. Reeds in 1772 leek er sprake te zijn van een zwangerschap van Maria-Beatrix. 221 Enkele brieven later had Ferdinands echtgenote echter een miskraam gehad. Maria-Theresia beantwoordde dat met een lange troostbrief: [ ] ce sacrifice que vous venez de faire dans le moment le plus fort, de votre cher enfant, en même temps avec votre épouse, Dieu vous en saura compte, [ ] je n ai cessé de pleurer pour votre perte. 222 Wat wel opvallend is, was dat een week later in een brief van de vorstin te lezen staat dat ze niet zo verslagen was dat ze nog niet aan een nieuwe zwangerschap dacht. 223 De druk om voor nakomelingen te zorgen was altijd wel ergens aanwezig in de brieven. Deze aandrang om kinderen te baren liep uiteen van een zeer expliciete tot een heel stilzwijgende manier. Dit kan dus gaan van: Dans un an je compte bien avoir de vous aussi un petit-fils. 224 tot Dieu veuille vous donner un autre petit cette fois-ci 225 Niet alleen had Maria-Beatrix een miskraam gehad, ook hun tweede geboren kind, Jozef-Franz, overleed op jonge leeftijd. 226 Het belangrijkste volgens Maria-Theresia was de goede zorg voor de moeder, want sociaal isolement was geen oplossing: Voyez le monde, ne vous enfermez pas, [ ] la conservation de la mère est ce qui nous importe le plus 227 Ook het geloof in God mocht niet geschonden worden. Ondanks het feit dat God een zware eis gesteld had, volgens Maria-Theresia, zou Hij niet nog meer eisen van het koppel: Le bon Dieu n exigera pas plus de sacrifice. 228 Integendeel, God had het koppel ten tijde van het verlies al een nieuwe zwangerschap geschonken. Op tien december Ma. Ther. aan Ferd., 11/11/1773, A.v.A., [1881], p [CXL] 221 Ma. Ther. aan Ferd., 25/06/1772, A.v.A., [1881], p [LXIV] 222 Ma. Ther. aan Ferd., 09/07/1772, A.v.A., [1881], p [LXVI] 223 Ma. Ther. aan Ferd., 09/07/1772, A.v.A., [1881], p [LXVII] 224 Ma. Ther. aan Ferd., 20/08/1772, A.v.A., [1881], p [LXXIII] 225 Ma. Ther. aan Ferd., 30/09/1779, A.v.A., [1881], p [CDXXXIII] 226 Ma. Ther. aan Ferd., 26/08/1776, A.v.A., [1881], p. 41. [CCLXXXVI] 227 Ma. Ther. aan Ferd., 26/08/1776, A.v.A., [1881], p. 41. [CCLXXXVI] 228 Ma. Ther. aan Ferd., 17/10/1776, A.v.A., [1881], p. 49. [CCXCIV] 55

56 beviel Maria-Beatrix namelijk van een dochter, Maria Anna Leopoldine, wat de pijn van het verlies van hun zoontje moest verzachten Maria-Theresia s positie tegenover Maria-Beatrix In tegenstelling tot bijvoorbeeld de tweede echtgenote van Jozef, was Maria-Beatrix geliefd bij Maria-Theresia. De schoondochter werd al snel geaccepteerd en geliefd. Zoals reeds vermeld aanschouwde de vorstin Maria-Beatrix zelfs snel als een voorbeeld van vroomheid voor Maria- Theresia s zoon Ferdinand. Ze werd dan ook snel notre chère archiduchesse genoemd. 230 In 1776 ging Maria-Theresia zelfs een stap verder door te zeggen dat Maria-Beatrix niet langer een schoondochter was, maar een echte dochter. 231 De briefwisseling met haar schoondochter gebeurde echter niet op een even regelmatige basis als met Leopold. Meerdere keren is terug te vinden in zowel de brieven aan Leopold als die aan Maria-Beatrix dat Maria-Theresia de tijd niet gevonden had om te schrijven. Daarom verwees ze Maria-Beatrix ook vaak door naar Leopold die haar op de hoogte zou houden. Ook als haar schoondochter hoogzwanger was of net bevallen was, schreef de vorstin haar niet aangezien deze alle rust nodig had om terug op krachten te komen. 232 g. Briefwisseling tussen Maria-Theresia en Maria-Antonia i. Biografie Maria-Antonia Maria-Antonia was misschien wel het bekendste kind van Maria-Theresia en Franz-Stephan. Bij de meeste mensen is ze bekend onder haar Franse naam, Marie-Antoinette. Ze was de jongste dochter van het echtpaar, geboren in Op vijftienjarige leeftijd werd ze uitgehuwelijkt aan de troonopvolger van Frankrijk, de zogenaamde Dauphin, de latere Koning Lodewijk XVI. Als jongste dochter kreeg ze dus het meest prestigieuze huwelijk, maar daarbij ook de zwaarste last op haar schouders. Ze was namelijk niet alleen de echtgenote van de Franse kroonprins, zij moest er ook voor zorgen dat het politiek-militaire bondgenootschap tussen de twee grootmachten stand hield, uiteraard op een symbolische manier. Maria-Antonia is echter eerder de geschiedenisboeken ingegaan als de speelse, onbegrepen koningin die te veel staatsgeld uitgaf en mede daardoor tijdens 229 Ma. Ther. aan Ferd., 20/12/1776, A.v.A., [1881], p. 59. [CCCV] 230 Ma. Ther. aan Ferd., 23/12/1772, A.v.A., [1881], p [XCII] 231 Ma. Ther. aan Ferd., 12/07/1776, A.v.A., [1881], p. 34. [CCLXXLX] 232 Ma. Ther. aan Ferd., 26/05/1774, A.v.A., [1881], p [CLXXV] 56

57 de Franse Revolutie op het schavot eindigde. Of deze assumpties gebaseerd zijn op echte feiten, kan onder andere afgeleid worden uit de briefwisseling met haar moeder. 233 Toen Maria-Antonia in 1770 aankwam als kroonprinses in Versailles, werd ze heel achterdochtig bekeken. De renversement des alliances stond namelijk pas in zijn kinderschoenen, dus was het erfvijandschap tussen de beide machten niet zomaar weggewerkt. Er was dan ook veel afgunst en wantrouwen tegenover de Duitse aartshertogin. 234 ii. Verwerking brieven 1. Maria-Antonia als bindmiddel tussen Oostenrijk en Frankrijk Zoals reeds vermeld was Maria-Antonia de jongste dochter van Maria-Theresia, maar droeg ze naast Jozef misschien wel de zwaarste verantwoordelijkheden. Maria-Antonia moest er alles aan doen om enerzijds de band tussen Frankrijk en Oostenrijk te bewaren en anderzijds deze zelfs te versterken, door onder andere wettige nakomelingen voort te brengen. Over druk om een zoon op de wereld te zetten zal verder in de tekst nog meer gesproken worden. In deze paragraaf zal eerder het politieke belang van het huwelijk aan het licht gebracht worden. Als gekeken wordt naar de huwelijkspolitiek van de vorstin, natuurlijk mede gestuurd door Kaunitz, was het huwelijk van Maria-Antonia met Lodewijk Augustus één van de meest succesvolle gebleken. Er werd dan ook alles aan gedaan om dit huwelijk te sturen en in goede banen te leiden. Reeds voor het huwelijk moest Maria-Antonia al enkele preventieve maatregelen treffen. Zo kreeg in 1769 Abbé de Vermond 235, de Franse contactpersoon in Wenen, een soort instructiebrief met daarin wat de verwachtingen waren tegenover de aartshertogin om te voldoen aan de titel van Dauphine van Frankrijk. 236 Zo werd veel aandacht besteed aan het belang van alles wat met Frankrijk te maken had in de opvoeding: j ai rédigé par écrit le précis des objets et de la méthode d instruction que je croyais la plus utile pour Madame l Archiduchesse. J y ai compris la religion, l histoire de France, dans laquelle j insiste sur tout ce qui caracterise nos moeurs et nos usages, la connaissance des grandes familles et surtout de celles que occupent des places à la cour, une teinture générale de la littérature française, et dans toutes les instructions une attention particulière sur la langue et l orthographe française. 237 Om duidelijk te bewijzen dat Maria-Antonia de opleiding wel degelijk volgde zoals werd voorgesteld, stuurde Maria-Theresia 233 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Ma. Ther. aan Ma. Ant., 08/05/1771, A.v.A., [1866], p. 32. [X] 235 Abbé de Vermond ( ): de Franse leerkracht van Maria-Antonia in opdracht van Frankrijk, maar ook vertrouwenspersoon van Maria-Antonia in Versailles. 236 Abbé de Vermond aan Graaf Mercy, 21/01/1769, A.v.A., [1866], p [I] 237 Abbé de Vermond aan Graaf Mercy, 21/01/1769, A.v.A., [1866], p [I] 57

58 daarom wekelijks een rapport over de uitvoering en vooral het succes van de opleiding. 238 Dit kan er op wijzen dat de vorstin zelf er veel aan deed om de Fransen te overtuigen van de capaciteiten van haar dochter. Of dit een oprechte mening was van Maria-Theresia of eerder een diplomatieke verkoopstechniek blijft echter de vraag. Niet alleen werd de opleiding in Wenen als zwaar gezien, zo was één van de eisen bijvoorbeeld dat Maria-Antonia geen Duits meer sprak, maar ook in Parijs werd haar lessenpakket niet als lichtzinnig opgevat: Mesdames lui parlaient souvent de son éducation et de la leur, elles lui laissaient assez voir qu elles regardaient l éducation des Archiduchesses comme fort sévère. 239 Opvallend hierbij is dat volgens verschillende auteurs Maria-Theresia zelf nooit werd voorbereid op het regeren. Ze zou namelijk eerder lessen gekregen hebben op instructie van haar vader met als doel haar echtgenoot te ondersteunen in het bestuur. 240 De vraag die dan ook rijst is of de Aartshertoginnen van Oostenrijk een gelijkaardige opleiding genoten als hun moeder, of als deze toch anders ingevuld was? Deze vraag zal ook nog verder in de tekst, in het hoofdstuk over de Ayo s en Aya s aan bod komen. Naast een intens lessenpakket werd Maria-Antonia ook voorbereid op de eerste ontmoeting met de Dauphin van Frankrijk alsook met de koning zelf. Wat deze preparatie precies inhield staat opnieuw uitvoerig beschreven in een brief van de Abbé de Vermond. Voor de daadwerkelijke ontmoeting moest volgens de traditie Maria-Antonia drie dagen in bezinning gaan. Daarnaast werden gebeden voorzien en spirituele lectuur om deze drie dagen te vullen. 241 Eenmaal in Parijs aangekomen, kreeg Maria-Antonia van haar moeder de rol van bindmiddel tussen de twee monarchieën. Maria-Antonia kreeg dus uiteraard niet alleen instructies vanuit Frankrijk, ook haar moeder stond de Dauphine bij met verschillende adviezen om zich goed in te passen in het hofleven in Frankrijk. De eerstvolgende raadgevingen komen allemaal uit de instructiebrief die haar moeder aan het begin van het verblijf in Versailles meegaf. Vanzelfsprekend bezorgde Maria-Theresia bijvoorbeeld raad over de religieuze beleving aan het hof van Versailles. Zo kreeg Maria-Antonia de opdracht mee om direct na het opstaan haar ochtendgebed te doen: A votre réveil vous ferez tout de suite, en vous levant, vos prières du matin à genoux et une petite lecture spirituelle, ne fût-ce même que d un seul demi quart d heure [ ] 242 Daarnaast werd ook gevraagd om steeds te laten weten welke spirituele literatuur gelezen werd. Wat het leven aan het hof zelf betreft, was Maria-Theresia heel duidelijk. Maria-Antonia moest zich zonder pardon aanpassen aan het Franse hofritueel: Il ne faut prétendre rien de particulier, ni citer 238 Abbé de Vermond aan Graaf Mercy, 21/01/1769, A.v.A., [1866], p [I] 239 Abbé de Vermond aan Graaf Mercy,??/11/1770, A.v.A., [1866], p [VI] 240 E. Guglia. Maria Theresia: ihr Leben und ihre Regierung, 1917, p Abbé de Vermond aan Graaf Mercy, 14/03/1770, A.v.A., [1866], p [IV] 242 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 21/04/1770, A.v.A., [1866], p. 1. [I] 58

59 ce qui est ici d usage, ni demander qu on l imite, au contraire il faut se prêter absolument à ce que la cour est accoutumée a faire. 243 Meteen gaf ze haar dochter ook de waarschuwing mee dat Versailles enorm verschilde van Wenen. Maria-Antonia kon zich niet zomaar laten gaan, want alle ogen waren op haar gericht; zij moest een voorbeeld geven. 244 Ten derde kreeg de Dauphine ook een lijst specifieke instructies en werkpunten mee van haar moeder. Concreet vreesde ze de nieuwsgierigheid van haar dochter, waardoor ze zich bijvoorbeeld zou verlagen tot mensen lager dan haar rang: N ayez pas de curiosité, c est un point dont je crais beaucoup à votre égard. Evitez toute sorte de familiarité avec de petites gens. 245 Ook hoe de verdere briefwisseling zou verlopen werd in dit specifieke gedeelte besproken. Eerst en vooral werd haar duidelijk gemaakt dat niet alles ondoordacht in de brieven kon worden gezet aangezien deze onderhevig waren aan een controle. Vervolgens drukte Maria-Theresia haar hoop uit dat Maria- Antonia ook de communicatie met haar ander familieleden onderhield en dan vooral Jozef, Karel en Charlotte van Lotharingen 246 en Maria-Carolina van Napels. 247 Om te voldoen aan de hoge verwachting, zowel in Frankrijk als in Oostenrijk, eiste Maria- Theresia dan ook niet minder dan volledige toewijding en gehoorzaamheid aan haar: j exige de vous, ma chère fille, cette marque la plus réelle de votre tendresse et obéissance pour les conseils d une bonne mère, qui n a en vue que votre salut et votre bonheur. 248 Er werd uiteraard niet alleen in het begin van Maria-Antonia s verblijf in Parijs advies aangereikt. Tot de dood van Maria-Theresia kreeg haar dochter de opdracht om de relatie tussen Frankrijk en Oostenrijk sterk te houden. De latere koningin van Frankrijk werd door haar moeder gevraagd om de attachée van haar familie te zijn. 249 Ondanks het order in de instructiebrief dat Maria-Antonia zich moest aanpassen aan het Franse hofritueel, bleef Maria-Theresia echter ook vragen om haar Duitse nationaliteit niet te verliezen. Deze nationaliteit is in termen van de achttiende eeuw niet meer te vergelijken met de moderne conceptie hiervan. Er werd bijvoorbeeld geëist dat ze zich niet zou laten vangen aan de Franse nonchalance, maar een goede Duitse bleef: Ne vous laissez pas entraîner par des exemples contraires, n adoptez pas la légèreté française, restez une bonne allemande et faites-vous une gloire d être, et amie de vos amis. 250 Vasthouden aan het Duitse aspect in haar leven, bleek echter een uitdaging te zijn. De Oostenrijkse Dauphine, wat op zich al wat contradictorisch klonk, werd volgens 243 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 21/04/1770, A.v.A., [1866], p. 2. [I] 244 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 21/04/1770, A.v.A., [1866], p. 3. [I] 245 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 21/04/1770, A.v.A., [1866], p. 4. [I] 246 Karel van Lotharingen ( ): broer van Franz-Stephan en gouverneur-generaal van de Oostenrijkse Nederlanden. Charlotte van Lotharingen ( ): zus van Franz-Stephan en abdes in Remiremont. 247 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 21/04/1770, A.v.A., [1866], p. 5. [I] 248 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 21/04/1770, A.v.A., [1866], p. 3. [I] 249 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 04/05/1770, A.v.A., [1866], p. 7. [II] 250 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 10/02/1771, A.v.A., [1866], p. 24. [VIII] 59

60 de brieven namelijk bespot, net omdat ze een Duitse was. Toch hield haar moeder vol dat ze met opgeheven hoofd moest tonen wat haar afkomst was: Ne soyez pas honteuse d être Allemande jusqu aux gaucheries: il faut les excuser par bonté et ne souffrir qu on ose s en monquer, peu-à-peu vous vous accoutumerez à en faire de même. 251 Maria-Theresia koppelde deze nationaliteit ook vaak vast aan de liefde voor haar Oostenrijkse familie. Zo vermelde ze meerdere malen famille et patrie in één adem. 252 In tegenstelling tot Maria-Theresia zag Maria-Antonia zich niet als een Duitse aan het Franse hof, maar eerder als een lid van twee families. Meerdere malen omschreef ze de alliantie tussen de twee rijken niet politiek, maar zag zij zichzelf als dochter van twee vorstenhuizen. 253 Ook eenmaal Maria-Antonia Dauphine af was en koningin van Frankrijk werd in 1774, bleven de instructies van haar moeder toestromen. Opvallend is vooral dat Maria-Theresia s adviezen niet langer beperkt bleven tot eerder privéaangelegenheden. Reeds enkele brieven na het overlijden van Lodewijk XV kreeg Maria-Antonia al politieke raad: Tout ce que je puis vous dire et souhaiter, c est que vous tous deux ne précipitiez rien: voyez par vos propres yeux, ne changez rien, laissez tout continuer le même, le chaos et les intrigues deviendraient insurmontables, et vous seriez, mes chers enfants, si troublés que vous ne pourriez vous en tirer. 254 Met andere woorden kwam Maria-Theresia s conservatieve blik op politiek hier opnieuw naar boven. Niet alleen probeerde moeder dochter te overtuigen over het belang van het doorzetten van de politieke koers van de vorige koning, maar ook ging ze zelfs zo ver om voorstellen te doen voor amnestie voor verschillende personen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit dit citaat: Je parle à l amie, à la confidente du roi, qui ne doit être occupée que de son bonheur et mériter sa confiance en plein. J espére que les exilés à une époque si glorieuse auront tous leur grâce, et que Choiseul et sa soeur seront du nombre, mais je ne saurais m empêcher de vous recommander une seule personne: c est Durfort [ ] 255 Ook de politieke druk om de alliantie sterk te houden, vergrootte enkel nog na het overlijden van de vorige koning. Met het uitbreken van de Beierse Successieoorlog als hoogtepunt. Tijdens het bezoek van Jozef aan zijn schoonbroer en zijn zus in 1777 werd de alliantie dan ook uitvoerig besproken. Maria-Theresia drukte dan ook duidelijk op het politieke belang van het bezoek van de keizer en niet enkel op het familiale Je veux bien me flatter comme vous, qu on pourra encore empêcher la querre, mais à la longue j ai bien peur, et c est une des raisons pour lesquelles j ai souhaité que les deux beaux-frères se connaissent et se lient de coeur comme d intérêt Ma. Ther. aan Ma. Ant., 08/05/1771, A.v.A., [1866], p. 32. [X] 252 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/11/1770, A.v.A., [1866], p [V] 253 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 18/12/1771, A.v.A., [1866], p. 56. [XXI] 254 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 18/05/1774, A.v.A., [1866], p [XLVI] 255 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 30/05/1774, A.v.A., [1866], p [XLVII] 256 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 04/03/1777, A.v.A., [1866], p [XCV] 60

61 Als in 1778 de koning van Pruisen toenadering zocht tot Frankrijk en Maria-Theresia dit te weten kwam, schreef ze meteen een duidelijke brief wat de mogelijke consequenties zouden zijn. [ ] de la part du roi de Prusse, qui n est pas délicat sur ces assertions, et souhaitant depuis longtemps de se rapprocher de la France, sachant très bien que nous deux ne pouvons exister ensemble, cela ferait un changement dans notre alliance, ce qui me donnerait la mort [ ] Le roi de Prusse ne craint que vous et j avoue, cela me fait grand plaisir et doublement pour vous et pour nous. Notre alliance, la seule naturelle et utile à nos pays, et serrée par des liens si tendres et par notre façon de penser, si nécessaire pour la religion et le bien de milliers de personnes et leur fortune, m est très à coeur [ ] 257 In deze brief legde Maria-Theresia dus niet enkel het lot van de Oostenrijkse monarchie in de handen van Maria-Antonia, maar ook het lot van alle mensen in haar rijk. Nog twee brieven later breidde ze de druk op haar dochter nog meer uit door te stellen dat niet alleen de Duitser het slachtoffer van een oorlog zal zijn, maar dat het lot van geheel Europa afhankelijk was van de politieke positie van Frankrijk. 258 Als nieuwe koningin van Frankrijk lag er dus een enorme last op de schouders van de toen pas 23-jarige vorstin. In hoeverre hier dus nog van moederlijke liefde of politiek machtsinstrument gesproken moet worden, is open voor discussie. 2. Uitwisseling van giften Een unieke eigenschap van de briefwisseling tussen Maria-Theresia en haar dochter is het steeds terugkerende fenomeen van uitwisseling van geschenken. In tegenstelling tot Maria-Theresia s andere kinderen, die ook wel eens een gift stuurden naar Wenen, stak Maria-Antonia met kop en schouders boven haar broers en zussen uit. Aanvankelijk begon het slechts met het versturen van een portret: J ai reçu votre portrait en pastel, bien ressemblant, il fait mes délicatesses et celles de toute la famille [ ] 259 Evenwel bleef de vraag voor nog nieuwe portretten een vaak terugkerend onderwerp in de communicatie tussen moeder en dochter. De afbeeldingscultuur was natuurlijk niet weg te denken uit de 18 de eeuw. Er moet dus verder gekeken worden dan het pure geven van cadeautjes. Portretten waren toen namelijk niet alleen de enige mogelijkheid om een beeld te krijgen van hoe iemand er uitzag, maar het was ook een propagandamiddel. 260 Hierop ingaan is echter niet van toepassing, maar kan nagelezen worden in onder andere het werk van Werner Telesko. De uitwisseling van geschenken bleef echter niet bij portretten, maar ging veel breder. Maria- Antonia liet namelijk ook marmeren bustes en pruiken maken of juwelen voor haar moeder. Toch waarschuwde Maria-Theresia haar dochter dat ze moest opletten met haar geschenken: Je ne vois que trop cet esprit de dissipation, je ne puis me taire, vous aimant pour votre bien, non pour vous flatter. Ne 257 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/02/1778, A.v.A., [1866], p [CXIII] 258 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 19/02/1778, A.v.A., [1866], p [CXVII] 259 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 17/08/1771, A.v.A., [1866], p. 40. [XIV] 260 W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p

62 perdez pas par des frivolités le crédit que vous vous êtes acquis qu commencement, ainsi la faute resterait seule sur vous. 261 Toch zou deze losbandigheid zoals Maria-Theresia het zelf noemde, een belangrijk deel van het leven van haar dochter blijven uitmaken en dit zou mede een aspect zijn dat voor onrust zou zorgen bij de Franse bevolking bij het uitbreken van de Franse Revolutie Ongehoorzaamheid en roddels Dit hoofdstuk is nauw gelieerd aan het vorige hoofdstuk over de geschenken die Maria-Antonia liet maken. Het nieuws over een te frivole koningin bleef namelijk niet alleen in Frankrijk, maar verspreidde zich ook buiten de grenzen van het koninkrijk. Dit gebeurde zowel via de communicatie tussen edellieden als gezanten en ambassadeurs, maar ook via kranten. 263 Niet lang na haar aankomst in Versailles kreeg Maria-Theresia namelijk al berichten over haar dochter met daarin verontrustend nieuws volgens haar. De eerste berichten handelden vooral om het feit dat Maria-Antonia ging paardrijden en deelnam aan de jacht. Op zich leek dit niet meteen problematisch, maar volgens het toenmalige bijgeloof was paardrijden niet bevorderlijk voor de vruchtbaarheid. Onrechtstreeks zou dit paardrijden dus voor problemen kunnen zorgen bij de erfopvolging en dus ook voor de alliantie tussen Frankrijk en Oostenrijk. J avoue, si vous montez en homme, dont je ne doute, je trouve même dangereux et mauvais pour porter les enfants, et c est pour cela que vous êtes appelée: c est par là que votre bonheur sera constaté. 264 Maria-Antonia zou echter niet snel stoppen met het paardrijden en al snel zocht ze verschillende manieren om het toch te doen zonder haar moeder kwaad te maken. Een eerste methode was het simpelweg verzwijgen dat ze op jacht ging. De Dauphine die ging jagen, was onmogelijk te verzwijgen en zorgde daarbovenop voor nog meer kwaad bloed bij haar moeder: Je suis bien fâchée d avoir appris que vous ne m avez pas tenu parole et que vous courez à la chasse. C est à cette condition, toujours en tremblant, que j ai acquiescé que vous continuez cet exercice, votre silence sur ce point me fait double peine, vous pouvez bien juger que ce qu un millier de personnes voient, ne peut être un secret. 265 Een tweede mechanisme was dat Maria-Antonia de Dauphin en de Franse koning inzette als verantwoording. Zij zouden haar aansporen om meer te paard te rijden. 266 Vervolgens kwamen ook berichten binnen over Maria-Antonia s gedrag aan het hof van Versailles. Zo hoorde Maria-Theresia bijvoorbeeld deze roddel uit Frankrijk: [ ] on prétend que vous commencez à donner du ridicule au monde, d éclater de rire au vissage des gens: cela vous ferait un tort infini 261 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/10/1776, A.v.A., [1866], p [LXXXV] 262 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Ma. Ther. aan Ma. Ant., 10/02/1771, A.v.A., [1866], p. 25. [VIII] 264 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 02/12/1770, A.v.A., [1866], p. 20. [VI] 265 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 09/06/1771, A.v.A., [1866], p. 35. [XI] 266 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 15/12/1772, A.v.A., [1866], p. 67. [XXVI] 62

63 et à juste titre, et ferait même douter de la bonté de votre coeur [ ] On répète partout que les Allemands ne sont pas distingués par vous: rendez justice au vrai mérite de cette nation. 267 Het feit dat Maria-Theresia zei dat ze twijfelde aan de goedheid van haar dochter bleef echter een eenmaligheid. In latere brieven schreef ze namelijk wat volgens haar de oorzaak was van haar schaamtelijk en kinderachtig gedrag: Détachez-vous de ces exemples contraires: c est à vous à donner le ton après le roi et non à être menée, comme un enfant, quand vous voulez parler. Laissez-vous conduire par Mercy [ ] 268 Tot nu toe lijkt het alsof Maria-Antonia zich gewoon neerlegde bij de commentaren die haar moeder haar opstuurde. Niets is minder waar. Meerdere malen zou ze zich verdedigen in de brieven en zal ze de berichten die Maria-Theresia kreeg, afschrijven als pure leugens of als overdreven. Hiervan zijn de volgende twee citaten een mooi voorbeeld van: Je reviens à ces misérables gazettes dont les mensonges me font tant de peine, ne désirant rien tant que de conserver et mériter les bontés et la tendresse de ma chère maman. 269 Je crois ces articles exagérés, mais j ai cru qu il était nécessaire que vous soyez informée des bruits qui courent Het nageslacht Om de alliantie tussen Oostenrijk en Frankrijk te versterken, werd steeds ingezet op een jongen uit het huwelijk. Deze zou op zijn beurt namelijk een legitieme erfgenaam vormen voor Frankrijk en zo de huizen Habsburg en Bourbon nauwer verbinden. De eerste zwangerschap liet echter lang op zich wachten. Reeds de tweede brief die Maria-Antonia van haar moeder ontving in Versailles behandelde dit thema. Ook in haar huwelijk kwam alle druk op de schouders van de Dauphine terecht. Dit blijkt bijvoorbeeld uit dit citaat: Du Dauphin je ne vous dis rien, vous connaissez ma délicatesse sur ce point, la femme est soumise en tout à son mari et ne doit avoir aucune occupation que de lui plaire et de faire ses volontés. Le seul vrai bonheur dans ce monde est un heureux mariage, j en peux parler. Tout dépend de la femme, si elle est complaisante, douce et amusante. 271 Maria-Antonia moest naast het zijn van een goede echtgenote ook zo snel moeilijk moeder worden. Al snel verspreidden er zich echter geruchten over het feit dat de Dauphin en zijn echtgenote niet samen sliepen. 272 Toch bleef Maria-Theresia aandringen om werk te maken van een zwangerschap. 267 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 17/08/1771, A.v.A., [1866], p. 41. [XIV] 268 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 30/09/1771, A.v.A., [1866], p. 49. [XVII] 269 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 22/06/1775, A.v.A., [1866], p [LXIV] 270 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 02/09/1776, A.v.A., [1866], p [LXXXIII] 271 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 04/05/1770, A.v.A., [1866], p. 7. [II] 272 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 31/12/1772, A.v.A., [1866], p. 70. [XXVII] 63

64 Pas acht jaar na het huwelijk van Maria-Antonia en Louis-Auguste kwam er eindelijk nieuws waarop Maria-Theresia zat te wachten: er werd vermoed dat de Franse koningin zwanger was. Twee weken later krijgt Maria-Antonia al een lijvige brief waarin haar moeder alles uitlegde wat moest gedaan worden om de zwangerschap goed te doen verlopen. De erfgenaam van Frankrijk moest namelijk ten allen koste gezond en wel op de wereld worden gezet: [ ] Dieu en soit loué, et que ma très-chère Antoinette soit affermie dans sa situation brillante, en donnant des héritiers à la France! Aucune précaution n est de trop [ ] 273 Dit citaat toont niet alleen duidelijk de voorzorgen aan, maar erin werd ook gesproken over des héritiers de la France. In tegenstelling tot hoe Maria-Theresia sprak over de geboorte van haar andere kleinkinderen, was deze uitdrukking opmerkelijk. De vorstin sprak hier namelijk niet meer over haar kleinkind, maar over een kind van Frankrijk. Opnieuw zou dit er kunnen op duiden dat Maria-Antonia meer als een politiek instrument beschouwd werd dan als een liefdevolle dochter. Er werd Maria-Theresia aangeraden om blindelings het advies van de Franse hofarts Lassone 274 op te volgen: [ ] alors vous suivrez aveuglément les avis de Lassone, qui s est acquis à juste titre ma confiance. J espère que le choix de l accoucheur sera fait par lui, que ce soit un homme expert et chrétien. 275 Ondanks de zwangerschap, waardoor Maria-Antonia even in het spotlicht van Europa stond, bleef Maria-Theresia op haar hoede zolang het kind niet geboren was. Zo schreef ze: [ ] j epère bien de la continuation. Je vous prie de n en pas être si occupée, cela est plus facile à conseiller qu à exécuter, mais il faut tâcher tant qu on peut de se tranquilliser là-dessus. Tout le monde s intéresse pour vous, tout le monde prie, mais en cas que nos espérances ne se soutiennent, il n y a rien de perdu. Il suffit que la possibilité y soit, et Dieu vous accordera sa bénédiction et à ce sage et vertueux roi, mon cher fils. 276 Naast het concrete advies voor de zwangerschap zelf, had Maria-Theresia ook vlak voor de geboorte een brief geschreven over hoe het daarna verder moest. Zo werd er bijvoorbeeld gevraagd of de geruchten over borstvoeding klopten en aangeraden dat ze zeker Lassone en haar echtgenoot moest raadplegen voor ze iets besliste. 277 Op 20 december 1778 werd het eerste kind van het Franse koningspaar uiteindelijk geboren. Het was een dochter en ze werd naar haar grootmoeder genoemd: Marie-Thérèse. De vorstin was heel tevreden met het nieuws van een kleindochter. 278 Toch nam de geboorte van een dochter niet meteen alle druk weg. Al snel liet Maria-Antonia blijken dat ze net zoals haar moeder graag een nieuwe zwangerschap zou hebben: [ ] j espère pouvoir bientôt annoncer à ma chère maman de nouvelles 273 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 02/05/1778, A.v.A., [1866], p [CXXIV] 274 Joseph de Lassone ( ): Hofarts aan het hof van Versailles. 275 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 02/05/1778, A.v.A., [1866], p [CXXIV] 276 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 05/05/1778, A.v.A., [1866], p [CXXV] 277 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 25/11/1778, A.v.A., [1866], p [CXLII] 278 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/07/1779, A.v.A., [1866], p [CXLVII] 64

65 espérances de grossese. Elle peut être rassurée sur ma conduite, et je sens trop la nécessité d avoir des enfants pour rien négliger sur cela. 279 Hiermee leek Maria-Antonia te anticiperen op de vragen van haar moeder over wanneer een volgende zwangerschap zich zou aankondigen. Het antwoord op de brief was dan ook heel optimistisch. 280 De opgewekte reactie van Maria-Theresia bleef echter niet zo lang nazinderen. Al snel uitte ze haar ongerustheid over het ontbreken van een jongen die de troon van Frankrijk zou kunnen opvolgen: [ ] je partage bien avec vous le sentiment d une mère dans l action de cette chère petite. Que cela est touchant! mais il nous faut un Dauphin. L impatience me prend, mon âge ne laisse guère à attendre. 281 Enkele brieven later ging Maria-Theresia zelfs nog een hele stap verder: [ ] la charmante reine de France ne contribue pas peu, mail il nous faut un Dauphin. Jusqu à cette heure j étais discrète, mais à la longue je deviendrai importune. Ce serait un meurtre de ne pas donner plus d enfants de cette raçe [ ] 282 Maria-Theresia zou echter nooit te horen krijgen dat Maria-Antonia een zoontje op de wereld zette. Pas een jaar na het overlijden van de vorstin schonk ze het leven aan Lodewijk- Jozef. 283 h. Briefwisseling tussen Maria-Theresia en Maximiliaan i. Biografie Maximiliaan Maximiliaan was het laatste kind van Franz-Stephan en Maria-Theresia, geboren in het jaar Als jongste zoon werd van Maximiliaan verwacht dat hij een positie in de kerk zou innemen en dat deed hij ook. Hij zal niet minder dan aartsbisschop van Keulen en bisschop van Münster worden en daarnaast zal hij zijn oom Karel van Lotharingen opvolgen als Grootmeester van de Duitse Orde. 284 ii. Verwerking brieven 1. Algemene Instructiebrief voor Maximiliaan 279 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 16/08/1779, A.v.A., [1866], p [CIL] 280 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/09/1779, A.v.A., [1866], p [CLI] 281 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/04/1780, A.v.A., [1866], p.323. [CLXII] 282 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 13/07/1780, A.v.A., [1866], p [CLXIX] 283 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p A.v.A., [1881], p. XXII. 65

66 In de bronnenuitgave van von Arneth is slechts weinig over de briefwisseling met zijn moeder terug te vinden. We spreken over een dertigtal pagina s, maar dit beslaat slechts een drietal brieven. Het geringe aantal brieven doet echter niets af aan de waarde van wat er allemaal in terug te vinden is. Aanvankelijk begon Maria-Theresia een uiteenzetting over hoe belangrijk de opvoeding is geweest voor haar kinderen, maar, we spreken anno 1774, dat Maximiliaan in Wenen niets meer kan bijleren. 285 Ze kaartte echter een groot gemis aan, dat de rest van haar kinderen niet hadden, namelijk het gemis van een voorbeeldfiguur als Franz-Stephan. Maximiliaan was namelijk slechts negen jaar oud toen zijn vader overleed in Innsbruck. Daarbij vertelde Maria-Theresia dat hij zo niet met volle besef gezien heeft wat voor een goed mens zijn vader was: Votre grand malheur a été de perdre si tôt votre père, prince autant respectable par la pureté et exactitude dans notre sainte religion que par son esprit, caractère, ses bontés et agréments; Ce grand exemple vous manquait [ ] 286 Vervolgens gaat Maria-Theresia verder met de toekomstperspectieven voor haar zoon. Nous avons pourvu à votre établissement honorablement et convenablement: la grande maîtrise de l ordre teutonique et le gouvernement d Hongrie de la façon que votre beau-frère [Albert van Saksen-Teschen] le possède actuellement. 287 Deze plannen zouden echter nog volledig veranderen en Maximiliaan zou compleet andere functies toegewezen krijgen, zoals te lezen is in de biografie. Daarbij liet Maria- Theresia ook meteen duidelijk blijken dat hij een ondergeschikte positie zou bezitten tegenover zijn broer Jozef: [ ] car vous serez attaché et soumis à celui que la providence aura mis à la tête de la monarchie et famille. 288 Ook het huwelijk was niet weggelegd voor Maximiliaan. Zijn moeder raadde hem dan ook aan om zijn glorie te halen uit het dienen van de staat en niet uit de schoonheid van een gelukkig huwelijk. 289 Om een goed bestuurder, maar vooral een goed christen te zijn, was het volgens Maria-Theresia noodzakelijk om heel stipt te zijn en zich te laten omringen door de juiste mensen. Ze waarschuwde voor soi-disant savants, die lachen met het heiligste van de godsdienst en slechts uit zijn op persoonlijk gewin. Bovenal mocht Maximiliaan zich niet schamen voor zijn geloof. 290 Of Maximiliaan al dan niet moest intreden tot de clerus werd in deze brief heel dubbelzinnig omschreven. Enerzijds legde Maria-Theresia uit wat precies verwacht werd van het klerikale ambt: [ ] vous ne le ferez jamais avont vingt-six ans passés, après mûre réflexion, et jamais sans l approbation du chef de votre maison, auquel vous devez vous soumettre en tous ce qui concerne votre personne. 291 Anderzijds schreef ze ook dat 285 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 286 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 287 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 288 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 289 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 290 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 291 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 66

67 een godsdienstig ambt niets voor hem zou zijn: Comme je ne vous proposerai pas l état ecclésiastique, qui exige bien plus de vertus et d innocence et impose bien plus d obligations, je ne vous conseillerai non plus de vours marier. 292 Gepaard met deze uiteenzetting over de clerusstand kwam een hele opsomming over hoe Maximiliaan moest omgaan met contact met vrouwen. Alle soorten omgang die hij zou kunnen hebben met vrouwen werden beschreven. Daarnaast werd ook nog eens geïllustreerd waarom bepaalde omgangsvormen gevaarlijk waren voor haar zoon. Daarbij kan volgens mij enkel maar naar gekeken worden met het vooruitzicht van het clerusschap in het achterhoofd. Net zoals in de religieuze instructiebrieven aan haar andere kinderen, werd ook in die naar Maximiliaan uitgebreid ingegaan op hoe de religieuze beleving precies moest verlopen. Niet alleen werd opnieuw gesproken over het belang van een goede biechtvader, maar ook wanneer en hoe vaak de mis moest bijgewoond worden. De instructiebrief werd ook aangevuld door een component over gezondheidsvoorschriften, met onder andere een beschrijving over wat een goed dieet precies inhield. 293 Naast volledige gehoorzaamheid aan de artsen moest Maximiliaan ook aandacht besteden aan zijn uiterlijk: [ ] votre nonchalance ordinaire ou coutume de ne rien faire par vous [ ] me font craindre, qu il ne subsiste dans votre caractère une indifférence ou un fort penchant à faire votre volonté, même contre le bon sens. C est la source de tous ces oublis volontaires, de ces réponses gauches, qui vous donnent souvent l air d un imbécile [ ] Evaluatie van Maximiliaan De tweede brief die in de verzameling terug te vinden is, was een brief die precies één jaar na de instructiebrief te dateren is. In het algemeen was een zeer tevreden reactie van Maria-Theresia hier uit af te leiden. Ze begon namelijk al met het zeggen dat ze trots is op de reputatie die Maximiliaan in korte tijd had opgebouwd en de stiptheid waarmee hij nieuws verspreidde naar zijn moeder. 295 Toch gaf ze nog wat punten aan die voor verbetering vatbaar waren, zoals de lectuur van spirituele teksten. Zo zei ze bijvoorbeeld: [ ] vous lirez tous les jours une lecture spirituelle, ne fût-ce qu une feuille. Cette coutume doit être immanquable, vous trouverez bien en vingt-quatre heures un quart d heure pour votre âme et pour vous recueillir [ ] Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 293 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 294 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1866], p [I] 295 Ma. Ther. aan Max., 20/04/1775, A.v.A., [1866], p [II] 296 Ma. Ther. aan Max., 20/04/1775, A.v.A., [1866], p [II] 67

68 i. Briefwisseling tussen Maria-Theresia en vertrouwelingen 1. Gelijkenissen en verschillen In deze paragraaf zal niet te werk gegaan worden zoals bij de analyse van de kinderen. Het apart bespreken van alle personen zou ons te ver af brengen van de hoofdstelling van dit onderzoek. Anderzijds is het wel interessant om deze briefwisseling hier ook kort bij te betrekken. Er zijn in de bronnenverzameling van von Arneth van niet minder dan acht mensen uit de entourage van de vorstin brieven vervat. Om nog even te verduidelijken zijn Ayo s en Aya s benamingen voor de opvoeders van de kinderen aan het hof te Wenen. De mensen van wie de brieven doornomen werden, zijn graaf Batthyany 297, graaf Franz Thurn 298, graaf Anton Thurn 299, graaf Rosenberg 300, graaf Firmian 301, graaf Franz Eszterhazy 302, gravin Lerchenfeld 303 en gravin Almesloë 304. Een eerste opvallend verschil tussen deze brieven en deze met Maria-Theresia s kinderen is dat veel minder consequent gebruik werd gemaakt van Frans als schrijftaal. Veel meer werd geopteerd voor Duits om te communiceren. Een duidelijke verklaring is hier niet meteen voor te bedenken. Misschien werd Duits eerder gehanteerd uit puur gebruiksgemak. Ten tweede valt het meteen op dat deze personen niet behoren tot de familiale kring van de vorstin. De communicatie verloopt veel professioneler dan met haar kinderen. Zo is een aanspreektitel niet meer terug te vinden in de brieven en is ter afsluiting ook votre très chère mère vervangen door Marie-Thérèse. Toch steekt de vorstin haar sympathie voor medewerkers niet onder stoelen of tafels. Zo schrijft de vorstin meermaals: Cela me tranquillise beaucoup pour l avenir, sachant mon cher fils en si bonnes mains [ ] 305 Bij echte vertrouwenspersonen, zoals de graaf Rosenberg gaat 297 Graaf Carl Batthyany [ ]: Generaal en Veldmaarschalk van Hongaarse afkomst en bevoegd voor de opvoeding van de oudste zoon van Maria-Theresia, Jozef. 298 Graaf Franz Thurn [????-1766]: benoemd tot 2 de Ayo van Maria-Theresia s zoon Leopold. Verdere biografische gegevens zijn niet terug te vinden. Zelfs niet in de Allgemeine Deutsche Biographie en Neue Deutsche Biographie. 299 Graaf Anton Thurn: broer van bovenvermeld graaf Franz Thurn en tevens opvolger van hem na zijn dood als 2 de Ayo van Leopold en later ook zijn raadsman in Toscane. Verdere biografische gegevens zijn niet terug te vinden. Zelfs niet in de Allgemeine Deutsche Biographie en Neue Deutsche Biographie. 300 Graaf Rosenberg [ ]: Raadgever van Leopold aan het Toscaanse hof. Hij was ook een groot vertrouwenspersoon voor Maria-Theresia. 301 Graaf Firmian [ ]: Gevolmachtigd minister in Lombardije. 302 Graaf Esterhazy [ ]: Oberhofmeister aan het hof te Wenen en een van de vertrouwenspersonen van Maria-Theresia. 303 Gravin Lerchenfeld [ ]: Maria-Theresia was zeer tevreden over deze Aya die zorgde voor zowel Maria-Johanna, Maria- Josepha als Maria-Antonia. 304 Gravin Almesloë: werd tot Aya van de kinderen van Ferdinand en Maria-Beatrix benoemd door Maria-Theresia. Verdere biografische gegevens zijn niet terug te vinden. Zelfs niet in de Allgemeine Deutsche Biographie en Neue Deutsche Biographie. 305 Ma. Ther. aan Franz Thurn,??/05/1772, A.v.A., [1881], p. 21. [II] 68

69 ze zelfs nog verder door in het afsluiten vaak het volgende te schrijven: Croyez-moi toujours votre fidèle et reconnaissante 306 Er is dus als het ware een hiërarchie te bespeuren in de mate van vertrouwen dat de vorstin stelt in haar medewerkers via taalkundige constructies in de brieven. Soms gaat ze zelfs zo ver dat ze beslist om geen instructies meer te geven, maar het volledige vertrouwen legt in de capaciteiten van de persoon in kwestie. 307 Naast de verschillen tussen de communicatie met de kinderen en de medewerkers zijn er natuurlijk ook gelijkenissen op te merken. Deze zijn vooral van inhoudelijke aard. Maria-Theresia legt namelijk ook hier de nadruk op dezelfde elementen die zij belangrijk acht in het leven: plichten tegenover God, plichten tegenover de familie, gezondheid en het gedrag. Dit schrijft ze bijvoorbeeld in een brief aan Franz Thurn. L objet principal de votre emploi est de travailler sur le coeur, l esprit, les moeurs et la conduite du fils, pour cet effet il s agit: 1 de lui inspirer les devoirs envers Dieu et de l y fortifier; 2 les sentiments qu il doit à Sa Majesté l empereur et à moi, à ses frères et soeurs, et à la famille; 3 les attentions requises à la conservation de sa santé, sans l amadouer; 4 de former sa façon de penser, de s annoncer et de se produire 308 De personen bevoegd voor de begeleiding van Maria-Theresia s kinderen kregen net zoals haar kinderen zelf heel duidelijke instructies mee. Ze stelt namelijk heel helder dat ze haar kinderen het best kent en daarom ook het best weet wat er mee moet gebeuren. Toch komt Maria-Theresia niet betweterig over. Zo stelt ze haar mensen gerust dat men niet bang hoeft te zijn om haar te ontgoochelen en dat ze nog nooit kwaad is geweest voor de waarheid. Zo schrijft ze bijvoorbeeld aan Anton Thurn: J espère que vous me connaissez assez pour être convaincu que j aime la vérité, si elle est même contraire à mes souhaits, et que je n ai refusé jamais le conseil de qui que ce soit, encore moins de vous, duquel j ai mille et mille preuves de votre caractère et attachement. 309 Opnieuw wordt ook Gerhard van Swieten, de hofarts, heel sterk aangeprezen. 310 Hij is ook voor de medewerkers van Maria-Theresia de kernfiguur omtrent de gezondheid van de aartshertogen en hertoginnen. Elk noemenswaardig feit moet opnieuw gemeld worden. De adviseurs en Ayo s en Aya s stonden niet alleen in voor het sturen van het gedrag van haar kinderen, ze waren ook als het ware spionnen voor Maria-Theresia. Zo 306 Ma. Ther. aan Rosenberg,??/04/1774, A.v.A., [1881], p. 83. [IV] 307 Ma. Ther. aan Rosenberg,??/10/1769, A.v.A., [1881], p. 67. [II] 308 Ma. Ther. aan Franz Thurn,??/??/1764, A.v.A., [1881], p. 17. [I] 309 Ma. Ther. aan Anton Thurn, 10/03/1766, A.v.A., [1881], p. 36. [IV] 310 Ma. Ther. aan Anton Thurn, 24/04/1766, A.v.A., [1881], p. 40. [VII] 69

70 kreeg Anton Turn de opdracht mee om vanuit Toscane al het nieuws tot in het kleinste detail door te sturen naar Wenen. Ook graaf Rosenberg kreeg een gelijkaardige taak. Hij kreeg een uitgebreide brief met instructies mee voor Maria-Amalia in Parma. De naaste personen kregen dan ook nu en dan geheime brieven toegestuurd die niet mochten gezien worden door haar kinderen: Cette lettre n est que pour vous, car j en ai parlé d abord selon mon devoir clair à mon fils, et cela suffit Opvoeding In de brieven met de Ayo s en Aya s zijn ook van sommige kinderen uurroosters terug te vinden van toen ze nog kind waren. Ook dit is een interessante bron om te bekijken hoe omgegaan werd met de opvoeding van de kinderen. Deze programma s werden opgebouwd uit twee kolommen. In de linker helft werd, in een ander handschrift dan dat van Maria-Theresia, geschreven wat wanneer plaatsvond. In de rechterkolom maakte Maria-Theresia opmerkingen en specificaties. De vorstin was dus zeer begaan met hoe, wat en wanneer haar kinderen lessen kregen. In bijlage 2 heb ik een uitgetypte versie van zo n brief toegevoegd. 312 Inhoudelijk was er wel degelijk een verschil tussen enerzijds jongens en meisjes en anderzijds tussen oudere en jongere kinderen. Zo kreeg Jozef, de oudste zoon, bijvoorbeeld een lessenpakket met onder andere geschiedenis, geografie, Duits, Frans, Latijn, muziek, dans, schrift, lectuur, religie en militaire oefeningen. 313 Daarentegen kreeg Maria- Antonia, de jongste dochter een veel lichter pakket aangezien van haar aanvankelijk nooit gedacht werd dat ze een belangrijke rol zou gaan spelen. Naast communicatie met daarin het lessenpakket vermeld, zijn er ook brieven die als het ware correctiebrieven kunnen genoemd worden. Daarin werd door de opvoeder neergeschreven waar de aartshertog of hertogin moeilijkheden mee had in zijn of haar lessenpakket en zelfs opvoeding in het algemeen. Dit gebeurde opnieuw in een tweekolommenstructuur. Aan de linkerkant werd in puntjes meegedeeld waar iets fout ging. De rechter kolom was dan bedoeld voor Maria-Theresia zelf. Daar kon ze namelijk schrijven wat zij vond over hoe dit aangepakt moest worden. Hieronder volgt een voorbeeld van één van de problemen van Leopold. 311 Ma. Ther. aan Anton Thurn, 22/07/1768, A.v.A., [1881], p. 52. [XV] 312 Bijlage 2, p S. Perrig. Aus mütterlicher Wohlmeinung, Kaiserin Maria Theresia und ihre Kinder eine Korrespondenz, 1999, p. 58. FRASER (A.). Maria-Antoinette de biografie. s.l., 2006, 589 p

71 3 Il aimait beaucoup les petites gens, les platitudes, les contes de rues et la conversation de ses domestiques. Ad 3 tium Ce point est borné par les précautions qu on prend de ne le jamais laisser seul, et parce qu on a retranché toutes les occassions; mais l inclination subsiste encore en partie. 314 Het verschil in opvoeding is uiteraard te verklaren door de politieke functies die voor haar kinderen werden weggelegd. Jozef werd opgeleid met het oog op het toekomstige keizerschap, terwijl de meisjes eerder waren voorbereid op een onderdanige positie als echtgenote van een monarch. Daarom ook dat Maria-Antonia vlak voor haar vertrek nog een stevige cursus kreeg opgelegd vanuit Frankrijk, aangezien ze niet was opgeleid met het oog op het worden van de koningin van Frankrijk. Maria-Theresia komt hier dus heel dubbel over als moeder, want ze laat het politieke belang van haar kinderen bepalen wat voor opvoeding ze krijgen. Dit kan een positieve uitkomst hebben voor kinderen die een grote rol in het verschiet hebben, maar dit is even nefast voor kinderen die dit niet hebben. 314 Ma. Ther. aan Franz Thurn,??/05/1762, A.v.A., [1881], p. 21. [II] 71

72 5. Leidmotieven in de correspondentie a. Gezondheid In de uiteenzetting van de briefwisseling met haar kinderen is het onderwerp gezondheid meerdere malen naar boven gekomen. Er kan dus gesteld worden dat dit voor de vorstin een belangrijk thema moest geweest zijn. Niet alleen schreef ze over de gezondheid van haar kinderen, maar daarnaast ook over de kwaaltjes die ze zelf had en ziektes van haar entourage. Aangezien veel van de brieven pas dateren van na het overlijden van Franz-Stephan is het moeilijk te bepalen of Maria-Theresia altijd zo n belang hechtte aan de welstand van haar kinderen. Daarom is ook gekeken naar wat allemaal geschreven staat in de brieven naar de Ayo s en Aya s. Ook daar is te zien dat het gestel een aanzienlijke plaats inneemt. Er werd een grote verantwoordelijkheid gelegd op zowel de opvoeders van de kinderen als de hofarts. Dit kan ook meteen de hoog aangeschreven positie van Gerhard van Swieten verklaren aan het hof van Wenen. Gerhard van Swieten was namelijk een Nederlander en tevens hoofdarts van Maria-Theresia. Niet alleen bepaalde hij hoe de ziekenzorg aan het Oostenrijkse hof er moest uitzien, maar hij had ook een invloed op de verzorging van zieken aan de hoven van haar kinderen. 315 De uitzondering hierbij is Maria-Antonia, die de Franse Lassone als hofarts had. 316 De reden waarom van Swieten ook zo n invloed had op de Italiaanse hoven is af te leiden uit de mening van Maria-Theresia zelf. Ze zegt namelijk meerdere malen dat Duitse artsen veel hoger staan aangeschreven dan Italiaanse, ook zijn ze veel professioneler. 317 De vermeende superioriteit van Duitsers zal ook in andere onderwerpen nog terugkeren. Het is echter wel voor iedereen noodzakelijk om niets geheim te houden voor de arts, zodat deze zo snel mogelijk kan handelen als iets fout is. 318 Handelen is echter relatief als Maria- Theresia geloofd mag worden. Als een arts namelijk iemand geneest, is het omdat zowel de zieke als de arts een goed christen zijn. Aangezien ze deugdelijke gelovigen zijn, geeft God de arts inzicht over hoe deze de patiënt moet behandelen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende citaat: [ ] on doit se confier en ce sujet tout seul, surtout s il est bon chrétien (toujours la première qualité) et honnête 315 Ma. Ther. aan Leop.,??/12/1763, A.v.A., [1881], p. 13. [I] 316 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 02/05/1778, A.v.A., [1866], p [CXXIV] 317 Ma. Ther. aan Ferd., 16/07/1777, A.v.A., [1881], p. 92. [CCCXXXII] 318 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A. [1881], p. 17. [II] 72

73 homme. Le bon Dieu, s il veut éclairer ce médecin, et vous soutenir, le fera sûrement par ses mains, surtout si l on suit aveuglément ses avis [ ] 319 Het genezingsproces is volgens Maria-Theresia echter niet alleen overgave aan de adviezen van een dokter. De patiënt moet zelf ook daden stellen om zo zijn genezing bij God als het ware te verdienen. Als men namelijk ziek is, wordt verwacht dat elke dag van ziekte een aalmoes gegeven wordt van drie dukaten aan de armen. 320 Ondanks het feit dat Maria-Theresia gehoorzaamheid eist van haar kinderen, is de vorstin zelf wat koppiger tegenover haar artsen, toch na het overlijden van van Swieten. Zo weigert Maria-Theresia om een tand te laten trekken door één van haar artsen: j ai pris tout mon sérieus, disant qu à un Savoyard on les arrache pour un louis, pour les mettre dans une autre bouche [ ] 321 Uit de brieven is ook veel bij te leren over welke genezingsmethodes werden gehanteerd aan het keizerlijk hof. Zo wordt enerzijds vaak het menu beschreven voor zieken, maar anderzijds komen ook de meer medische ingrijpen aan bod. Deze ingrijpen zijn vooral aderlatingen. Maria-Theresia was een grote voorstander van aderlatingen aangezien deze een heel gamma aan ziektes kon genezen en zelfs voorkomen. Niet alleen waren aderlatingen nuttig in verband met ziektes, maar zoals blijkt uit een brief van Maria-Antonia werd aangenomen dat deze methode ook een zwangerschap kon bespoedigen: Je pouvais compter d être grosse, quand je me faisais saigner. 322 Naast een visie op genezing die Maria-Theresia vaak opwerpt in haar brieven, geeft ze ook een duidelijk beeld over ziektes zelf en de dood. Het duidelijkste en misschien ook meest stereotype beeld over ziektes wordt gegeven in de instructiebrief over gezondheid aan haar zoon Leopold: Voilà le principe, qu il ne faut jamais perdre de vue: les maladies nous sont envoyées par Dieu, ou pour finir nos jours, ou souvent pour nous faire recourir à lui, nous nous oublions dans la prospérité. 323 Opmerkelijk is wel dat in diezelfde brief te lezen staat dat voor de dood geen genezing bestaat. Uit het citaat dat hier volgt, kan gesteld worden dat Maria-Theresia een visie van predestinatie heeft. Volgens haar staat het namelijk vooraf vast of de patiënt nog een kans maakt op genezing of helemaal overgeleverd is aan de dood. Toch mag dit geen reden zijn om de eigen gezondheid en de godsdienstbeleving te verwaarlozen: Il n est pas de remède contre la mort, et lorsque notre heure est venue, personne ne nous sauvera. Mais on n ose s abandonner à cette idée, on est obligé en conscience d avoir soin de soi, et prendre les mesures à temps et avant qu on est malade, pour être alors tranquille, en recevant de 319 Ma. Ther. aan Leop.,??/12/1765, A.v.A., [1881], p. 16. [II] 320 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 22. [III] 321 Ma. Ther. aan Ferd., 09/11/1780, A.v.A., [1881], p [CCIII] 322 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/02/1780, A.v.A., [1866], p [CLIX] 323 Ma. Ther. aan Leop.,??/12/1765, A.v.A., [1881], p. 16. [II] 73

74 la main de Dieu le mal comme le bien. 324 Er is echter een paradox aanwezig in de gehele visie van Maria-Theresia op ziektes. Enerzijds verklaart ze ziektes als een straf van God als men te ver van het goede christelijke pad afwijkt. Anderzijds beschrijft ze diezelfde ziektes vaak als duivels, kwaadaardig, slecht enzovoort. 325 Zelfs als Maria-Theresia deze woorden gebruikt om haar afkeur voor ziektes te tonen, blijven ze tegenstrijdig zijn met het beeld van een goddelijke wegwijzer. In de verzameling brieven wordt gesproken van een hele reeks aan verschillende ziektes. Deze variëren van koorts tot een verkoudheid en van reuma tot longontstekingen. 326 Over de pokken heerst er echter veel minder een angst. Dit vind ik echter opmerkelijk aangezien drie van haar kinderen, Karel-Jozef, Johanna Gabriela en Maria-Josepha 327 aan deze ziekte overleden zijn. 328 Wat de andere ziektes betreft spreek ik over angst, maar er kan eigenlijk wel gesproken worden over een soort paniekklimaat dat heerst bij Maria-Theresia. Uiteraard stond de geneeskunde toen niet in de schoenen waar ze de dag van vandaag staat en overlijdens waren aan het hof alomtegenwoordig. Zo beschrijft Maria-Theresia vaak rond het eind van het jaar welke mensen die haar nauw aan het hart lagen ze allemaal verloren heeft. 329 Dit komt ook nog aan bod in het hoofdstuk over zelfbeklag. Kinderen werden aan het hof natuurlijk ook blootgesteld aan verschillende ziektes. Aangezien deze kinderen ook kwetsbaarder zijn, was kindersterfte ook daar een vaak voorkomend fenomeen. Zo verliest de vorstin zelf niet minder dan vijf van de zestien kinderen voor ze hun achttiende verjaardag haalden. 330 Uiteraard verloren ook andere mensen aan het hof kinderen, ook deze worden vaak vermeld in de brieven. Dat de levensverwachting niet erg hoog lag blijkt onder andere uit wat Maria-Theresia hier aan haar zoon Ferdinand zegt: J espère en Dieu, que vous passerez trente ans ainsi au moins. 331 Het feit dat Maria-Theresia heel bezorgd is over de gezondheid van iedereen om haar heen en vooral die van haar kinderen, beseft de vorstin zelf ook. Ze schrijft zelfs in één van de brieven dat ze zelf goed beseft dat ze overbezorgd is soms: Mais je vous en sais bon gré, d avoir voulu suivre mes fidèles et tendres conseils, qui peuvent être quelquefois un peu trop craintifs, mais viennent bien du fond du coeur. 332 In de bezorgdheid om de gezondheid van de mensen is ook nog een andere paradox terug te vinden. Terwijl Maria-Theresia als het ware met paniek reageert op een ongemak van een van haar 324 Ma. Ther. aan Leop.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 16. [II] 325 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 31/08/1777, A.v.A., [1866], p [CII] 326 Ma. Ther. aan Ferd., 28/11/1771, A.v.A., [1881], p. 90. [XXXV] 327 Karel-Jozef ( ) Johanna Gabriela ( ) Maria-Josepha ( ) 328 A.v.A., [1881], p. XXXVII. 329 Ma. Ther. aan Ferd., 26/10/1775, A.v.A., [1881], p [CCXL] 330 A.v.A., [1881], p. XXXVII. 331 Ma. Ther. aan Ferd., 03/02/1774, A.v.A., [1881], p [CLV] 332 Ma. Ther. aan Ferd., 29/07/1773, A.v.A., [1881], p [CXX] 74

75 naasten, plaatst ze haar eigen gezondheid op de achtergrond. Ondanks het geklaag van alle kwaaltjes die ze heeft, laat ze zelf uitschijnen dat haar eigen gezondheid op de laatste plaats komt. Dit blijkt bijvoorbeeld uit dit citaat: Je lui dois la santé de tous vous autres, la mienne est la dernière qui m occupe. 333 b. Godsdienst Religie en de beleving er van, zijn naast gezondheid, twee van de belangrijkste componenten die alom tegenwoordig zijn in de communicatie van de vorstin. Naar eigen zeggen is godsdienst namelijk het begin van alles: [ ] la religion est la base de tout. 334 Maria-Theresia dankte namelijk naar eigen zeggen haar bestuur aan God nadat Hij haar de troon gegeven had na de successieoorlog. Maar ook gebruikte ze God als een verder legitimatiemiddel voor haar heerschappij. 335 Mede daardoor schrijft Maria-Theresia vaak niet alleen een instructiebrief over hoe moet omgegaan worden met gezondheid en ziekte, maar ook over godsdienst. Bij de brieven van Maximiliaan was al kort te zien wat zich allemaal in zo n instructiebrief bevond. Maria-Theresia ziet het dus als moeder haar verantwoordelijkheid om er voor te zorgen dat het zielenheil van haar kinderen goed verloopt. In de literatuur wordt echter nog een andere verklaring gegeven. Zo spreekt Kerstin Schmal over de reeds vermelde Pietas Austriaca die van groot belang was in de opvattingen over de Habsburgse monarchie. 336 Godsdienstige vroomheid is volgens dit principe een kernbegrip in hoe een lid van de keizerlijke familie zich religieus moet gedragen. De eerste twee godsdienstige thema s komen niet voor in de reeds vermelde instructies: protestantisme en de jezuïeten. Naast het feit dat God de oorzaak is van ziekte en gezondheid zoals reeds in het vorige hoofdstuk te lezen stond, zijn ook andere opvattingen terug te vinden in de brieven over hoe Maria-Theresia over godsdienst denkt. Zo is de oppositie tussen katholieken en protestanten zeer sterk aanwezig bij de vorstin. Door haar opvattingen over de verschillen in geloof komt ze ook vaak in botsing met haar zoon Jozef. Terwijl Jozef een voorstander is van vrijheid van geloof, is zijn moeder eerder van mening dat deze mensen op een of andere manier tot het ware geloof moeten gedwongen worden. Uiteraard wordt hier niet gesproken over militaire dwang, maar eerder over maatregelen die protestanten sociaal, politiek en economisch treffen. Het feit dat Jozef 333 Ma. Ther. aan Ferd., 06/06/1772, A.v.A., [1881], p [LXI] 334 Ma. Ther. aan Ferd., 07/05/1772, A.v.A., [1881], p [LVII] 335 W. Monter. Gendered Sovereignty: numismatics and female monarchs in Europe. In: Journal of interdisciplinary History, 2011, p K. Schmal. Die Pietas Maria-Theresias im Spannungsfeld von Barock und Aufklärung, 2001, p

76 zich positief uitlaat over vrijheid van geloof betekent echter niet dat hij daarmee afbreuk doet aan het waarheidsmonopolie van de katholieke kerk. 337 Ook wanneer de Beierse Successieoorlog op punt staat om uit te breken, betrekt Maria-Theresia hier het onderscheid tussen de twee confessies erbij. Zo stelt ze dat Frederik van Pruisen profiteert van de verdeeldheid tussen protestanten en katholieken in het Oostenrijkse imperium. Ze ziet de protestanten in haar rijk als het ware als Pruisische collaborateurs. Niet alleen zet de koning van Pruisen de protestanten in Oostenrijk tegen de vorstin op, maar ook de andere hoven in het Heilig Roomse Rijk zouden gemanipuleerd worden om tegen Maria-Theresia op te komen: Edelsheim, celui qui était ici comme ministre de Prusse, va par toutes les Cours les exciter contre nous [ ] 338 Behalve het confessionele geschil, ligt ook de kwestie van de jezuïeten voor Maria-Theresia gevoelig. Er zal hier niet diep worden ingegaan over de gehele problematiek rond deze orde, maar zeker is wel dat Maria-Theresia positief ingesteld staat tegenover hen. Zo probeert ze tevergeefs een compromis te vinden met haar zoon Jozef over bijvoorbeeld het onderwijssysteem. 339 Ook tegenover enkele van haar andere kinderen vraagt ze om niet te veel uit te wijden over de orde. Vooral bij Maria-Antonia komt dit advies heel expliciet naar voren: Il me reste encore un point par rapport aux Jésuites. N entrez dans aucun discours, ni pour, ni contre eux. Je vous permets de me citer de dire que j ai exigé de vous de n en parler, ni en bien ni en mal: que vous savez, que je les estime, que dans mes pays ils ont fait grand bien [ ] 340 Nu geweten is wat de twee onderwerpen zijn die niet aan bod komen in de instructiebrieven, kan ook gekeken worden naar gelijkenissen in de voorschriften. Daarbij vallen vooral de biecht, de spirituele lectuur en de misgang op. Zoals Maria-Theresia vaak tegen Ferdinand zegt, is structuur in het religieuze leven van groot belang. 341 Het is echter niet alleen Ferdinand die het advies krijgt om zich intensief bezig te houden met zijn zielenheil. Er wordt van haar andere kinderen ook verwacht dat ze toch zeker een kwartier per dag vrijmaken voor gebed of spirituele lectuur. 342 Dit spirituele lezen is onderhevig aan strenge controle. Zo wordt gevraagd dat de biechtvaders van haar kinderen steeds rapporten opsturen van wat precies allemaal mag gelezen worden. 343 Maria-Theresia lijkt in de brieven slecht voor één kind hierin een uitzondering te maken, namelijk voor Maria-Antonia. Ze 337 Jozef aan Ma. Ther., 20/07/1777, A.v.A., [1867], p [CCLXIV] 338 Ma. Ther. aan Jozef, 04/07/1778, A.v.A., [1867], p [CCCLX] 339 Ma. Ther. aan Ferd., 14/08/1773, A.v.A., [1881], p [CXXIII] 340 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 21/04/1770, A.v.A., [1866], p. 6. [I] 341 Ma. Ther. aan Ferd., 05/03/1772, A.v.A., [1881], p [XLVI] 342 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1881], p [I] 343 Ma. Ther. aan Ferd., 05/03/1772, A.v.A., [1881], p [XLVI] 76

77 zegt niet dat haar dochter niet meer moet voldoen aan religieuze plichten, maar wel dat deze mogen voldoen aan de Franse manier van geloofsbelijdenis in plaats van op de Oostenrijkse manier. 344 c. Nakomelingen Het nageslacht is zonder twijfel een kernpunt in de briefwisseling van de vorstin. Slechts bij twee van haar kinderen lijkt er niet meteen iets vermeld te zijn over nakomelingen, namelijk in de brieven naar Jozef en die naar Maximiliaan. Bij alle andere kinderen wordt veel gesproken over het zorgen voor een kroost. Naast de continue aandrang naar een zwangerschap gaf Maria-Theresia ook advies over het zwanger zijn zelf, over de geboorte en de latere opvoeding van de kinderen. De inmenging van de vorstin gaat hierin heel ver. Dit komt later dit hoofdstuk allemaal aan bod. Allereerst wordt een verklaring gezocht waarom Jozef en Maximiliaan gespaard bleven van de druk van hun moeder om voor nalatenschap te zorgen. Maximiliaan is misschien wel het makkelijkste te verklaren. Zijn functie was namelijk niet van politieke aard. Hij werd al van jongs af aan voorbereid om een klerikale positie te bekleden. De adviezen die hem worden meegegeven zijn dan ook, in tegenstelling tot alle andere adviezen voor haar andere kinderen, afmoedigend tegenover elke mogelijke intimiteit met vrouwen. Er wordt hem niet enkel gezegd dat hij nooit zal huwen, maar ook dat hij zich best nooit alleen in gezelschap met een vrouw bevindt of zelfs vriendschappelijke contacten met vrouwen onderhoudt. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende citaat: Evitez tout ce qui est passion, surtout par rapport aux femmes. Je suis fâchée de devoir le dire: elles sont plus dangereuses que les plus libertins entre les hommes. Une fois tombé, vous êtes perdu [ ] 345 Voor Jozef is de verklaring echter moeilijker. Ten eerste is er het feit dat vooral de briefwisseling van politiek belang bewaard gebleven is van Jozef met Maria-Theresia. 346 Er is namelijk heel zelden in alle brieven die ik doorgenomen heb iets terug te vinden over de gezinssituatie van de keizer. Er wordt hier niet enkel gesproken over zijn kinderen, maar ook bijvoorbeeld over zijn echtgenotes of weduwnaarschap is weinig terug te vinden. Ten tweede is het ook mogelijk dat Maria-Theresia na het huwelijk van Jozef met zijn tweede echtgenote Maria-Josepha van Beieren niet langer durfde of wilde aandringen op nakomelingen. Het eerste huwelijk van de keizer werd namelijk als heel gelukkig omschreven. Er kwamen dan ook twee kinderen uit voort. 347 Het tweede huwelijk beviel 344 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 21/04/1770, A.v.A. [1866], p. 2. [I] 345 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1881], p [I] 346 A.v.A., [1881], p. X. 347 D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p

78 noch Jozef, noch Maria-Theresia, daaruit kwamen dus geen kinderen voort. Als ook zij overlijdt, wil Jozef zelf niet meer opnieuw huwen. Er wordt voor hem door Kaunitz echter nog een mogelijke derde bruid gezocht, maar daar zou uiteindelijk niets meer van in huis komen. 348 Jozef schrijft ook zelf in een brief aan zijn broer Leopold dat hij wel gelukkig is met zijn leven en dat hij niemand meer nodig heeft voor een vaste relatie: Je pense comme vous là-dessus [les femmes], et je crois aussi que de s y attacher est le comble du malheur, mais de les voir, de les fréquenter, de voir leur petites manigances, cela est amusant, et j avoue que je m en donne souvent la comédie. 349 Nu een mogelijke verklaring geleverd werd voor de uitzonderingen op de regel, moet ook gekeken worden naar hoe Maria-Theresia omgaat met haar kleinkinderen of de wens ertoe. Zoals reeds is opgevallen bij de briefbesprekingen, is het bij Maria-Antonia misschien wel het duidelijkste dat Maria-Theresia aandrong op kleinkinderen. De continue vraag naar de toestand van haar dochter en de stand van zaken met betrekking tot een zwangerschap heeft in dit geval wel een zeer sterke politieke dimensie. De zwangerschap staat in dit geval namelijk in functie van de troonsopvolging in Frankrijk en zo natuurlijk ook de alliantie tussen Oostenrijk en Frankrijk. Er werden meerdere citaten aangehaald om te bewijzen dat Maria-Antonia s moeder heel opdringerig kon zijn op vlak van een nieuwe Dauphin. Zelfs na de geboorte van een eerste kindje, een dochter weliswaar, bleef Maria-Theresia verder aandringen. 350 Maar niet alleen Maria-Antonia kreeg met druk te maken om kleinkinderen op de wereld te brengen, ondanks het minder grote politieke belang. Alle kinderen die de volwassenheid bereikten, met uitzondering van Maximiliaan die een religieuze functie bekleedde, hebben één of meerdere kinderen voortgebracht, dus in dat geval is Maria-Theresia s wil ingevuld geweest. Maria-Theresia dringt ook steeds aan om een voldoende groot aantal kinderen op de wereld te zetten. Een verklaring daarvoor geeft ze niet, maar een logische uitleg is het dienen als een dynastiek reservemechanisme. Ten eerste is een jongen het meest geprefereerd aangezien daarbij minder kans is op problemen voor de opvolging van de macht. De voorkeur voor jongens blijkt onder andere uit dit citaat, waar ze schrijft dat ze Maria- Antonia als Ferdinand een zoon toewenst: [ ] je voudrais un petis fils garçon pour la reine et pour vous. 351 Uiteraard zijn ook dochters welkom, maar wordt dit vaak gezegd op een volgende manier: [ ] que je vous souhaite tous deux que d avoir un enfant bien portant, si c est même une fille, elle sera bienvenue. 352 Ten tweede is er reeds gesproken over een hoge kindersterfte. Hoe meer kinderen iemand op de wereld kon zetten, hoe meer het nageslacht beschermd is. 348 D. Beales. Jozef II: in the Shadow of Maria-Theresa, 1987, p Jozef aan Leop., 16/02/1775, A.v.A., [1867], p. 56. [CCXIII] 350 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/07/1779, A.v.A., [1866], p [CXLVII] 351 Ma. Ther. aan Ferd., 08/12/1774, A.v.A., [1881], p [CCIV] 352 Ma. Ther. aan Ferd., 24/10/1776, A.v.A., [1881], p. 50. [CCXCV] 78

79 Eenmaal een zwangerschap bevestigd is, komt Maria-Theresia meestal op de proppen met middeltjes om de termijn op een zorgeloze en probleemloze manier uit te doen. De zaken die de vrouw moet doen zijn heel uiteenlopend. Zo moeten de verplaatsingen per koets zo veel mogelijk uitgesteld worden, wandelingen zo kort mogelijk gehouden worden, goed uitrusten, maar niet te veel op een ligbank en ten slotte moesten vrijetijdsbestedingen aangepast worden aan de nieuwe toestand. 353 Naast de maatregelen die de moeder in spe moet stellen, moeten ook verschillende andere zaken geregeld worden, zoals bijvoorbeeld het personeel dat zou assisteren bij de bevalling. Zoals reeds vermeld, heeft Maria-Theresia hier de voorkeur voor Duitse artsen. 354 Niet alleen gaf Maria-Theresia puur fysieke adviezen en raad over dokters, maar ook deed ze zoals bij Ferdinand reeds werd vermeld voorstellen voor namen en het doopmeter of peterschap. Bij Maria-Antonia doet ze echter geen voorstel, maar krijgt ze het doopmeterschap zelf van haar dochter aangeboden. 355 Ook na de bevalling blijft Maria-Theresia zich inmengen in de opvoeding van haar kleinkinderen. Net zoals zij haar eigen kinderen heeft voorbereid op het latere leven via hun opleiding, verwacht de vorstin niet minder dan hetzelfde voor haar kleinkinderen. De beste manier is dan ook om Duitse opvoeders en opvoedsters aan te nemen om deze opleiding te voorzien. 356 d. Franz-Stephan Aangezien de dood van Franz-Stephan een zeer ingrijpende gebeurtenis geweest is in het leven van Maria-Theresia, vind ik het noodzakelijk om eerder zeldzame brieven aan bod te laten komen. Er is namelijk zo goed als geen papieren bewijs over hoe Maria-Theresia rond de datum van het overlijden communiceerde met haar kinderen. Bij de bundel van Ferdinand zit bijvoorbeeld wel één kleine brief daterend van augustus 1765 en geschreven in Innsbruck. Daarin staat het volgende te lezen: Mon cher fils. On ne peut soutenir le malheur qui nous accable, qu en se résignant entièrement à la volonté de Dieu, d autres consolations n existent plus. Vous avez perdu le meilleur, le plus tendre père, les sujets le plus grand prince et un bon père, et moi j ai perdu tout, un époux tendre, un ami parfait, qui seul était mon soutien, à qui je devais tout. Vous mes chers enfants, vous êtes le seul reste de ce grand prince et tendre père, 353 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 02/05/1778, A.v.A., [1866], p [CCXIV] 354 Ma. Ther. aan Ferd., 05/09/1776, A.v.A., [1881], p. 45. [CCLXXXIX] 355 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 23/08/1778, A.v.A., [1866], p [CXXXVI] 356 Ma. Ther. aan Ferd., 03/06/1773, A.v.A., [1881], p [CXIV] 79

80 tâchez de mériter par votre conduite toute ma tendresse qui n existe plus qu en vous. Je vous donne ma bénédiction et suis toujours votre bonne mère. 357 Ondanks het feit dat in de brieven van Maria-Theresia slechts enkele exemplaren bewaard zijn gebleven van de datum van het overlijden van Franz-Stephan, wordt haar echtgenoot meerdere malen vermeld in de brieven. Vooral de voorbeeldfunctie van haar man stelt Maria-Theresia vaak in het licht tegenover haar kinderen. Aan haar jongere kinderen zoals Maria-Antonia en Maximiliaan schrijft ze bijvoorbeeld dat de dood van hun vader extra tragisch is omdat ze aan hem geen voorbeeld meer kunnen nemen. 358 De voorbeeldfunctie van Franz-Stephan is van een heel uiteenlopend karakter. Ook bij het exempel waarvoor de keizer gebruikt wordt is te zien dat godsdienst en vroomheid een belangrijke rol spelen. Volgens Maria-Theresia was niemand zo strikt in de religieuze verplichtingen als Franz-Stephan en dat moet als voorbeeld dienen voor de kinderen. 359 Toch wordt in de literatuur en zeker niet in Maria-Theresia s brieven iets gezegd over Franz- Stephans losbandige liefdesleven. Ondanks het ideale huwelijk volgens verschillende schrijvers, wordt zelden tot nooit vermeld dat Franz-Stephan er niet voor terugdeinsde om contacten te hebben met andere dames aan het hof. 360 Niet alleen hield Franz-Stephan van aandacht van de vrouwen om zich heen, ook was hij graag bezig met feestelijkheden of de jacht. 361 Maria-Theresia kon hier zelf heel moeilijk mee overweg, maar ze werd wel geprezen omdat ze een goede echtgenote was. Net doordat ze kon leven met de zwaktes van haar echtgenoot en zijn misstappen door de vingers zag, werd ze ook als echtgenote en niet alleen als moeder een voorbeeldfiguur voor de mensen in haar rijk maar zeker ook voor haar kinderen. 362 Daarom droeg ze haar vrouwelijke kinderen ook altijd op om onderdanig te zijn aan hun echtgenoot en zelf een goede eega te zijn, zoals reeds te lezen was bij de verschillende analyses van de brieven. De positie van Maria-Theresia in het geval van heerseres is in die zin problematisch. Enerzijds was het voor een goede echtgenote nodig onderdanig te zijn aan haar man, maar anderzijds was ze een politiek machtig figuur die moest heersen over haar rijk. Daarom werden aan de vorstin ook vaak mannelijke capaciteiten toegeschreven zodat ze in een politieke bestuursfunctie haar vrouwelijke geslacht als het ware verliest. Zo was het mogelijk om zowel een goede vrouw te zijn als een goede heerseres. 363 Cynthia Herrup stelt op dit vlak dat dit onderscheid man-vrouw een anachronistische visie is. Vroeger was het namelijk niet problematisch om als vrouwelijke monarch tot koning gekroond te worden in 357 Ma. Ther. aan Ferd.,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 59. [VIII] 358 Ma. Ther. aan Max.,??/04/1774, A.v.A., [1881], p [I] 359 Ma. Ther. aan Ferd., 08/11/1779, A.v.A., [1881], p [CDXLII] 360 A. Fraser. Marie-Antoinette de biografie, 2006, p F. Zedinger. Franz Stephan von Lothringen ( ), 2008, p A. Fraser. Marie-Antoinette de biografie, 2006, p S. Broomhall. Governing Masculinities in the Early Modern Period, regulating selves and others, 2011, p

81 plaats van tot koningin. Het hele gebeuren van mannelijke en vrouwelijke kenmerken, in hoeverre deze wel te classificeren zijn, werd vroeger veel minder problematisch aanzien dan nu. 364 e. Verjaardagen, feestdagen en herdenkingen De herdenking van verschillende gebeurtenissen vormen voor Maria-Theresia ook grote ankerpunten in haar briefwisseling met haar kinderen. De herdenkingen aan haar echtgenoot hoorden tot de vaakst voorkomende vermeldingen. Niet alleen wordt de overlijdensdatum van Franz-Stephan herdacht, maar ook zijn verjaardag en naamdag. Op deze dagen wordt door de vorstin extra aandacht gevraagd voor gebed ter ere van haar overleden echtgenoot, via bijvoorbeeld een Te Deum. Niet alleen worden data ter herinnering aan Franz-Stephan vaak vermeld in de brieven, ook de verjaardagen van Maria-Theresia zelf worden in het achterhoofd gehouden. In verschillende brieven van haar kinderen krijgt ze verjaardagswensen toegestuurd. Deze worden steeds emotioneel onthaald zoals blijkt uit een volgend citaat: Vos souhaits pour ma naissance m ont bien touchée, et je vous en remercie. 365 Zelfs de kleinkinderen van Maria-Theresia lijken haar verjaardag niet te vergeten zoals blijkt uit de brieven die Franz, de zoon van Leopold, aan de vorstin schrijft. 366 Ook Maria-Theresia zelf verstuurt uiteraard verjaardagswensen naar haar kinderen. Zo is hier een voorbeeld van wat ze stuurde naar haar zoon Ferdinand: J èspere que celle-ci viendra justement à temps de vous faire mon compliment pour le jour de Ferdinand, mais encore plus pour votre heureuse naissance, que Dieu veut vous laisser survivre encore longues années et heureusement, si vous le méritez et continuez de vivre fidèle à la loi divine, et à rendre heureux votre famille et les peuples commis à vos soins. 367 Naast de herdenking van verjaardagen is ook te zien dat met Nieuwjaar ook altijd wensen verstuurd worden. Het volgende citaat is een voorbeeld van zo n nieuwjaarswens: Angréez mon hommage et mes voeux pour la nouvelle année, ses enfants ne désirent tous que de vous donner satisfaction et je le désire autant qu une autre C. Herrup. The King s two genders. In: Journal of British Studies, 2006, p Ma. Ther. aan Ferd., 19/05/1779, A.v.A., [1881], p [CLXXIV] 366 Ma. Ther. aan Franz, 01/02/1780, A.v.A., [1881], p. 51. [III] 367 Ma. Ther. aan Ferd., 20/05/1773, A.v.A., [1881], p [ CXII] 368 Ma. Ant. aan Ma. Ther., 18/12/1771, A.v.A., [1866], p. 56. [XX] 81

82 f. Zelfbeklag Heel opvallend in alle brieven uit de laatste tien jaar van Maria-Theresia s leven is dat ze zeer pessimistisch is over haar leven. Dit zelfbeklag kan terug te brengen zijn op het overlijden van haar echtgenoot, zoals hierboven is vermeld. Wat hier bedoeld wordt met zelfbeklag zal op het einde van deze paragraaf duidelijk zijn. Over wat Maria-Theresia zo allemaal klaagt is heel uiteenlopend. Een eerste punt dat in het licht van moederschap heel belangrijk kan zijn, is het grief over al haar kinderen die wegtrekken uit Wenen. Maria-Theresia laat zich in haar brieven uit als een moeder waarvan al haar kinderen haar verlaten. Zeker als Maria-Christina haar Italiëreis onderneemt blijft Maria-Theresia quasi alleen achter in Wenen en dat blijkt ook in de brieven die ze schrijft. Een voorbeeld hierbij zijn de volgende citaten: Tous les matins je souffre d inaction, n ayant ni mes chers enfants au déjeuner, ni de leurs nouvelles, je sens vraiment un vide irréparable [ ] 369 en j avoue, hors de mes chambres je trouve le vide encore plus terrible, et ma gaité n est pas encore trouvée. 370 Met het vertrek van Maria-Christina naar Brussel na het overlijden van Karel van Lotharingen lijkt deze situatie definitief te worden. Toch schijnt dit niet door in de laatste brieven die de vorstin stuurde naar haar dochter. Ten tweede klaagt Maria-Theresia heel vaak over haar eigen gezondheid zo blijkt uit volgend citaat: Je me porte bien, mais accablée par mes réflexions et les faiblesses meines schweren Körpers, dont les reins, jambes, bras, ouïe, vue ne font pas ensemble un assembrage agréable, et me retiennent en tout. 371 Zoals reeds vermeld in het hoofdstuk over gezondheid spreekt Maria-Theresia heel vaak over dit onderwerp tegen haar kinderen. De vermelding van haar eigen gezondheid is zelden zonder een of ander kwaaltje. Deze kwaaltjes lopen uiteen van pijnlijke handen bij het schrijven tot koorts en een grieperig gevoel. Terwijl de berichten over de ongemakken niet meteen zeer pessimistisch zijn, kan dit niet gezegd worden over haar gemoed. Maria-Theresia komt in haar brieven zeer zwartgallig over en dat is haar zoon Jozef ook niet ontkomen: Mais comment parvenir à lui faire comprendre, qu au lieu d être la plus malheureuse personne du monde, comme elle s en lamente, elle pourrait être très-heureuse, et qu uniquement son découragement, cette fausse idée fait son malheur et le nôtre, jount à celui de l état, qui ne ressent pas peu les secousses que cette indétermination et humeur lui donnent. 372 Dit citaat zegt nog niets over wat Maria-Theresia allemaal zegt over waarom haar leven naar eigen zeggen niet veel meer voorstelt. Meerdere malen schrijft ze wat haar leven allemaal waardeloos maakt: Votre abandon, celui de Kaunitz, la mort de tous mes conseillers intimes, l irreligion, la dépravation des moeurs, le jargon qu on 369 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 18/01/1776, A.v.A., [1881], p [XXIV] 370 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 22/01/1776, A.v.A., [1881], p [XXV] 371 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 29/02/1776, A.v.A., [1881], p [XXXIV] 372 Jozef aan Leop., 14/09/1775, A.v.A., [1867], p. 84. [CCXXIV] 82

83 parle à cette heure et que j entends avec peine, tout cela sont les causes bien plus suffisantes pour m accabler. 373 Zo maakt de vorstin bijna jaarlijks een lijstje met hoeveel mensen die haar nauw aan het hart stonden, overleden zijn met de vermelding erbij dat ze steeds meer van haar trouwe dienaars verliest: Je commence à vous donner part que nous venons de perdre le grand-mâitre Khevenhuller, ce dont je suis vraiment fâchée et touchée, et de même le général Puebla, tous deux des anciens et bien fidèles et attachés serviteurs, leur nombre diminue furieusement. 374 Het meest opvallende wat Maria-Theresia echter schrijft, is zeer melancholiek. Zo zegt ze meerdere malen dat ze niet kan wachten op haar eigen dood. 375 Meerdere malen brengt de vorstin ook spijt op dat ze niet met pensioen is gegaan toen haar echtgenoot is gestorven. Dit laat ze onder andere weten aan haar dochter Maria-Christina: Que n aije suivi l idée de retraite! Combien aurais-je épargné des chagrins à mes enfants et à moi-même! Mon coeur est opprimé, ma tête s en ressent, je ne suis plus pour ma place, c est moi qui trouble tout. 376 Zoals te lezen staat verwijt Maria-Theresia zichzelf veel problemen zowel op staatsniveau als in het privéleven. g. Maria-Theresia als schakelpunt van de familie Maria-Theresia is niet enkel de moeder van zestien, maar ze is ook een schakelpunt tussen al haar kinderen. Terwijl Jozef officieel gezinshoofd is, blijft Maria-Theresia echter een heel belangrijke rol spelen in de communicatie tussen de kinderen onderling. 377 Daarom heb ik ook gekozen voor de hoofdtitel Mater Familias. Mater Familias kan in deze zin gelezen worden alsof de vorstin een doorgeefluik was van informatie, de vorstin als een medium van kennisvorming over de familiale toestand van haar kinderen verspreid over heel Europa. Maria-Theresia als schakelpunt kan op twee verschillende manieren uitgeklaard worden. Enerzijds is er de vermelding van nieuwsfeiten over broers en zussen in de brieven zelf. Net zoals Franz-Stephan vaak als voorbeeld werd aangehaald, gebruikt ze ook haar kinderen om lessen bij te brengen. Vooral Maria-Amalia en Leopold worden respectievelijk als negatieve en positieve illustratie gebruikt. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende citaat: Pensez à Parme et à Florence: l une n a suivi aucun de mes conseils et est devenue la fable de l Europe, l autre au contraire l exemple des souverains, 373 Ma. Ther. aan Jozef, 09/12/1773, A.v.A., [1867], p. 28. [CXCI] 374 Ma. Ther. aan Ferd., 18/04/1776, A.v.A., [1881], p. 19. [CCLXVI] 375 Ma. Ther. aan Ferd., 17/09/1772, A.v.A., [1881], p [LXXVII] 376 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 25/04/1776, A.v.A., [1881], p [L] 377 Ma. Ther. aan Jozef, 05/07/1778, A.v.A., [1867], p [CCCLXII] 83

84 trouvez moi un meilleur et plus arrangé et plus solidement heureux. 378 Niet alleen worden van het ene kind op het andere lessen overgebracht, maar ook houdt Maria-Theresia haar kinderen ook gewoon op de hoogte van gebeurtenissen aan de andere hoven. Zo zijn gebeurtenissen terug te vinden over het overlijden van de Franse koning en Maria-Antonia die koningin wordt, over de geboortes van kleinkinderen, over de problemen tussen Parma en Spanje, maar bijvoorbeeld ook gewone frustraties zoals de nonchalance van Ferdinand. Er werd ook reeds meerdere malen gemeld dat Maria-Theresia reisdagboeken vraagt aan haar kinderen. Zowel ervaringen als opmerkingen van de persoon in kwestie worden vaak doorgespeeld. Zo beschrijft Maria-Christina bijvoorbeeld heel veel over haar broers en zussen in Italië. 379 Ook Jozef schrijft gelijkaardig over de bevindingen die hij had over Florence aan de Toscaanse hertog Leopold zelf: Depuis mon arrivé ici je n ai pas laissé échapper l occasion pour présenter à S.M. et à tout le public toute la satisfaction dont j avais joui à Florence, et combien votre ménage et votre famille était respectable et aimable. 380 Anderzijds wordt ook meerdere malen melding gemaakt dat documenten of brieven in bijlage worden doorgestuurd. Zo wordt bijvoorbeeld oorlogscorrespondentie tussen Maria-Theresia en Jozef integraal doorgestuurd naar Leopold zoals te lezen staat in het volgende citaat: J ai envoyé hier à Leopold, avec toutes les précautions et en cachetant de façon qu on ne pourrait ouvrir le paquet, toutes vos correspondances, en lui recommandant le plus grand secret [ ] 381 Naast het oorlogsnieuws, worden bijvoorbeeld ook plannen verstuurd voor een nieuw theater in Milaan, tekeningen van pruiken van de Franse koningin of grondplannen voor uitbreidingen aan het paleis in Napels. Maria-Theresia speelde niet alleen zelf rechtstreeks of onrechtstreeks brieven door, maar ook spoorde ze haar kinderen aan om onderling contact met elkaar te houden. Eerst en vooral was het belangrijk voor haar kinderen om een vaste briefwisseling te onderhouden met Jozef. Hij was namelijk niet alleen keizer, maar ook pater familias van deze familie. Ook Leopold was iemand waar iedereen zeker moest mee schrijven aangezien deze het ideale voorbeeld was van een goed en religieus monarch. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende dat Maria-Theresia schreef aan Maria- Carolina: Par cette voie vous nous écrirez de même; ce ne sera cependant qu à l empereur et à moi, à votre frère Leopold et son épouse. 382 Maria-Theresia stond er dus op dat haar kinderen onderling ook contact onderhielden. Vandaar kan ook de titel verklaard worden die ik gekozen heb: Mater Familias. Als moederfiguur stond Maria-Theresia namelijk ook in voor het behouden van de familiebanden. Om een metafoor te gebruiken zou men Maria-Theresia op deze manier kunnen vergelijken met een 378 Ma. Ther. aan Ferd., 08/10/1771, A.v.A., [1881], p. 76. [XXIII] 379 Ma. Ther. aan Ma. Chris., 29/01/1776, A.v.A., [1881], p [XXVII] 380 Jozef aan Leop., 07/07/1775, A.v.A., [1867], p. 63. [CCXVIII] 381 Ma. Ther. aan Jozef, 24/04/1778, A.v.A., [1867], p [CCCX] 382 Ma. Ther. aan Ma. Caro.,??/04/1768, A.v.A., [1881], p. 48. [III] 84

85 boom. Maria-Theresia is als het ware de stam die haar kinderen, de takken, verbindt. Onderling zijn deze takken wel vernesteld gegroeid, maar de stam blijft de basis waar ze hun onderling contact blijven houden. h. Het weer Een laatste element dat in bijna elke brief aan bod komt, is het weer. Dit lijkt slechts een detail te zijn als elke brief apart bekeken wordt, maar volgens mij kan er verder gekeken worden dan dat. Als de hele collectie brieven naast elkaar gelegd wordt is het als het ware mogelijk om een meteorologische kalender te maken van halfweg de 18 e eeuw. Twee mogelijke verklaringen komen hierbij naar boven. Een eerste verklaring hiervoor geeft Maria-Theresia zelf expliciet in de brieven, namelijk het verband tussen het weer en het koeriers- en postsysteem. Twee tot drie keer toe komt een voorval voor in de communicatie waarbij de briefwisseling niet zo vlot verloopt zoals het gewoonlijk gebeurt. De vertraging van de post wijdt Maria-Theresia aan het slechte weer in de bergen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende citaat: Point d espérance pour recevoir des lettres d Italie, les grandes neiges tombées depuis huit jours, et les pluies mêlées ont rendu tout chemin impracticable. 383 Een tweede verklaring waaraan gedacht kan worden is het verband tussen het weer en de gezondheid. Aangezien Maria-Theresia zo ongerust was over de gezondheid van haar kinderen, gaat ze ook snel klagen over de warmte, koude of vochtigheid van het weer. Het feit dat Maria-Theresia vaak over het weer schrijft, kan eigenlijk ook met het hoofdstukje van zelfbeklag gelieerd worden. Het weer is namelijk zelden goed. Noch de winterse kou, noch de zomerse warmte zijn positief voor de gezondheid. Als temperatuur geen probleem is, is het wel de neerslag of de wind die ziektes kan bevorderen. Enkele voorbeelden over hoe Maria-Theresia over het weer spreekt, maken duidelijk dat het verband tussen het weer en het welzijn voor de vorstin heel sterk was: Il fait froid à cette heure, je crains que cela causera bien de malades [ ] 384 en Si vous avez le temps que nous avons, les chemins doivent être impraticables: es schneit à force depuis hier, avec un vent impétueux [ ] il y a beaucoup de malades Ma. Ther. aan Ferd., 30/11/1775, A.v.A., [1881], p [CCXLVI] 384 Ma. Ther. aan Ferd., 08/08/1776, A.v.A., [1881], p. 36. [CCLXXXIII] 385 Ma. Ther. aan Ferd., 23/03/1780, A.v.A., [1881], p [CDLV] 85

86 Het weer kan ook in verband gebracht worden met de moederlijke liefde voor haar volk. Zo lijkt Maria-Theresia heel verslagen als haar volk getroffen werd door een overstroming. Zo voelt ze zich zeer machteloos dat ze haar volk niet kan bijstaan in deze periode van onheil Ma. Ther. aan Ferd., 01/10/1772, A.v.A., [1881], p [LXXIX] 86

87 6. Maria-Theresia s voorkomen als Landesmutter Het zou herhaling zijn om nogmaals het concept Landesmutter te verklaren. Dat werd namelijk reeds gedaan in het theoretisch kader aan het begin van de tekst. In dit hoofdstuk zal echter dieper ingegaan worden op hoe Maria-Theresia zichzelf afbeeldt als zo n moeder van het volk in haar brieven met de kinderen. Gepaard met deze zorg voor haar volk, is ook als het ware van een vorm van nationaal identiteitsbesef te spreken. Uiteraard niet nationaliteit in de moderne zin van het woord, maar toch het idee dat Duitsers superieur zijn aan andere volkeren. Deze thematiek zal ook terug te vinden zijn in dit hoofdstuk. a. Medelijden met haar volk Het meest aanleunend bij het thema Landesmutter is het moederlijke medelijden met haar volk. Dat medelijden is een vaag en breed begrip. Wat hiermee bedoeld wordt, is dat Maria-Theresia meerdere malen in haar brieven schrijft dat ze enerzijds het beste voorheeft met haar volk en anderzijds dat haar volk hard moet lijden door wat de vorstin haar onderdanen aandoet. Hier is opnieuw een paradox terug te vinden, namelijk het beste gunnen aan het volk tegenover de staat waarin het volk zich daadwerkelijk bevindt. De contexten waarin deze moederlijke zorg voor haar volk terugkeert, zijn zeer uiteenlopend. Het is onder andere terug te vinden in de oorlogssituatie van In het verloop van deze alinea zal dit ook duidelijk worden. Volgens de vorstin is het noodzakelijk als men een goed monarch wil zijn dat men ondertussen ook een goede moeder of vader is. Maria-Theresia geeft dan ook vaak het advies aan haar kinderen om als een goede ouder te handelen. De vorst of vorstin in kwestie moet namelijk als een herder zijn voor zijn kudde kinderen: Moi je n ai rien à craindre, étant assise tranquillement chez moi, mais je dois sentir et prévenir, autant qu il m est possible, ces malheurs, comme un fidèle pasteur en gardant son troupeau. 387 In verschillende 19 de - en 20 ste -eeuwse werken wordt Maria-Theresia omschreven als een vorstin die om haar volk gaf en daarvoor werden voorbeelden aangehaald als de afschaffing van de tortuur en de instelling van een basisonderwijssysteem. In de briefwisseling met haar kinderen komt echter 387 Ma. Ther. aan Ferd., 14/04/1779, A.v.A., [1881], p [CDXII] 87

88 naar voor dat deze liefdevolle gebaren toch niet meteen zo eenduidig mogen geïnterpreteerd worden. Zo schrijft Maria-Theresia bijvoorbeeld in een brief met Ferdinand het volgende over de afschaffing van de tortuur: [ ] und die Tortur soll auch aufgehoben werden. Il y a bien du pour et du contre, j étais des derniers, n aimant plus les innovations. 388 Er staat dus letterlijk in dit citaat dat Maria- Theresia geen voorstander was van een maatregel die later op haar palmares zou geloofd worden. Het tweede voorbeeld, over het onderwijs, is eerder van subtiele aard. Zo schrijft ze aanvankelijk in een brief naar Ferdinand: Une autre chose que je vous enverrai, c est le règlement que nous allons prendre pour les écoles allemandes, nommées Normalschulen, je trouve cet établissement si beau, si utile, que je vais l introduire dans tous mes pays [ ] 389 Hieruit is niet meteen een motivatie terug te vinden waarom Maria-Theresia dit onderwijssysteem zo uitstekend vond, dus zou het makkelijk zijn om dit meteen toe te schrijven aan haar barmhartigheid. Toch zijn later in de brievenverzameling elementen terug te vinden waaruit blijkt dat de opleiding van de jeugd wel met een vooringenomen doel was ingevoerd. De jeugd werd volgens Maria-Theresia namelijk te extreem geconfronteerd met denkers en lectuur die tegen de godsdienst ingingen, waardoor ze van het goede katholieke pad afweken. Een serieuze opleiding zou deze jongeren moeten overtuigen van het katholieke geloof en ze moeten sterken tegen enig ander gedachtengoed. 390 Ook Dirk Leyder herkent een gelijkaardig motief in het onderwijs. Hij stelt dat de Theresiaanse onderwijshervormingen vooral gericht waren op het bijschaven van het Latijn bij de bevolking waardoor andere vakken als wiskunde, geografie, geschiedenis of Frans op de achtergrond kwamen te staan. Dit Latijn nam uiteraard een belangrijke plaats in in het religieuze leven. 391 Doordat Maria-Theresia moeder was van zestien kinderen en doordat ze zich daarnaast ook liet afbeelden, of zichzelf afbeeldde, als moeder van het volk, kreeg Maria-Theresia als vorstin een veel menselijker karakter. Net door deze menselijkheid werd haar persoon niet langer een veraf staande vorstin, maar een vrouw met kinderen waar veel mensen zich konden in terugvinden. Daarmee breekt ze met de traditie van het patriarchale absolutisme waar de vorst ook gezien wordt als vader van het volk, maar op een onoverbrugbare afstand van iedereen rondom zich, vandaar ook het ontstaan van het begrip de familia augusta. 392 Ook aan het hof liet ze een moederlijke indruk achter. Samen met haar echtgenoot Franz-Stephan werd de hofetiquette in Wenen drastisch hervormd. In de Spaanse strenge gebruiken met een zeer publiekelijk karakter werd een onderscheid aangebracht tussen publieke ceremoniën en het privéleven. Zo vonden de bevallingen bijvoorbeeld niet langer 388 Ma. Ther. aan Ferd., 04/01/1776, A.v.A., [1881], p. 2. [CCLI] 389 Ma. Ther. aan Ferd., 07/07/1774, A.v.A., [1881], p [CLXXX] 390 Ma. Ther. aan Ferd., 14/08/1779, A.v.A., [1881], p [CDXXVI] 391 D. Leyder. Pour le bien des lettres et de la chose publique, 2010, p. 41, W. Mauser. Maria-Theresia. Mutter und Mütterlichkeit. Wandel und Wirksamkeit einer Phantasie in der deutschen Literatur, 1996, p. 80. W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p

89 publiekelijk plaats, maar in een zeer klein omschreven kring. Mede daardoor werden Maria- Theresia s kinderen ook veel losser van het strikte hofritueel opgevoed. Dit droeg opnieuw bij aan het positieve moederbeeld dat de vorstin nog steeds omringt. 393 Werner Telesko gaat zelfs zo ver in zijn boek om te stellen dat Maria-Theresia zo opgehemeld werd als moeder, dat het als het ware overkwam als een seculiere versie van de Mariacultus. 394 Het onderscheid tussen dienstbaarheid en moederschap lijkt in dit geval helemaal vervaagd te zijn. Maria-Theresia werd aanschouwd als een goede moeder omdat ze zichzelf ten dienst stelde van de bevolking. 395 Naast het feit dat Maria-Theresia naar eigen zeggen het beste voorheeft met haar volk, verwacht ze ook van haar kinderen een gelijkaardige omgang met hun onderdanen. In de instructiebrieven komt namelijk naar boven dat ze een goede monarch moeten zijn. 396 Met een goed monarch wordt niet enkel bedoeld ten opzichte van hun wederhelft, maar ook zeker in bestuurlijke zaken. Maria- Theresia troost dan ook haarzelf dat haar moederhart doorleeft bij haar kinderen: Je ne peux donc que vous préserver, le plus que j en peux, de temps en temps par mes remontrances, que partent d un coeur maternel le plus tendre, voyant revivre dans ses enfants ce homme incomparable [ ] 397 b. Afkeer tegenover oorlog Gepaard met de moederlijke ongerustheid, kan ook de afkeer tegenover oorlog bekeken worden. Zoals reeds vermeld, is oorlog volgens Maria-Theresia een bron van ellende voor haar volk. Het lijkt alsof de Oostenrijkse Successieoorlog aan het begin van haar regeerperiode bij Maria-Theresia een afkeer voor oorlog heeft teweeg gebracht. Paradoxaal genoeg was haar bestuur toch gevuld met militair conflict. Zo volgden nog de Zevenjarige oorlog en de Beierse Successieoorlog waar de Oostenrijkers in betrokken waren. In de brieven met haar kinderen komt enkel de Beierse Successieoorlog naar voor aangezien bij de andere conflicten haar kinderen nog te jong waren. Daaruit is af te lezen dat Maria-Theresia erg ongerust is over de situatie in haar rijk. Enerzijds omdat Pruisen militair veel sterker stond dan Oostenrijk, zowel kwantitatief als kwalitatief. 398 Maria- Theresia is vooral bevreesd dat haar landen opnieuw geteisterd zouden worden door plunderingen en vooral voor de gevolgen mocht Pruisen veel terreinwinst boeken. Zou er een tweede Silezië- 393 A. Fraser. Marie-Antoinette de biografie, 2006, p W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p Ma. Ther. aan Anton Thurn, 10/03/1766, A.v.A., [1881], p. 33. [IV] 397 Ma. Ther. aan Ferd., 17/08/1774, A.v.A., [1881], p [CLXXXVII] 398 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p

90 scenario volgen? Maria-Theresia weigert zelfs om militaire beslissingen te nemen als deze zouden bijdragen tot veel bloedvergieten of vernietiging van het land: [ ] je serais indigne de porter le nom de souveraine et de mère, si je prenais pas des mesures analogues aux circontances [ ] 399 De vorstin lijkt in haar privébriefwisseling nog weinig rekening te houden met de verdediging van haar domeinen, maar lijkt zich volledig te focussen op de humane impact van de oorlog. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat Jozef van zijn moeder de militaire beslissingsmacht gekregen had en dus dat Maria- Theresia geen inbreng wou leveren aan de militaire beleidslijnen. Er zou moeten gekeken worden naar de diplomatieke geschriften om te zien of hetzelfde beeld van de vredelievende vorstin ook daarin werd weerspiegeld. Eén van deze humane kanten die aan bod komt in de brieven is het inlevingsvermogen met de vrouwen van haar rijk die hun echtgenoten en zonen moesten opgeven voor het leger: On m arrache deux fils et un gendre, combien de fois n ai-je pensé à ces pauvres femmes, à qui on prend de force leurs enfants [ ] Quel vilain métier, celui de la guerre, contre l humanité et le bonheur. 400 Maria-Theresia maakt op deze manier dus alweer een indruk van een moeder die moet zorgen voor haar volk. c. Duitse nationaliteit In hoeverre van Duits nationalisme kon gesproken worden, werd reeds aangehaald in deze tekst. Toch haalt Maria-Theresia enkele keren aan dat Duitsers een superioriteit beschikken tegenover andere volkeren. Daarom werd de vorstin ook decennia lang afgebeeld als beschermster en heldin van de Duitse natie. 401 Het omslagpunt vormde echter de oprichting van het keizerrijk Duitsland in de 19 de eeuw. Daarmee werd de wedloop tussen Pruisen en Oostenrijk-Hongarije voor de hegemonie in de Duitse ruimte beëindigd in het voordeel van Pruisen. De Oostenrijkse vorstin verloor daarmee als grootste rivale van Frederik II, een van de stamvaders van het moderne Pruisen, haar positie als moeder van het Duitse volk. Volgens Maxwell was Maria-Theresia niet enkel een cultusfiguur voor nationalisten, maar werd ook haar vrouwelijk geslacht hen toegeëigend. Net doordat ze zo zedig, gelovig en een goede moeder was, was ze namelijk een voorbeeld voor de rest van de natie Ma. Ther. aan Jozef, 14/03/1778, A.v.A., [1867], p [CCLXXXVII] 400 Ma. Ther. aan Jozef, 12/04/1778, A.v.A., [1867], p [CCXCII] 401 W. Mauser. Maria-Theresia. Mutter und Mütterlichkeit. Wandel und Wirksamkeit einer Phantasie in der deutschen Literatur, 1996, p A. Maxwell. Nationalizing Sexuality: Sexual Stereotypes in the Habsburg Empire. In: Journal of the History of Sexuality, 2005, p

91 Deze Germaanse superioriteit volgens Maria-Theresia komt vaak aan de oppervlakte als gesproken werd over de artsen of opvoeders. 403 Omwille van deze vermeende superioriteit van Duitsers werd Duitstalig personeel aan de kinderen aangeraden. Daarenboven moesten haar kinderen zelf hun Duitse identiteit behouden. Vooral op moreel en godsdienstig vlak moesten de Duitse waarden gehandhaafd blijven. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de volgende zin die Maria-Theresia schreef aan Ferdinand: Il faut rester un archiduc, un prince allemand pour la dévotion, pour les moeurs et pour la bonté. 404 Niet alleen bleven de kinderen van Maria-Theresia deze identiteit vanuit hun jeugd behouden, ook haar kleinkinderen waren volgens de vorstin nog steeds Duitse monarchen. 405 Toch is bij de verschillende tussen haar kinderen een paradox terug te vinden, onder andere bij Maria-Antonia, Maria-Carolina, Maria-Amalia en bij Ferdinand. Naar deze kinderen schreef de vorstin namelijk dat ze van Duitse bloede waren, maar dat ze zich wel aan de gewoontes en tradities moesten aanpassen van respectievelijk Frankrijk, Napels, Parma en Lombardije. 406 Uit de brieven van Maria-Theresia is echter al af te leiden waar deze paradox vandaan komt. Om de populariteit van hun onderdanen te winnen was het namelijk noodzakelijk om een zo dicht mogelijke band met hen te vormen. Dit kon natuurlijk op een gemakkelijke manier om een nationale gebruiken en ceremoniën over te nemen. Deze opname van nationale rituelen was echter zeer oppervlakkig voor de vorstin, want van hart en hoofd bleven haar kinderen Duitse prinsen en prinsessen. Deze Duitse nationaliteit bleef zelfs niet beperkt tot haar kinderen, maar was ook van toepassing op haar kleinkinderen: [ ] mais j y penserai, et trouve pour les intrigues et impegni votre réflexion très-bonne, de préferer une Allemande, vos enfants les ont et le seront toujours. 407 Mede daardoor werd ook voorkeur gegeven aan Duitse opvoeders. d. Afkeer tegenover Pruisen Pruisen wordt in de literatuur vaak in oppositie gezet met Oostenrijk, maar ook in de bronnen is dit contrast tussen de twee reeds terug te vinden. Niet alleen bleef het op vijandige polemiek tussen 403 W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p Ma. Ther. aan Ferd., 05/03/1772, A.v.A., [1881], p [XLVI] 405 Ma. Ther. aan Ferd., 26/05/1773, A.v.A., [1881], p [CXIII] 406 Ma. Ther. aan Graaf Thurn,??/08/1765, A.v.A., [1881], p. 24. [III] Ma. Ther. aan Ma. Ant., 08/05/1771, A.v.A., [1866], p. 32. [X] 407 Ma. Ther. aan Ferd., 03/06/1773, A.v.A., [1881], p [CXIV] 91

92 de twee Centraal-Europese grootmachten, ook waren ze vaak in conflict met elkaar, denk maar aan de Oostenrijkse Successieoorlog, de Zevenjarige Oorlog en de Beierse Successieoorlog. In de privébriefwisseling wordt Pruisen als heel barbaars voorgesteld. Zo spreekt Maria-Theresia meerdere malen over Frederik II als een monster of een schurk. 408 De oppositie met Pruisen zit niet enkel in het geloofsverschil, namelijk protestants tegenover katholiek, maar ook puur geopolitiek zoals met de Pruisische annexatie van Silezië. Deze afkeer voor Pruisen is ook sterk te verbinden met het hoofdstuk over oorlog. Aangezien Frederik voor Maria-Theresia de grootste militaire bedreiging vormde tijdens haar heerschappij, beïnvloedde dit natuurlijk het vijandsbeeld tegenover Pruisen. Mede door de vele plunderingen in onder andere Bohemen, kan de vijandigheid ook gezien worden als een politiek instrument. Een gemeenschappelijke vijand kan namelijk de interne samenhang van een multinationaal rijk versterken. Inspelen op een onveiligheidsgevoel kan intern meer mensen mobiliseren voor bepaalde politieke doeleinden. Naast het volgens Maria-Theresia slechte karakter van de koning van Pruisen, is hij ook voor andere monarchen niet te vertrouwen. Zo schrijft ze in meerdere brieven dat Frederik politieke spelletjes speelt. Dit blijkt bijvoorbeeld als de Beierse Successieoorlog uitbreekt. De koning van Pruisen onderhield op dat moment een druk diplomatiek contact met Frankrijk om zo de Frans- Oostenrijkse alliantie uit elkaar te spelen. 409 Maria-Theresia is Maria-Antonia dan ook heel dankbaar voor de moeite die ze deed om de alliantie te blijven houden. 410 Ook tijdens de verkiezing van Maximiliaan tot aartsbisschop van Keulen en Münster schrijft Maria-Theresia over de politieke instrumenten die Frederik bovenhaalt om de kiezers te overtuigen niet voor Maximiliaan te stemmen. 411 Uiteindelijk heeft dit alles niet kunnen voorkomen dat Maximiliaan alsnog unaniem verkozen werd. e. Dubbele positie tegenover Frankrijk en Italië 412 Zoals helemaal in het begin reeds vermeld werd veranderde tijdens de heerschappij van Maria- Theresia het diplomatieke landschap enorm. De oude aartsvijand Frankrijk werd zelfs een bondgenoot na de renversement des alliances. Mede door het huwelijk van haar dochter Maria-Antonia 408 Ma. Ther. aan Ferd., 14/04/1779, A.v.A., [1881], p [CDXIII] 409 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 01/02/1778, A.v.A., [1866], p [CXIII] 410 Ma. Ther. aan Ferd., 11/08/1780, A.v.A., [1881], p [CDLXXXIX] 411 Ma. Ther. aan Ma. Ant., 02/08/1780, A.v.A., [1866], p [CLXX] 412 Voor gebruiksgemak spreek ik hier van Italië. Uiteraard was van een moderne vorm van Italië nog geen sprake, maar ook in de brieven van Maria-Theresia wordt geen verschil gemaakt tussen een Milanees of een Napolitaan. 92

93 met de toenmalige Franse kroonprins werd deze alliantie versterkt. In het hoofdstuk rond de briefwisseling met Maria-Antonia kwam meerdere malen aan bod dat ze alles in werking moest stellen om deze alliantie te behouden. In de communicatie met haar andere kinderen komt Frankrijk echter in een heel ander daglicht te staan. Zo staat in verschillende brieven te lezen dat voor Frankrijk de aandacht erbij moet gehouden worden. 413 Soms gaat ze zelfs nog verder door te stellen dat er mogelijkheden zijn in het verlies van Frankrijk. Zo lijkt Jozef wel tevreden te zijn met de Frans-Britse strijd in Europa, maar vooral ook in de Amerika s. 414 Daarnaast is Maria-Theresia ook realistisch genoeg om te beseffen dat Frankrijk zich tijdens de Beierse Successieoorlog niet zou mengen. Zo schrijft ze letterlijk dat ze niet op hulp van haar bondgenoten rekent. Frankrijk was namelijk niet verplicht om bij te springen in het conflict aangezien het land een defensief verdrag had en de Beierse Successieoorlog begonnen was met de Oostenrijkse bezetting van gronden in Beieren. 415 Ook in Frankrijk was er een gelijkaardig wantrouwen tegenover Oostenrijk. Zo schrijft Maria- Antonia verschillende keren dat ze aan Versailles verschillende malen geconfronteerd werd met anti-duitse gevoelens. Ook tijdens de Successieoorlog met Beieren van moest Maria- Antonia afrekenen met verschillende ministers die aandrongen om de alliantie te verbreken. 416 Terwijl Frankrijk met wantrouwen werd bekeken, was de visie van Maria-Theresia tegenover Italië van een compleet andere aard. Over Italianen is in alle brieven niet veel goeds terug te vinden. De verwijten lopen uiteen van een dom volk tot een zeer jaloerse natie. Daarom wordt ook in instructiebrieven meteen vermeld dat Italianen geen optie zijn noch voor arts, noch voor Ayo of Aya. Meerder malen wordt zelfs Italië aangehaald als voorbeeld voor hoe men niet mag regeren. Zo schrijft Maria-Theresia bijvoorbeeld aan Ferdinand: Pour l entrée à la cour il faut se régler selon la coutume d ici; autrement votre cour deviendra pire qu aucune en Italie. 417 Italianen zijn volgens haar namelijk heel goed in dingen doen zonder vooraf eerst goed na te denken, waardoor ze onder andere geen goede dokters kunnen zijn. 418 Daarnaast schrijft ze aan haar dochter Maria-Carolina dat qua karakter Italianen ook niet zo goed zijn: Les impegni, les protections, les inimitiés et jalousies sont en Italie plus qu ici en vogue Ma. Ther. aan Ferd., 23/04/1778, A.v.A., [1881], p [CCCLIII] 414 Jozef aan Leop., 18/12/1777, A.v.A., [1867], p [CCLXXIV] 415 J. Vovk. In Destiny s Hands, Five tragic Rulers, Children of Maria Theresa, 2010, p Ma. Ant. aan Ma. Ther., 14/05/1774, A.v.A., [1866], p [XLV] 417 Ma. Ther. aan Ferd., 26/12/1771, A.v.A., [1881], p. 96.[XXXIX] 418 Ma. Ther. aan Ferd., 04/04/1776, A.v.A., [1881], p. 16. [CCLXIV] 419 Ma. Ther. aan Ma. Caro.,??/04/1768, A.v.A., [1881], p. 42. [II] 93

94 Na het hoofdstuk over de Duitse nationaliteit, als na dat van de afkeer tegenover Pruisen, Frankrijk en Italië, blijft enkel de superioriteit van het Duits over als enige zekerheid. Over hoe daarmee moet worden omgegaan als Duitse vorst of vorstin in het buitenland is het echter duidelijk dat er niet te veel mee mag worden opgeschept omdat dit enkel maar slecht bloed zet bij de lokale bevolking. 94

95 7. Je ne vis que pour mes enfants; si je peux leur être utile, je veux traîner encore plus loin mes tristes jours. 420 a. Conclusie Stellen dat Maria-Theresia al dan niet een goede moeder was rekening houdende met duidelijke criteria is heel moeilijk. De ideale moeder is namelijk een zeer subjectief gegeven. Wel kan aan de hand van de voorgaande onderzochte brieven een beeld gevormd worden in welke mate Maria- Theresia in de 21 ste eeuw overkomt als moeder. Niet alleen is het onmogelijk om via bepaalde criteria een algemeen moederbeeld te vormen, ook is Maria-Theresia niet tegenover elk van haar kinderen even moederlijk. Hét moederbeeld van de vorstin is dus niet zomaar in enkele puntjes samen te vatten. Een eerste punt dat gesteld kan worden is dat Maria-Theresia een persoon was vol ogenschijnlijke paradoxen. Zo is er bijvoorbeeld de tegenstelling in hoe ze haar kinderen behandelt: ofwel als politiek instrument ofwel als haar kind waar ze enkel mütterliche Wohlmeinung voor heeft. Van al haar kinderen is het namelijk slechts Maria-Christina die huwde met de man van haar keuze, dus is het geroorloofd om te stellen dat het politieke belang op de huwelijksmarkt een zwaar doorwegende factor was in de omgang met haar kinderen. Haar kinderen moesten de band met zowel de Spaanse als de Franse koninklijke familie Bourbon bevestigen en versterken. Zoals uit de brieven af te leiden was, waren Maria-Carolina en vooral Maria-Amalia helemaal niet opgezet met de partner die voor hen werd uitgekozen. Uiteindelijk is Maria-Carolina de ster geworden van Napels met een gelukkig huwelijk, gezegend met verschillende kinderen, waar ze haar man volledig in domineerde. Ook Maria-Antonia kon het slechter getroffen hebben volgens Maria-Theresia als Dauphine en later koningin van Frankrijk. Van alle gehuwde dochters heeft zij de grootste omwenteling gemaakt, maar het minst aan weelde moeten inleveren. Uiteraard heeft haar moeder nooit de Franse revolutie meegemaakt en zo het tragische einde van haar dochter geweten. Maria- Amalia daarentegen zou het haar moeder heel lang kwalijk nemen dat ze niet zoals Maria-Christina kon kiezen over met wie ze de rest van haar leven zou delen. Net zoals Maria-Carolina en ook een 420 Ma. Ther. aan Anton Turn, 10/03/1766, A.v.A., [1881], p. 37. [IV] 95

96 beetje als haar moeder probeerde ze de politiek naar haar hand te zetten, maar in tegenstelling tot voornoemde slaagt Maria-Amalia daar helemaal niet in. Hoewel er geen huwelijk was voor Maria- Anna en Maria-Elisabeth, zou gesteld kunnen worden dat Maria-Amalia de minst gefortuneerde van de Oostenrijkse aartshertoginnen was. Naast Maria-Christina ontsnapten ook Maximiliaan en gedeeltelijk Jozef aan de huwelijkspolitiek van hun moeder. Maximiliaan omdat voor hem een religieus ambt was weggelegd. Jozef kon pas na het overlijden van zijn tweede echtgenote zich veroorloven om niet meer te hertrouwen ondanks de opdracht van zijn moeder aan graaf Rosenberg om een nieuwe echtgenote voor hem te zoeken. Een tweede paradox is de onafhankelijkheid van haar kinderen. In hoeverre de kinderen van Maria-Theresia als soevereinen zelfstandig konden beslissen is een moeilijk en misschien zelfs onbeantwoordbare vraag. Maria-Theresia geeft haar kinderen adviezen en instructies mee, maar deze komen vaak over als bevelen en verplichtingen. De instructiebrieven overlapten een hele reeks aan thema s van gezondheid tot religie en van gedrag van een vorst(in) tot het gedrag van een echtgenoot of echtgenote. Deze instructiebrieven kregen de kinderen mee bij hun vertrek naar hun nieuwe thuis. Er werd hen door hun moeder aangeraden om op geregelde basis de instructies opnieuw te lezen zodat ze op het rechte pad zouden blijven. Toch werden deze adviezen niet zo consequent opgevolgd. Ondanks het feit dat Maria-Theresia heel dominant overkomt tegenover haar kinderen, lijken deze echter niet te gehoorzamen zoals ze zelf zou willen. Veel van de briefwisseling met haar kinderen gaat dan ook over het feit dat ze niet voldoende hun best doen om te voldoen aan de voorwaarden die Maria-Theresia stelde. Dit varieert van stiptheid bij Ferdinand, frivoliteit bij Maria-Antonia en dominantie bij Maria-Carolina tot volledige ongehoorzaamheid bij Maria-Amalia. In hoeverre deze adviezen opnieuw door een politieke lens moeten gezien worden is niet duidelijk. Politiek succes hangt namelijk heel nauw samen met geluk in het privéleven volgens de vorstin. Een populaire koningin is meteen ook een goede echtgenote en een zorgzame moeder. De relatie tussen Maria-Theresia en haar kinderen was allesbehalve vredig. Conflict was schering en inslag aan het Weense hof. Niet alleen was er met Maria-Amalia een heftig conflict, maar ook met Jozef waren er vaak meningsverschillen. De moeizame relatie tussen moeder en zoon, die samen in een co-regentschap regeerden, duurde zowat tot Maria-Theresia s dood. In haar communicatie met haar andere kinderen schrijft ze vaak hoe zeer deze conflicten wogen op haar gemoed. Een derde paradox bevindt zich in het concept Landesmutter. Terwijl Maria-Theresia zichzelf afschildert als een moeder van het volk, lijken sommige beslissingen die ze neemt vanuit een modern oogpunt toch niet zo humaan. De oppositie van de vorstin tegenover de afschaffing van de tortuur en de motivatie voor het onderwijssysteem zijn daar een bewijs van. Daarentegen wordt ze in de literatuur nog vaak niet zo afgebeeld. Het feit dat de vorstin op politiek vlak toch wat 96

97 conservatiever is dan dat ze in de literatuur omschreven wordt, is ook te zien in de brieven. Zo staat bijvoorbeeld te lezen dat ze haar kinderen aanraadt nooit veel of grote veranderingen aan te brengen aan de hoven waar ze verbleven. Dit deed ze het meest expliciet bij Maria-Antonia toen de koning van Frankrijk overleden was. Ten slotte was Maria-Theresia ook dubbel tegenover alles wat Duits was. Er is geen discussie over het feit dat Maria-Theresia alles wat Duits was als superieur zag. De contradictie zit in het gedrag dat haar kinderen moeten stellen. Ze moesten van harte Duits blijven, maar ze mochten er niet uiterlijk mee pronken. De superioriteit zit met andere woorden vooral in waarden en denkwijzen. De kinderen moesten de gedragingen aannemen van het hof waar ze verbleven, zoals bij Maria- Carolina, Maria-Antonia en Ferdinand het geval was. Dit moet opnieuw gezien worden in een politieke context waar een goede soeverein de goedkeuring van zijn volk nodig heeft. Deze goedkeuring zouden ze uiteraard niet krijgen door zich niet aan te passen aan de gewoonten van het land van kwestie. Opvallend is dat ook de kleinkinderen van Maria-Theresia nog steeds gezien werden als Duitse kinderen. Ze kregen ook lessen Duits, Duitse geschiedenis en ook de missen waren één keer per week in het Duits. Is het nu geroorloofd om te stellen dat Maria-Theresia als een goede moederfiguur een mythe is en de literatuur die decennia lang geschreven is daaromtrent zich vergist? Uiteraard niet. Het beeld dat jarenlang gevormd is, is gebaseerd op gegronde argumenten. Datzelfde beeld moet echter genuanceerd worden. Er wordt namelijk ofwel te veel focus gelegd op de invloed van politiek of het wordt te veel over het hoofd gezien. De 18 de - en 19 de eeuwse literatuur schets Maria-Theresia s moederschap als een puur politiek instrument. Voorbeelden hiervan zijn von Arents zelf, maar ook Düller, Pirenne en Guglia. In de modernere literatuur daarentegen legt men veel meer de focus op de menselijke kant van de vorstin waarbij politiek wat onderbelicht wordt. Maria-Theresia als vorstin, met een politieke verantwoordelijkheid, loskoppelen van Maria-Theresia als moederfiguur is volgens mij echter onmogelijk. Moederschap en politieke invloed moeten in een evenwicht gezien worden. Om dit duidelijk te maken zal ik nogmaals het voorbeeld van onderwijs aanhalen. Maria- Theresia s kinderen kregen een opvoeding rekening houdend met de toekomst die ze in het verschiet hadden, wat de politieke kant symboliseert. De moederlijke kant moet dan gezien worden in het feit dat ze allemaal een degelijke opleiding kregen met een verscheidenheid in invulling, in tegenstelling tot Maria-Theresia zelf. Als in gedachte gehouden wordt dat al sinds de geboorte van haar kinderen een politieke rol voor hen was weggelegd, kregen deze toch te maken met een moeder die het beste met hen voor had. De aanpassing van het Spaanse hofritueel zorgde ervoor dat Maria-Theresia s kinderen een veel vrijere opvoeding kregen dan hun voorgangers. Hun moeder was ook steeds bezorgd om het welzijn van 97

98 haar kinderen zowel omtrent hun gezondheid als om hun religieuze welzijn. De instructiebrieven kunnen geïnterpreteerd worden als een strikt richtsnoer voor Maria-Theresia s kinderen, maar anderzijds ook als een teken van bezorgdheid. Met het vertrek van haar kinderen uit Wenen kon Maria-Theresia haar kinderen niet meer bijstaan zoals voordien. Deze instructiebrieven kunnen dus gelezen worden als brieven van een moeder die het beste voor heeft met haar kinderen en ze enkel succesvol wil zien in hun leven. Daar ligt ook een mogelijke verklaring voor waarom Maria-Theresia zo aangedaan is als er een conflict is of als iemand haar adviezen niet opvolgt. Maria-Theresia lijkt het met andere woorden allemaal goed voor te hebben met haar kinderen, maar gezien de situatie was ze niet altijd in staat om haar kinderen zo gelukkig te maken als ze zelf zou gewild hebben. Deze lijn kan ook doorgetrokken worden naar het volk waar ze naar eigen zeggen zo mee in zat. Ondanks de wil om een tevreden volk te hebben, werden haar gebieden geteisterd door oorlogsgeweld. Daarom heb ik ook gekozen om het citaat te gebruiken als titel van de conclusie [ Je ne vis que pour mes enfants; si je peux leur être utile, je veux traîner encore plus loin mes tristes jours. 421 ] omdat deze de dubbelzinnigheden omvat die hierboven opgesomd staan: de dienstbaarheid tegenover haar kinderen en haar meelijwekkende leven. Met dat meelijwekkende leven verwijs ik naar de ontgoochelingen die Maria-Theresia moest doorstaan: de oorlogen, haar advies dat in de wind werd geslagen, haar weduwschap en haar steeds toenemende fysieke kwalen. b. Mogelijkheden tot verder onderzoek. Maria-Theresia blijft een intrigerende figuur en ook op verschillende vlakken omgeven door mysterie. Zoals reeds helemaal in het begin vermeld werd, is Maria-Theresia tot op heden omgeven door een mythe. De mythe van moederschap, weduwschap, vrouwelijkheid, nationalisme, vroomheid en politieke verwezelijkingen. In deze scriptie heb ik een poging gedaan om deze mythe van moederschap te ontleden en te toetsen aan de bronnen. Ik ben er me dan ook van bewust dat dit onderzoek met verloop van tijd misschien wel deel kan uitmaken van een moderner beeld rond de vorstin, een moderne mythe als het ware. Want net zoals Assmanns stelt, is een mythe steeds in beweging. 422 Dit wil echter niet zeggen dat de bovengemelde aspecten niet opnieuw onder loep mogen genomen worden. Ook deze aspecten kunnen een 21 ste eeuwse visie gebruiken. Kerstin 421 Ma. Ther. aan Anton Turn, 10/03/1766, A.v.A., [1881], p. 37. [IV] 422 W. Telesko. Maria Theresia: ein europäischer Mythos, 2012, p

99 Schmal maakte reeds een diepgaand onderzoek over de pietas autriaca, de Oostenrijkse vroomheid. Gelijkaardige onderzoeken zouden ook op andere aspecten van Maria-Theresia moeten gebeuren. Omtrent het moederschap is ook nog veel werk te verrichten. Er is namelijk weinig diepgaand onderzoek gebeurd naar de relatie tussen moeder en haar kinderen. Als er al onderzoek naar gedaan is, is het vooral rond Jozef en Maria-Antonia, de bekendste van haar kinderen. Inhoudelijk kan gekeken worden naar de instructiebrieven, die een zeer interessante bron vormen, maar ook naar de lessenroosters. De briefwisseling tussen Maria-Theresia en haar kinderen is zo n rijke bron dat verder onderzoek zeker vereist is om de waarde van deze brieven optimaal tot recht te laten komen. 99

100 8. Bijlages a. Stamboom 423 Bijlage 1: Stamboom S. Perrig. Aus mütterlicher Wohlmeinung, Kaiserin Maria-Theresia und ihre Kinder, eine Korrespondenz, 1999, p

101 b. Lessenrooster Maria-Johanna en Maria-Josepha 424 Bijlage 2: Lessenrooster Ma. Ther. aan gravin Lerchenfeld,??/11/1756, A.v.A., [1881], p [I] 101

Keizer Karel VII Albrecht: Brussel, 6 augustus 1697 München, 20 januari 1745

Keizer Karel VII Albrecht: Brussel, 6 augustus 1697 München, 20 januari 1745 Keizer Karel VII Albrecht: Brussel, 6 augustus 1697 München, 20 januari 1745 Karel VII Albert, een lid van het Huis Wittelsbach, was keurvorst van Beieren vanaf 1726 en Rooms-Duitse keizer van 24 januari

Nadere informatie

Keizer Frans I Stefan: Nancy, 8 december 1708 Innsbruck, 18 augustus 1765

Keizer Frans I Stefan: Nancy, 8 december 1708 Innsbruck, 18 augustus 1765 Keizer Frans I Stefan: Nancy, 8 december 1708 Innsbruck, 18 augustus 1765 Hij was van 1729 tot 1737 als Frans III Stefan hertog van Lotharingen, van 1737 tot 1765 als Frans II Stefan of Frans Stefan groothertog

Nadere informatie

Maria Theresia van Oostenrijk: Wenen, 13 mei 1717 aldaar overleden op, 29 november 1780

Maria Theresia van Oostenrijk: Wenen, 13 mei 1717 aldaar overleden op, 29 november 1780 Maria Theresia van Oostenrijk: Wenen, 13 mei 1717 aldaar overleden op, 29 november 1780 Maria Theresia van Oostenrijk, (Hongaars: Mária Terézia, Kroatisch: Marija Terezija), was regerend aartshertogin

Nadere informatie

Keizer Leopold I: Wenen, 9 juni aldaar, 5 mei 1705

Keizer Leopold I: Wenen, 9 juni aldaar, 5 mei 1705 Keizer Leopold I: Wenen, 9 juni 1640 - aldaar, 5 mei 1705 Leopold I (Leopold Ignatius Joseph Balthasar Felician; Hongaars: I. Lipót), was bijna een halve eeuw heerser als Rooms-Duitse keizer, koning van

Nadere informatie

Filips IV van Spanje: Valladolid, 8 april 1605 Madrid, 17 september 1665

Filips IV van Spanje: Valladolid, 8 april 1605 Madrid, 17 september 1665 Filips IV van Spanje: Valladolid, 8 april 1605 Madrid, 17 september 1665 Hij was koning van Spanje van 1621 tot 1665, landsheer van de Zuidelijke Nederlanden en koning van Portugal (als Filips III) tot

Nadere informatie

Albrecht van Oostenrijk: (Wiener Neustadt, 15 november 1559 Brussel, 13 juli 1621

Albrecht van Oostenrijk: (Wiener Neustadt, 15 november 1559 Brussel, 13 juli 1621 Albrecht en Isabella Heersers van de Nederlanden Periode: 1598 1621 Voorganger: Filips II Opvolger: Filips IV Albrecht van Oostenrijk: (Wiener Neustadt, 15 november 1559 Brussel, 13 juli 1621 Ook Albert

Nadere informatie

Keizer Ferdinand II: Graz, 9 juli 1578 Wenen, 15 februari 1637

Keizer Ferdinand II: Graz, 9 juli 1578 Wenen, 15 februari 1637 Keizer Ferdinand II: Graz, 9 juli 1578 Wenen, 15 februari 1637 Ferdinand II, was de zoon van Karel II van Oostenrijk, broer van keizer Maximiliaan II, de vader van keizer Matthias. Hij behoorde tot het

Nadere informatie

Albert I van België: Brussel, 8 april Marche-les- Dames, 17 februari 1934

Albert I van België: Brussel, 8 april Marche-les- Dames, 17 februari 1934 Albert I van België: Brussel, 8 april 1875 - Marche-les- Dames, 17 februari 1934 Hij was prins van België, hertog van Saksen, prins van Saksen-Coburg-Gotha, was van 23 december 1909 tot 17 februari 1934

Nadere informatie

Lodewijk XV van Frankrijk: Versailles, 15 februari 1710 aldaar overleden op 10 mei 1774

Lodewijk XV van Frankrijk: Versailles, 15 februari 1710 aldaar overleden op 10 mei 1774 Lodewijk XV van Frankrijk: Versailles, 15 februari 1710 aldaar overleden op 10 mei 1774 Lodewijk XV regeerde als koning van Frankrijk en van Navarra van 1 september 1715 tot zijn dood. Hij besteeg de troon

Nadere informatie

Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726

Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726 Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726 Maximiliaan Emanuel Lodewijk Maria Jozef Cajetanus Anton Nicolaas Frans Ignatius Felix, kortweg Max Emanuel en bijgenaamd

Nadere informatie

1. Wie of wat? Vul in. Kies uit: eed - kabinet kroonprins prins staatsbezoek. Bezoek van de koning aan een ander land.

1. Wie of wat? Vul in. Kies uit: eed - kabinet kroonprins prins staatsbezoek. Bezoek van de koning aan een ander land. Naam: Wat vieren we op 15 november? Koningsdag Vroeger werd dit de feestdag van de dynastie genoemd. Het is de datum van het naamfeest van Leopold en Albert. 1. Wie of wat? Vul in. Kies uit: eed - kabinet

Nadere informatie

Keizer Frederik III: Innsbruck, 21 september Linz, 19 augustus 1493

Keizer Frederik III: Innsbruck, 21 september Linz, 19 augustus 1493 Keizer Frederik III: Innsbruck, 21 september 1415 - Linz, 19 augustus 1493 Frederik III, uit het Huis Habsburg, was vanaf 1440 koning van Duitsland en vanaf 1452 tot 1493 keizer van het Heilige Roomse

Nadere informatie

Keizer Leopold II: Wenen, 5 mei 1747 aldaar, 1 maart 1792

Keizer Leopold II: Wenen, 5 mei 1747 aldaar, 1 maart 1792 Keizer Leopold II: Wenen, 5 mei 1747 aldaar, 1 maart 1792 Peter Leopold Valentijn Jozef Anton Joachim Pius, aartshertog van Oostenrijk, was groothertog van Toscane (1765 1790; als Leopold I), vorst van

Nadere informatie

Karel IV van Spanje: Portici, 11 november Rome, 20 januari 1819.

Karel IV van Spanje: Portici, 11 november Rome, 20 januari 1819. Karel IV van Spanje: Portici, 11 november 1748 - Rome, 20 januari 1819. Karel Anton Pascal Frans Xavier Johan Nepomuceen Jozef Januarius Serafijn Didacus (Spaans: Carlos) was van 1788 tot 1808 koning van

Nadere informatie

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon les 1: Wie waren de graven van Loon Na deze les kan je de geschiedenis van het graafschap Loon aanduiden op je tijdbalk; kan je informatie opzoeken

Nadere informatie

Lodewijk XIII van Frankrijk: Fontainebleau, 27 september Saint-Germain-en-Laye, 14 mei 1643

Lodewijk XIII van Frankrijk: Fontainebleau, 27 september Saint-Germain-en-Laye, 14 mei 1643 Lodewijk XIII van Frankrijk: Fontainebleau, 27 september 1601 - Saint-Germain-en-Laye, 14 mei 1643 Lodewijk XIII, bijgenaamd de Rechtvaardige (le Juste), koning van Frankrijk van 1610 tot aan zijn dood,

Nadere informatie

Karel III Filips van de Palts: Neuburg, 4 november Mannheim, 31 december 1742

Karel III Filips van de Palts: Neuburg, 4 november Mannheim, 31 december 1742 Karel III Filips van de Palts: Neuburg, 4 november 1661 - Mannheim, 31 december 1742 Hij als paltsgraaf van de Rijn, keurvorst van het Rooms-Duitse Rijk. Andere titels waren prins van Palts-Neuburg, hertog

Nadere informatie

Leopold I van België: Coburg, 16 december 1790 Laken, 10 december 1865

Leopold I van België: Coburg, 16 december 1790 Laken, 10 december 1865 Leopold I van België: Coburg, 16 december 1790 Laken, 10 december 1865 Leopold Joris Christiaan Frederik van Saksen-Coburg en Gotha, prins van Saksen-Coburg-Saalfeld (later van Saksen-Coburg en Gotha),

Nadere informatie

Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824

Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824 Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824 Kasteel van Versailles Koning van Frankrijk Co-vorst van Andorra Periode : 1814-1824 Voorganger: Napoleon

Nadere informatie

Frederik Willem III van Pruisen: Potsdam, 3 augustus Berlijn, 7 juni 1840

Frederik Willem III van Pruisen: Potsdam, 3 augustus Berlijn, 7 juni 1840 Frederik Willem III van Pruisen: Potsdam, 3 augustus 1770 - Berlijn, 7 juni 1840 Frederik Willem III (Duits: Friedrich Wilhelm III.) was koning van Pruisen van 1797 tot 1840. Hij was in personele unie

Nadere informatie

Keizer Jozef II: (Wenen, 13 maart aldaar, 20 februari 1790

Keizer Jozef II: (Wenen, 13 maart aldaar, 20 februari 1790 Keizer Jozef II: (Wenen, 13 maart 1741 - aldaar, 20 februari 1790 Jozef II (Jozef Benedictus August Johan Anton Michaël Adam) was van 1765 tot 1790 keizer van het Heilige Roomse Rijk (Rooms-Duits keizer),

Nadere informatie

Karel van België: Brussel, 10 oktober Oostende, 1 juni 1983

Karel van België: Brussel, 10 oktober Oostende, 1 juni 1983 Karel van België: Brussel, 10 oktober 1903 - Oostende, 1 juni 1983 Karel Theodoor Hendrik Anton Meinrad, graaf van Vlaanderen, prins van België, was regent van België van 1944 tot 1950. Graaf van Vlaanderen

Nadere informatie

Victor Emanuel II van Italië: Turijn, 14 maart Rome, 9 januari 1878

Victor Emanuel II van Italië: Turijn, 14 maart Rome, 9 januari 1878 Victor Emanuel II van Italië: Turijn, 14 maart 1820 - Rome, 9 januari 1878 Victor Emanuel II (Vittorio Emanuele Maria Alberto Eugenio Ferdinando Tommaso ); was koning van Sardinië vanaf 1849, en hij verkreeg

Nadere informatie

Lodewijk XIV van Frankrijk: Saint-Germain-en-Laye, 5 september 1638 Versailles, 1 september 1715

Lodewijk XIV van Frankrijk: Saint-Germain-en-Laye, 5 september 1638 Versailles, 1 september 1715 Lodewijk XIV van Frankrijk: Saint-Germain-en-Laye, 5 september 1638 Versailles, 1 september 1715 Ook bekend als Lodewijk de Grote (Frans: Louis le Grand) of de Zonnekoning (Frans: le Roi-Soleil), was koning

Nadere informatie

Journal of Nobility Studies

Journal of Nobility Studies Journal of Nobility Studies virtus 20 2013 virtus 20 2013 Coen Wilders * Soeverein ten dienste van de Habsburgse dynastie 232 Luc Duerloo, Dynasty and Piety. Archduke Albert (1598-1621) and Habsburg Political

Nadere informatie

Frederik Willem IV van Pruisen: Berlijn, 15 oktober Potsdam, 2 januari 1861

Frederik Willem IV van Pruisen: Berlijn, 15 oktober Potsdam, 2 januari 1861 Frederik Willem IV van Pruisen: Berlijn, 15 oktober 1795 - Potsdam, 2 januari 1861 Frederik Willem IV (Duits: Friedrich Wilhelm IV. von Preußen), de oudste zoon en opvolger van Frederik Willem III van

Nadere informatie

Gaston van Orléans: Fontainebleau, 25 april 1608 Blois, 2 februari 1660

Gaston van Orléans: Fontainebleau, 25 april 1608 Blois, 2 februari 1660 Gaston van Orléans: Fontainebleau, 25 april 1608 Blois, 2 februari 1660 Gaston Jean Baptiste van Frankrijk, hertog van Orléans, prins van Frankrijk. Hij werd geboren als het vijfde kind en derde zoon van

Nadere informatie

Wilhelm II van Duitsland: Berlijn, 27 januari Doorn, 4 juni 1941

Wilhelm II van Duitsland: Berlijn, 27 januari Doorn, 4 juni 1941 Wilhelm II van Duitsland: Berlijn, 27 januari 1859 - Doorn, 4 juni 1941 Friedrich Wilhelm Viktor Albert von Preußen, in het Nederlands Frederik Willem Victor Albert van Pruisen uit het huis Hohenzollern

Nadere informatie

Wilhelm I van Duitsland: (Berlijn, 22 maart 1797 aldaar, 9 maart 1888

Wilhelm I van Duitsland: (Berlijn, 22 maart 1797 aldaar, 9 maart 1888 Wilhelm I van Duitsland: (Berlijn, 22 maart 1797 aldaar, 9 maart 1888 Ook bekend als Willem I (volledige naam: Willem Frederik Lodewijk, Duits: Wilhelm Friedrich Ludwig) van het Huis Hohenzollern, was

Nadere informatie

Johanna van Constantinopel: tussen 1194 en 1200 Marquette, 5 december 1244

Johanna van Constantinopel: tussen 1194 en 1200 Marquette, 5 december 1244 Johanna van Constantinopel: tussen 1194 en 1200 Marquette, 5 december 1244 Johanna van Constantinopel, gravin van Vlaanderen en Henegouwen van 1205 tot 1244, was de oudste dochter van graaf Boudewijn IX

Nadere informatie

Hendrik I van Brabant: Leuven, ca Keulen, 5 september 1235

Hendrik I van Brabant: Leuven, ca Keulen, 5 september 1235 Hendrik I van Brabant: Leuven, ca. 1165 - Keulen, 5 september 1235 Hendrik I was hertog van Brabant vanaf 1183 en hertog van Neder-Lotharingen vanaf 1190. Hij wordt ook Hendrik de Krijgshaftige genoemd.

Nadere informatie

Jan zonder Vrees (hertog): Dijon, 28 mei 1371 Montereau, 10 september 1419

Jan zonder Vrees (hertog): Dijon, 28 mei 1371 Montereau, 10 september 1419 Jan zonder Vrees (hertog): Dijon, 28 mei 1371 Montereau, 10 september 1419 Hij was hertog van Bourgondië. Hij werd geboren in Dijon en was de oudste zoon van Filips de Stoute, hertog van Bourgondië en

Nadere informatie

Emma van Waldeck-Pyrmont: Arolsen, 2 augustus 1858 Den Haag, 20 maart 1934

Emma van Waldeck-Pyrmont: Arolsen, 2 augustus 1858 Den Haag, 20 maart 1934 Emma van Waldeck-Pyrmont: Arolsen, 2 augustus 1858 Den Haag, 20 maart 1934 Adelheid Emma Wilhelmina Theresia, geboren als Adelaïde Emma Wilhelmina Therèse zu Waldeck und Pyrmont, prinses van Waldeck-Pyrmont,

Nadere informatie

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het

Nadere informatie

Maria van Bourgondië: Brussel, 13 februari 1457 Wijnendale, 27 maart 1482

Maria van Bourgondië: Brussel, 13 februari 1457 Wijnendale, 27 maart 1482 Maria van Bourgondië: Brussel, 13 februari 1457 Wijnendale, 27 maart 1482 Zij was hertogin van Bourgondië, Brabant, Limburg, Luxemburg en Gelre, gravin van Vlaanderen, Artesië, Holland, Zeeland, Henegouwen,

Nadere informatie

Lodewijk van Male: kasteel van Male, bij Brugge, 25 oktober 1330 vermoord Sint-Omaars, 30 januari 1384

Lodewijk van Male: kasteel van Male, bij Brugge, 25 oktober 1330 vermoord Sint-Omaars, 30 januari 1384 Lodewijk van Male: kasteel van Male, bij Brugge, 25 oktober 1330 vermoord Sint-Omaars, 30 januari 1384 Kasteel van Male, geboorteplaats van Lodewijk van Male Hij was enig kind en alzo opvolger van Lodewijk

Nadere informatie

Oscar II van Zweden: Stockholm, 21 januari 1829 aldaar, 8 december 1907

Oscar II van Zweden: Stockholm, 21 januari 1829 aldaar, 8 december 1907 Oscar II van Zweden: Stockholm, 21 januari 1829 aldaar, 8 december 1907 Oscar II Frederik was, in opvolging van zijn oudere broer Karel, van 18 september 1872 tot zijn dood in 1907 koning van Zweden en

Nadere informatie

LEOPOLD I. Waarde landgenoten. Mijn naam is Koning Leopold I en dit is mijn vrouw, Koningin Louise-Marie.

LEOPOLD I. Waarde landgenoten. Mijn naam is Koning Leopold I en dit is mijn vrouw, Koningin Louise-Marie. LEOPOLD I Waarde landgenoten Mijn naam is Koning Leopold I en dit is mijn vrouw, Koningin Louise-Marie. In 1830 werd België een onafhankelijk land. Natuurlijk heeft een nieuw land een koning nodig dus

Nadere informatie

DINGEN DIE JE MOET WETEN

DINGEN DIE JE MOET WETEN 50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978

Nadere informatie

De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo

De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo Opdracht 1 De sterke economische groei die de Gouden Eeuw kenmerkt, kwam hoofdzakelijk ten goede aan het gewest Holland. Welke militaire oorzaak kun je benoemen? Holland

Nadere informatie

Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.2 Wie heeft de macht? Deel 2. Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht?

Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.2 Wie heeft de macht? Deel 2. Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Onderzoeksvraag: Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Kenmerkende aspect: Het streven van vorsten naar absolute macht. De bijzondere plaats in staatskundig opzicht

Nadere informatie

Staatsvorming hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Staatsvorming hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 15 December 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62234 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

Carlo I Gonzaga: Parijs, 6 mei Mantua, 22 september 1637

Carlo I Gonzaga: Parijs, 6 mei Mantua, 22 september 1637 Carlo I Gonzaga: Parijs, 6 mei 1580 - Mantua, 22 september 1637 Carlo I Gonzaga ook bekend als Karel I van Mantua en Karel III van Nevers was van 1601 tot aan zijn dood hertog van Nevers en Rethel en van

Nadere informatie

Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377

Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377 Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377 Eduard III (Engels: Edward) was koning van Engeland van 1327 tot 1377. Hij was de oudste zoon van Eduard II

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp

Nadere informatie

Karel VI van Frankrijk: Parijs, 3 december 1368 aldaar, 21 oktober 1422

Karel VI van Frankrijk: Parijs, 3 december 1368 aldaar, 21 oktober 1422 Karel VI van Frankrijk: Parijs, 3 december 1368 aldaar, 21 oktober 1422 Koning van Frankrijk Periode: 16 september 1380-21 oktober 1422 Voorganger: Karel V Opvolger: Karel VII Karel VI, bijgenaamd de Waanzinnige

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo II

Eindexamen geschiedenis vwo II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire

Nadere informatie

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 10 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN DL 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G Vierhonderd jaar geleden vergaderde de synode in Dordrecht. Je weet inmiddels wat een synode is: een

Nadere informatie

Karel XII van Zweden: Stockholm, 17 juni 1682 Halden, 30 november 1718

Karel XII van Zweden: Stockholm, 17 juni 1682 Halden, 30 november 1718 Karel XII van Zweden: Stockholm, 17 juni 1682 Halden, 30 november 1718 Karel XII was van 1697 tot 1718 koning van Zweden. Hij was de derde koning uit het geslacht Wittelsbach en één der partijen in de

Nadere informatie

Boekverslag Duits Die Leiden des jungen Werthers

Boekverslag Duits Die Leiden des jungen Werthers Boekverslag Duits Die Leiden des jungen Werthers door Johann Wolfgang von Goethe Boekverslag door een scholier 2694 woorden 9 mei 2000 6,9 161 keer beoordeeld Auteur Johann Wolfgang von Goethe Eerste uitgave

Nadere informatie

Ted van Lieshout Floor van de Ven, H3G, Uitgeveri Plaats Jaar uitgave en druk Aantal bladzijdes Genre Inhoudsopgave Samenvatting

Ted van Lieshout Floor van de Ven, H3G, Uitgeveri Plaats Jaar uitgave en druk Aantal bladzijdes Genre Inhoudsopgave Samenvatting Boekverslag door F. 1662 woorden 8 juni 2016 7 7 keer beoordeeld Auteur Ted van Lieshout Genre Psychologische roman, Jeugdboek Eerste uitgave 1996 Vak Nederlands Gebr. Ted van Lieshout Floor van de Ven,

Nadere informatie

LEOPOLD I. FOD Kanselarij van de Eerste Minister Algemene Directie Externe Communicatie

LEOPOLD I. FOD Kanselarij van de Eerste Minister Algemene Directie Externe Communicatie LEOPOLD I In 1830 werd België een onafhankelijk land. Omdat een nieuw land natuurlijk een koning nodig heeft, ging het piepjonge België in 1831 op zoek naar een koning. Op die manier werd Leopold I de

Nadere informatie

Fulco V van Anjou: ca Jeruzalem, 12 november 1143

Fulco V van Anjou: ca Jeruzalem, 12 november 1143 Fulco V van Anjou: ca. 1091 Jeruzalem, 12 november 1143 Fulco V de Jonge ook wel Fulco I van Jeruzalem was een zoon van graaf Fulco IV van Anjou en Bertrada van Montfort. Hij was graaf van Anjou van 1109

Nadere informatie

Hendrik VI van Engeland: bij Windsor, 6 december 1421 Londen, 20 mei 1471

Hendrik VI van Engeland: bij Windsor, 6 december 1421 Londen, 20 mei 1471 Hendrik VI van Engeland: bij Windsor, 6 december 1421 Londen, 20 mei 1471 Hendrik VI was koning van Engeland van 1422 tot 1461 en van 1470 tot 1471. 1ste opvolger voor de Engelse kroon Periode: 1421-1422

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict

Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict Werkstuk door een scholier 1470 woorden 25 oktober 2003 6,8 41 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Memo-dossier Vlaams nationalisme. Hoofdvraag: Hoe ontwikkelde

Nadere informatie

Lodewijk XVI van Frankrijk: Versailles, 23 augustus 1754 Parijs, 21 januari 1793

Lodewijk XVI van Frankrijk: Versailles, 23 augustus 1754 Parijs, 21 januari 1793 Lodewijk XVI van Frankrijk: Versailles, 23 augustus 1754 Parijs, 21 januari 1793 Lodewijk XVI August van Frankrijk regeerde als koning van Frankrijk en Navarra van 1774 tot 1791 en daarna als koning der

Nadere informatie

HUIS DOORN EN DE EERSTE WERELDOORLOG DE VROUWEN VAN DE KEIZER 36 THEMATIJDSCHRIFT.NL

HUIS DOORN EN DE EERSTE WERELDOORLOG DE VROUWEN VAN DE KEIZER 36 THEMATIJDSCHRIFT.NL DE VROUWEN VAN DE KEIZER 36 THEMATIJDSCHRIFT.NL Door Liesbeth Ruitenberg DE VROUWEN VAN DE KEIZER Auguste Victoria vroom, bescheiden en dienstbaar In 1881 trouwt de Duitse prins Wilhelm (de latere keizer

Nadere informatie

Nummer Toegang: A15. Willem II, prins van Oranje, graaf van Nassau- Breda ( )

Nummer Toegang: A15. Willem II, prins van Oranje, graaf van Nassau- Breda ( ) Nummer Toegang: A15 Willem II, prins van Oranje, graaf van Nassau- Breda (1626-1650) Koninklijke Verzamelingen, Den Haag (c) 2000 A15 3 I N H O U D S O P G A V E BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF...5 Aanwijzingen

Nadere informatie

1 Het ontstaan van het Koninkrijk 10. 2 De geboorte van een prins 16. 3 De jeugd van prins Willem-Alexander 20

1 Het ontstaan van het Koninkrijk 10. 2 De geboorte van een prins 16. 3 De jeugd van prins Willem-Alexander 20 Inhoud Stamboom van het Koninklijk Huis 6 Inleiding 9 e 1 Het ontstaan van het Koninkrijk 10 2 De geboorte van een prins 16 3 De jeugd van prins Willem-Alexander 20 4 De studententijd van prins Willem-Alexander

Nadere informatie

Het begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats?

Het begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Voorbeeld 1: Engeland De bezittingen van de Engelse koning Hendrik II in Frankrijk rond 1180 zijn

Nadere informatie

Het Congres van Wenen hertekent Europa (1815) (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW VTI Kontich

Het Congres van Wenen hertekent Europa (1815) (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW VTI Kontich (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW --- www.degeschiedenisles.com --- VTI Kontich 1. Voor het Congres van Wenen a. Rond 1750: het Ancien Regime komt ten einde => Enkele kenmerken van het Ancien

Nadere informatie

Eisen en lay-out van het PWS

Eisen en lay-out van het PWS Eisen en lay-out van het PWS INHOUD EN OPZET VAN HET PROFIELWERKSTUK In het navolgende komen achtereenvolgens aan bod: de titelpagina, de inhoudsopgave, de inleiding, de hoofdtekst, de samenvatting, de

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

Wenceslaus I van Luxemburg: Praag, 25 februari 1337 Luxemburg, 8 december 1383

Wenceslaus I van Luxemburg: Praag, 25 februari 1337 Luxemburg, 8 december 1383 Wenceslaus I van Luxemburg: Praag, 25 februari 1337 Luxemburg, 8 december 1383 Wenceslaus I was eerst graaf van Luxemburg en daarna hertog van Luxemburg, Brabant en Limburg. Graaf en Erfhertog van Luxemburg

Nadere informatie

Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3

Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Marco Harmsen 13 oktober 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/67292 Dit lesmateriaal is gemaakt

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis vwo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de landen die Napoleon veroverde, voerde hij een beleid dat: enerzijds paste binnen het gelijkheidsideaal van de Franse Revolutie

Nadere informatie

TAXONOMIE HISTORISCH DENKEN

TAXONOMIE HISTORISCH DENKEN Verwijs naar dit document als Smets, W. (2018), Taxonomie historisch denken, opgehaald van: Karel de Grote Hogeschool, https://www.kdg.be/onderzoek-en-expertise/onderzoeksprojecten/praktijkonderzoek-historisch-denken

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording.

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke stromingen nationalisme, liberalisme,

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk door een scholier 1970 woorden 12 oktober 2005 6,7 72 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag: Hoe beschrijven en verklaren we

Nadere informatie

Latijn: iets voor jou?

Latijn: iets voor jou? : n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de

Nadere informatie

Johanna I van Napels: circa Muro Lucano, 12 mei 1382

Johanna I van Napels: circa Muro Lucano, 12 mei 1382 Johanna I van Napels: circa 1326 - Muro Lucano, 12 mei 1382 Johanna I van Napels (circa 1326 - Muro Lucano, 12 mei 1382) was van 1343 tot aan haar dood koningin van Koninkrijk Napels en gravin van Provence,

Nadere informatie

Filips I van Castilië, ook wel Philips de Schone

Filips I van Castilië, ook wel Philips de Schone Filips I van Castilië, ook wel Philips de Schone Filips, bijgenaamd de Schone (Frans: Philippe le Beau) (Brugge, 22 juni 1478 - Burgos, 25 september 1506) was heerser over de landen die tezamen de Habsburgse

Nadere informatie

Karel VIII van Frankrijk: Amboise, 30 juni 1470 aldaar, 7 april 1498

Karel VIII van Frankrijk: Amboise, 30 juni 1470 aldaar, 7 april 1498 Karel VIII van Frankrijk: Amboise, 30 juni 1470 aldaar, 7 april 1498 Karel VIII (Amboise, 30 juni 1470 aldaar, 7 april 1498) was koning van Frankrijk van 1483 tot aan zijn dood. Koning van Frankrijk Periode:

Nadere informatie

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol? Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.

Nadere informatie

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Marie Antoinette

Werkstuk Geschiedenis Marie Antoinette Werkstuk Geschiedenis Marie Antoinette Werkstuk door een scholier 1885 woorden 17 september 2011 6,2 125 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Inhoudsopgave Blz. - Voorkant Blz. -

Nadere informatie

7,2. Boekverslag door een scholier 1573 woorden 13 april keer beoordeeld. Eerste uitgave 1671

7,2. Boekverslag door een scholier 1573 woorden 13 april keer beoordeeld. Eerste uitgave 1671 Boekverslag door een scholier 1573 woorden 13 april 2004 7,2 30 keer beoordeeld Auteur Molière Eerste uitgave 1671 Vak Frans Primaire gegevens: Auteur: Molière Titel: Les Fourberies de Scapin Aantal pagina

Nadere informatie

Groep 2: De symbolen van België. Bron 2.1. De naam België/Belgique: (uit: Dossier De Belgische Revolutie, 1, De Standaard, p. 2)

Groep 2: De symbolen van België. Bron 2.1. De naam België/Belgique: (uit: Dossier De Belgische Revolutie, 1, De Standaard, p. 2) Bron 2.1. De naam België/Belgique: (uit: Dossier De Belgische Revolutie, 1, De Standaard, p. 2) Vragen: a) Naar welk stukje geschiedenis verwijst de naam België? b) Is de keuze voor deze naam juist? Bron

Nadere informatie

SOLA SCRIPTURA VERKONDIGING 5 FEBRUARI Zusters en broeders, gemeente van onze Heere Jezus Christus

SOLA SCRIPTURA VERKONDIGING 5 FEBRUARI Zusters en broeders, gemeente van onze Heere Jezus Christus SOLA SCRIPTURA VERKONDIGING 5 FEBRUARI 2017 Zusters en broeders, gemeente van onze Heere Jezus Christus Aan het eind van zijn leven schreef Maarten Luther: 1 "Alles wat ik gedaan heb, is het Woord van

Nadere informatie

Sissi Elisabeth. Van Carolina Gijbels1Ac nr 7

Sissi Elisabeth. Van Carolina Gijbels1Ac nr 7 Sissi Elisabeth Van Carolina Gijbels1Ac nr 7 Inhoud - wie is Sissi - Jeugd Elisabeth van Beieren -Ontmoeting en huwelijk met Frans Jozef -Aartshertoging Sophie -Depressies en anorexia -Dood van Rudolf

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse

Nadere informatie

Nummer Toegang: A13. Maurits, prins van Oranje, graaf van Nassau- Breda ( )

Nummer Toegang: A13. Maurits, prins van Oranje, graaf van Nassau- Breda ( ) Nummer Toegang: A13 Maurits, prins van Oranje, graaf van Nassau- Breda (1567-1625) Koninklijke Verzamelingen, Den Haag (c) 2000 A13 3 I N H O U D S O P G A V E BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF...5 Aanwijzingen

Nadere informatie

Examen VWO. Grieks. tijdvak 1 dinsdag 24 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen VWO. Grieks. tijdvak 1 dinsdag 24 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen VWO 2016 tijdvak 1 dinsdag 24 mei 9.00-12.00 uur Grieks Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 26 vragen en een vertaalopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen.

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands De passievrucht door Karel Glastra van Loon

Boekverslag Nederlands De passievrucht door Karel Glastra van Loon Boekverslag Nederlands De passievrucht door Karel Glastra van Loon Boekverslag door F. 1442 woorden 25 mei 2016 2,5 6 keer beoordeeld Auteur Genre Karel Glastra van Loon Psychologische roman Eerste uitgave

Nadere informatie

Leidraad bij het sjabloon onderzoeksvoorstel Masterscriptie Deel I

Leidraad bij het sjabloon onderzoeksvoorstel Masterscriptie Deel I Leidraad bij het sjabloon onderzoeksvoorstel Masterscriptie Deel I Deze leidraad heeft tot doel om studenten uitleg te geven bij het opmaken van hun onderzoeksvoorstel voor de masterscriptie. Er wordt

Nadere informatie

Antonia minor: 31 januari 36 v.chr., Rome 1 mei 37 n. Chr., Rome

Antonia minor: 31 januari 36 v.chr., Rome 1 mei 37 n. Chr., Rome Antonia minor: 31 januari 36 v.chr., Rome 1 mei 37 n. Chr., Rome Antonia, ook bekend als Antonia minor of Antonia de Jongere, was een van de meest prominente vrouwen van de Julisch-Claudische dynastie

Nadere informatie

Werkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij.

Werkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. Werkblad Introductie 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2. PETJE OP, PETJE AF: WAAR OF NIET? Zijn de volgende zinnen

Nadere informatie

8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden?

8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? 17-9-2017 Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek-maatschappelijke stromingen nationalisme,

Nadere informatie

Kongo in de geschiedenisleerboeken, 1960-heden: Dé Waarheid? Beel...

Kongo in de geschiedenisleerboeken, 1960-heden: Dé Waarheid? Beel... 1 sur 5 6/09/2008 21:57 Kongo in de geschiedenisleerboeken 1960-heden Dé Waarheid? Beeldvorming over de (de)kolonisatie van Kongo in Vlaamse wereldoriëntatie- en geschiedenisleerboeken lager en secundair

Nadere informatie

Ga tot Jozef Het verhaal van de stille heilige

Ga tot Jozef Het verhaal van de stille heilige Ga tot Jozef Het verhaal van de stille heilige Br. René Stockman f.c. CARMELITANA Binnenwerk-Ga tot jozef.indd 3 18/01/18 12:05 Inhoud Inhoud 5 Voorwoord 7 Inleiding 11 Wat weten we over Jozef? 15 Jozef

Nadere informatie

Suggesties voor de groepsopdracht om de geschiedenis van het Humberghuis en zijn bewoners te ontdekken.

Suggesties voor de groepsopdracht om de geschiedenis van het Humberghuis en zijn bewoners te ontdekken. Suggesties voor de groepsopdracht om de geschiedenis van het Humberghuis en zijn bewoners te ontdekken. Groep 1: De geschiedenis van het huis 2. Werk een korte presentatie uit over het onderwerp De geschiedenis

Nadere informatie

Datum: Ons koningshuis. 1. Hoe heet onze huidige koning? 3. Hij volgde zijn broer na diens dood op. Hoe heette hij?

Datum: Ons koningshuis. 1. Hoe heet onze huidige koning? 3. Hij volgde zijn broer na diens dood op. Hoe heette hij? Ga naar deze website: www.monarchie.be Klik op de koninklijke familie. 1. Hoe heet onze huidige koning? 2. Hoe oud was hij toen zijn moeder, koningin Astrid, omkwam bij een auto-ongeluk? 3. Hij volgde

Nadere informatie

y02 Marcus 15.2 Rinze IJbema - Marcus 15, 2-5. Gemeente van Jezus Christus,

y02 Marcus 15.2 Rinze IJbema - Marcus 15, 2-5. Gemeente van Jezus Christus, Rinze IJbema - Marcus 15, 2-5. Gemeente van Jezus Christus, het is al bijna 8 april, het is al bijna Pasen. Met Pasen vieren we feest, omdat Koning Jezus de dood overwint. Onze Koning is sterker dan de

Nadere informatie

Ik heb dit boek gekozen, omdat ik hem kreeg bij de Grote Lijsters vorig jaar. Toen ik de achterkant had gelezen, wilde ik weten hoe het zou aflopen.

Ik heb dit boek gekozen, omdat ik hem kreeg bij de Grote Lijsters vorig jaar. Toen ik de achterkant had gelezen, wilde ik weten hoe het zou aflopen. Boekverslag door een scholier 1942 woorden 16 juni 2007 7 13 keer beoordeeld Auteur Genre Tim Krabbé Psychologische roman Eerste uitgave 2002 Vak Nederlands I Beschrijvingsopdracht. 1. Motivatie van mijn

Nadere informatie

INHOUD. Nooit meer oorlog 1914-1944-2014 7. De Groote Oorlog in Balen 9. Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog 35

INHOUD. Nooit meer oorlog 1914-1944-2014 7. De Groote Oorlog in Balen 9. Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog 35 3 INHOUD Nooit meer oorlog 1914-1944-2014 7 De Groote Oorlog in Balen 9 Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog 35 "Ach! God, wij gaan in ballingschap!" 95 Balen in 1915 125 Den Alcazar 137 De kerkfabriek

Nadere informatie

The Impact of the ECHR on Private International Law: An Analysis of Strasbourg and Selected National Case Law L.R. Kiestra

The Impact of the ECHR on Private International Law: An Analysis of Strasbourg and Selected National Case Law L.R. Kiestra The Impact of the ECHR on Private International Law: An Analysis of Strasbourg and Selected National Case Law L.R. Kiestra Samenvatting Dit onderzoek heeft als onderwerp de invloed van het Europees Verdrag

Nadere informatie

TERRACOTTALEGER HET. & De erfenis van de eeuwige Keizer van China EXPO > PEDAGOGISCH DOSSIER JAAR LUIK GUILLEMINS TGV STATION

TERRACOTTALEGER HET. & De erfenis van de eeuwige Keizer van China EXPO > PEDAGOGISCH DOSSIER JAAR LUIK GUILLEMINS TGV STATION HET TERRACOTTALEGER & De erfenis van de eeuwige Keizer van China EXPO 23.12.16 23.04.17 PEDAGOGISCH DOSSIER 11-14 JAAR LUIK GUILLEMINS TGV STATION + 3 2 4 2 2 4 WWW. T E R R A C O T 4 9 3 8 TA - L I E

Nadere informatie