Nationale Hepatitis C Campagne. Handboek voor GGD en

Transcriptie

1 Nationale Hepatitis C Campagne Handboek voor GGD en GGD Nederland Juli 2009

2 Inleiding Dit handboek is gemaakt in het kader van de Nationale Hepatitis C Campagne en dient ter ondersteuning van de GGD en bij de uitvoering van de campagne. De campagne gaat op 8 september 2009 van start en loopt door tot en met februari De campagne heeft als doel om de Nederlandse bevolking te informeren over hepatitis C, mensen na te laten denken of zij risico hebben gelopen op besmetting met hepatitis C en te laten afwegen zich te laten testen. Doelgroepen die extra aandacht krijgen zijn druggebruikers en mensen afkomstig uit gebieden waar hepatitis C veel voorkomt. Bij het voorlichten van allochtonen spelen de GGD en een centrale rol. In dit handboek kunnen GGD en achtergrondinformatie vinden over de campagne en aandachtspunten en praktische informatie ten behoeve van de uitvoering van de campagne. Het handboek is ontwikkeld door GGD Nederland, met medewerking van NIGZ en GGD Amsterdam. Juli

3 Inhoudsopgave Pagina Inleiding 2 1. Algemene informatie Nationale Hepatitis C Campagne Aanleiding Doel campagne Doelgroepen Strategie campagne Opzet campagne Looptijd campagne Betrokken organisaties 9 2. Inzet GGD en en deskundigheidsbevordering Zes geselecteerde regio s Landelijk Deskundigheidsbevordering Materialen in de campagne Publiek Professionals 14 4 Doelgroepen in de campagne Risicogroepen hepatitis C Overzichten prevalenties hepatitis C in de wereld Allochtone doelgroepen in Nederland 20 5 Bereiken van allochtonen Kenmerken van de doelgroep Kanalen om allochtonen te bereiken Communicatie met migranten Bespreekbaar maken van HCV 34 6 Aandachtspunten uit pilotfase en internetproject Pilotfase hepatitis C campagne Hepatitis C internetproject 38 Bronnenlijst 41 Colofon 42 3

4 Hoofdstuk 1: Algemene informatie Nationale Hepatitis C campagne Dit hoofdstuk bevat algemene informatie over de campagne: de aanleiding, het doel van de campagne, de doelgroepen, strategie, opzet van de campagne, looptijd en betrokken organisaties. Voor achtergrondinformatie over het ziektebeeld, behandelmogelijkheden en preventie wordt verwezen naar protocol over hepatitis C van het LCI ( 1.1 Aanleiding Hepatitis C (HCV) is een vorm van virale hepatitis die wordt overgedragen via bloedbloedcontact. Het is een relatief onbekende ziekte, die niet veel voorkomt, maar wel zeer ernstige gevolgen heeft. De verspreiding van hepatitis C is wereldwijd een toenemende zorg. Dit wordt wel aangeduid als silent epidemic. Veel geïnfecteerden zijn zich er niet van bewust hepatitis C te hebben en hebben na infectie ook langere tijd geen symptomen. Echter 20 tot 30% van de geïnfecteerden ontwikkelen in een periode van 20 jaar levercirrose. De oorzaken van besmetting zijn zeer divers. Het betreft onder meer mensen die voor 1992 bloedproducten hebben ontvangen, harddruggebruikers (ook eenmalig druggebruik) en mensen afkomstig uit HCV-endemische gebieden of mensen die in die gebieden een medische behandeling hebben ondergaan. Omdat er tot begin jaren 90 geen aandacht was voor HCV heeft de ziekte zich kunnen verspreiden onder verschillende risicogroepen. Geschat wordt dat circa mensen in Nederland, zonder dat zij dat weten, besmet zijn met hepatitis C. Zij zijn tot op heden niet actief geïnformeerd over HCV. Om tijdig te kunnen starten met een medische behandeling, die de laatste jaren in toenemende mate effectief is (ernstige leverziekte kan hierdoor bij zeker de helft van het geïnfecteerde dragers voorkomen worden), en om transmissie te kunnen voorkomen is het van het grootste belang actief informatie te verspreiden. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft daarom opdracht gegeven voor deze informatiecampagne over hepatitis C. Het ministerie vindt dat iedereen geïnformeerd moet worden over hepatitis C en moet weten of hij of zij risico heeft gelopen op besmetting met hepatitis C. Met het besluit voor een informatiecampagne, sluit de minister aan bij het advies van de Gezondheidsraad van 22 september 2004 en het eerder uitgebrachte advies van 5 november Kern van het advies is dat er geen actieve opsporing van risicogroepen moet plaatsvinden, maar dat er ingezet moet worden op voorlichting. In 2007 en 2008 is een pilotproject uitgevoerd om inzicht te krijgen in de optimale aanpak van voorlichting over hepatitis C. Er zijn drie pilots ontwikkeld en uitgevoerd: 4

5 1) gericht op het algemene publiek, uitgevoerd in Amersfoort en Apeldoorn, waarbij de huisartsen een centrale rol spelen; 2) gericht op druggebruikers, uitgevoerd in Rotterdam en Dordrecht, waarbij de verslavingszorg de belangrijkste partner is; 3) gericht op allochtonen, uitgevoerd door twee GGD en in Rotterdam en Dordrecht. De resultaten van de pilotfase zijn meegenomen in de opzet van de landelijke campagne. 1.2 Doel campagne Het doel van de campagne is bij zowel het algemeen publiek als specifieke risicogroepen het kennisniveau op het gebied van hepatitis C te verhogen en het informatiezoekgedrag en testgedrag te stimuleren. Subdoel is het verhogen van het aantal opgespoorde HCVgevallen. Ook het realiseren van meer structurele aandacht voor HCV in werkafspraken en protocollen is een subdoel. 1.3 Doelgroepen De doelgroep van de campagne is het algemeen publiek. Doelgroepen die extra aandacht krijgen zijn druggebruikers en mensen afkomstig uit gebieden waar hepatitis C veel voorkomt. Zij krijgen extra aandacht omdat ze moeilijk te bereiken zijn via algemene publieksinformatie. Tegelijkertijd komt hepatitis C bij mensen uit deze groepen meer voor dan bij de gemiddelde Nederlander. 1.4 Strategie campagne De strategie van de campagne is gebaseerd op het trechtermodel: 1. Behoor ik tot de risicogroep? 2. Heb ik een verhoogd risico? 3. Overleg met huisarts 4. Testen en behandelen Figuur 1: Schematische weergave van de strategie van de campagne 5

6 Fase 1. Behoor ik tot de risicogroep? In deze fase wordt een zo breed mogelijk publiek geattendeerd op hepatitis C en de risicofactoren voor besmetting. Dit gebeurt via radio, huis-aan-huis bladen, internet en het aanbieden van folders op publieksplaatsen, zoals apotheken en wachtkamers van huisartsen. Fase 2. Heb ik een verhoogd risico? In deze fase wordt het informatiezoekgedrag gestimuleerd door het gericht aanbieden van informatie aan individuen die denken tot een risicogroep te behoren. Mensen worden uitgebreider geïnformeerd over de symptomen en risicofactoren van hepatitis C. Daarnaast wordt benadrukt dat vroegtijdige diagnose de slagingskansen van behandeling vergroten. Deze informatie is verkrijgbaar via de website (met online hepatitis C risicotest), een telefonische informatielijn, bij de huisarts en de GGD. Fase 3. Overleg met huisarts Individuen die tot de conclusie zijn gekomen dat zij mogelijk risico hebben gelopen op besmetting met hepatitis C worden gestimuleerd om dit met hun huisarts te bespreken. De huisarts inventariseert het risico van de patiënt op een mogelijke hepatitis C besmetting en bespreekt de behandelmogelijkheden. De huisarts kan patiënten die risico hebben gelopen met hepatitis C besmet te zijn of die symptomen van de ziekte vertonen doorverwijzen naar het ziekenhuis of laboratorium voor een HCV-test. De huisarts hanteert voor deze diagnosestelling de richtlijnen van het NHG. Fase 4. Testen en behandelen Indien de patiënt HCV-positief is wordt deze door de huisarts doorverwezen naar een maag-darm-leverarts, internist of infectioloog. Deze specialist beoordeelt voor welke behandeling de patiënt in aanmerking komt. Huisartsen zijn geïnformeerd over de deskundige specialisten naar wie zij kunnen doorverwijzen. Het Nationaal Hepatitis Centrum (NHC) zal medisch specialisten informeren over de campagne, zodat zij zijn voorbereid op een mogelijk grotere toestroom van patiënten. 1.5 Opzet campagne De campagne bestaat uit drie onderdelen: 1. informatiecampagne gericht op het algemeen publiek 2. informatiecampagne gericht op allochtonen 3. informatiecampagne gericht op druggebruikers 6

7 In de campagne is ervoor gekozen om in 6 geselecteerde regio s een intensieve campagne te voeren. Deze regio s zijn gekozen op basis van de concentratie risicopersonen (druggebruikers en mensen uit gebieden waar hepatitis C veel voorkomt). In deze regio s worden interventies richting huisartsen actief aangeboden en verzorgen GGD en actief voorlichtingen voor allochtonen. Het gaat om de steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Almere. De interventies door de verslavingszorg gericht op druggebruikers worden wel landelijk aangeboden. Huisartsen en GGD en in de rest van het land worden betrokken in een schaduwtraject Informatiecampagne gericht op het algemeen publiek Dit campagneonderdeel bestaat uit een massamediale campagne en een intensieve inzet van huisartsen. De massamediale campagne zal bestaan uit een website het verspreiden van informatie via internet, het verspreiden van een folder, het uitzenden van een radiospot, het plaatsen van een advertorial in huis-aan-huisbladen, een telefonische vraagbaak en het genereren van free publicity. Huisartsen worden voorzien van gerichte informatie die zij kunnen gebruiken als patiënten met vragen over hepatitis C bij hen komen. Deze informatie is voor huisartsen in Nederland beschikbaar bij NHG en ROS en (Regionale Ondersteunings Structuren). Aan de huisartspraktijken wordt kenbaar gemaakt dat deze informatie bij NHG en ROS en opvraagbaar is wanneer daar behoefte aan is. Zij kunnen gebruik maken van de Standaard Virushepatitis (NHG november 2007), informatie voor intermediairen op de website de NHG patiëntbrieven hepatitis en het informatieboekje voor zorgverleners, waarin wordt weergegeven om welke risicogroepen het gaat. Daarnaast kunnen zij gebruik maken van het aangepaste nascholingscahier hepatitis C. Belangrijk aandachtspunt in de voorlichting aan huisartsen is de omgang met allochtone groepen en het bespreekbaar maken van hepatitis C met deze groepen. In de 6 campagneregio s worden huisartsen daarnaast intensief ondersteund door de ROS en. Zij zullen zowel huisartsen, als praktijkondersteuners van huisartsen (POH s) en doktersassistenten informeren en ondersteunen. Afhankelijk van de behoefte in de regio wordt de ondersteuningsvorm gekozen (bijvoorbeeld nascholing aanbieden of het inrichten van een tijdelijk, speciaal spreekuur). In overleg kunnen ook GGD en huisartsen informeren over de specifieke activiteiten die kunnen worden ingezet voor de doelgroep allochtonen. Deze informatievoorziening wordt goed afgestemd tussen de GGD en de ROS. Dit alles op geleide van het gevoel van urgentie en het draagvlak dat in de regio 7

8 voor extra acties op dit punt aanwezig moet zijn. Het creëren van draagvlak vraagt om een goed samenspel tussen de GGD en de ROS Informatiecampagne gericht op allochtonen Bij dit campagneonderdeel spelen de GGD en een belangrijke rol. In de 6 geselecteerde steden ontvangen GGD en financiering voor activiteiten gericht op het voorlichten van allochtonen. Hierbij kunnen voorlichters eigen taal en cultuur (vetc ers) en allochtone zorgconsulenten worden ingezet. Informatie over strategieën en kanalen is te vinden in het hoofdstuk 5. Vetc ers en allochtone zorgconsulenten worden of zijn recent bijgeschoold over hepatitis C. In de overige regio s kunnen GGD en deelnemen aan de campagne en hiervoor een kleine financiële impuls ontvangen. In deze regio s kan gebruikt gemaakt worden van de ontwikkelde materialen en wordt bijscholing voor vetc ers aangeboden. Ter ondersteuning bij het voorlichten van allochtonen is een hepatitis C risicotest ontwikkeld, waarmee allochtonen kunnen zien of zij mogelijk risico op hepatitis C hebben gelopen. Ook is informatie over hepatitis C beschikbaar in verschillende talen (zie hoofdstuk 3). In hoofdstuk 2 worden de rol van de GGD en ondersteuning door GGD Nederland nader toegelicht Informatiecampagne gericht op druggebruikers Dit campagneonderdeel bestaat uit het actief aanbieden van counselinggesprekken over hepatitis C aan harddruggebruikers in de verslavingszorg. Hiervoor worden verpleegkundigen, artsen en andere verslavingszorgprofessionals getraind in hepatitis C testcounseling. Verder zijn er informatiematerialen voor druggebruikers ontwikkeld, zoals een folder, poster en T-shirt. Ook wordt er veldwerk verricht door stichting Mainline. Daarbij zoeken veldwerkers de druggebruikers actief op. Zij gaan naar plaatsen waar druggebruikers veel komen en beginnen een gesprek met hen. De gesprekken sluiten aan bij de informatiebehoefte van de druggebruikers. De veldwerkers sturen er op aan om ook de gezondheid van de druggebruikers te bespreken, waaronder hepatitis C. 1.6 Looptijd campagne De Nationale Hepatitis C Campagne start op 8 september De publiekscampagne loopt tot 1 februari In deze periode worden zoveel mogelijk inwoners van Nederland geïnformeerd over hepatitis C. Ook na februari 2010 is het belangrijk aandacht te blijven besteden aan hepatitis C. 8

9 1.7 Betrokken organisaties De Hepatitis C campagne is een initiatief van het ministerie van VWS en wordt gefinancierd door ZonMw. De campagne wordt uitgevoerd binnen een samenwerkingsverband van negen organisaties: NIGZ (Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie) NHC (Nationaal Hepatitis Centrum) Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde NHG (Nederlands Huisartsen Genootschap) Trimbos-instituut Stichting Mainline GGD Nederland LVG (Landelijke Vereniging Georganiseerde eerste lijn) Bureau Raedelijn 9

10 Hoofdstuk 2: Inzet GGD en en deskundigheidsbevordering GGD en spelen een belangrijke rol bij het campagneonderdeel gericht op allochtonen. Er is gekozen voor een aanpak waarbij de campagne in zes steden intensief uitgevoerd wordt. Dit zijn de regio s met de grootste concentratie risicopersonen (druggebruikers en mensen uit gebieden waar hepatitis C veel voorkomt): Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Almere. 2.1 Zes geselecteerde regio s In bovengenoemde regio s worden GGD en ondersteund en bijgeschoold door GGD Nederland. Ondersteuning van de GGD en vindt plaats door het financieren van extra voorlichtingsactiviteiten. De GGD en in de geselecteerde regio s zijn uitgenodigd om een projectplan in te dienen waarbij ze financiële ondersteuning kunnen krijgen voor het uitvoeren van lokale activiteiten om allochtonen voor te lichten over hepatitis C. Van de GGD en wordt verwacht dat ze naast voorlichting via reguliere kanalen en het inzetten van vetc ers en allochtone zorgconsulenten ook andere en/of nieuwe voorlichtingskanalen inzetten om de risicogroepen te bereiken, zoals bijvoorbeeld zelforganisaties, laagdrempelige locaties of lokale media gericht op allochtonen. 2.2 Landelijk Behalve in de zes steden, komt er ook landelijk aandacht voor de voorlichtingscampagne. Daartoe worden massamediale middelen ingezet en alle huisartsen geïnformeerd. Alle GGD en worden gevraagd bij te dragen aan de landelijke campagne door de publieksfolders via hun wachtkamers te verspreiden en naar bibliotheken en andere intermediairs te sturen. Daarnaast kunnen GGD en buiten de 6 regio s een kleine financiële vergoeding (maximaal 1000 per GGD) ontvangen voor activiteiten gericht op het voorlichten van allochtonen over hepatitis C. Bij het geven van de voorlichting kan gebruik gemaakt worden van de ontwikkelde materialen (zie hoofdstuk 3). Vetc ers en allochtone zorgconsulenten kunnen kosteloos deelnemen aan een bijscholing over hepatitis C. Deze wordt door het NIGZ verzorgd. Verder ondersteunt GGD Nederland de GGD'en tijdens de campagneperiode door middel van een digitale nieuwsbrief en bijeenkomsten. GGD en kunnen zich aanmelden voor deelname aan de campagne via het formulier aanmelding hepatitis C campagne, te vinden op GGD Kennisnet via zoeknummer (op het besloten gedeelte). 10

11 2.3 Deskundigheidsbevordering In het kader van de campagne kunnen vetc ers en allochtone zorgconsulenten kosteloos deelnemen aan een bijscholing over hepatitis C. Deze bijscholing wordt verzorgd door het NIGZ. Tijdens de bijscholing krijgen deelnemers informatie over hepatitis en de hepatitis C campagne en leren zij hoe zij de informatie tijdens voorlichtingsbijeenkomsten bespreekbaar kunnen maken. Tijdens de training wordt een lesmap hepatitis C uitgereikt. Deze dient als leidraad. Globaal bevat de training de volgende onderdelen: 1) Introductie op doel training 2) Opfrissen Hepatitis A, B en C 3) Waarom een campagne? 4) Uitleg en oefenen verschillende werkvormen 5) Vragen De bijscholing wordt in de zes geselecteerde regio s incompany aangeboden. Daarnaast kunnen vetc ers en allochtone zorgconsulenten uit de overige regio s zich inschrijven voor een open bijscholing. Deze vindt plaats begin september bij het NIGZ in Woerden. Voor inschrijven en meer informatie kan contact worden opgenomen met Fatma Alakay (falakay@nigz.nl, ). Achtergrondinformatie over hepatitis is beschikbaar op Hier staat o.a. een recent artikel over hepatitis C uit Modern Medicine en er is een boekje Informatie voor zorgverleners te downloaden. Dit boekje geeft informatie over de risicogroepen, diagnostiek en behandeling van hepatitis C. Voor inhoudelijke vragen kunnen GGD-medewerkers ook terecht bij de Hepatitis Infolijn via telefoonnummer

12 Hoofdstuk 3: Materialen in de campagne In de campagne zijn de volgende materialen beschikbaar (ingedeeld naar doelgroep): 3.1 Publiek Materialen voor allochtonen Alle materialen voor allochtonen zijn ook digitaal beschikbaar op GGD Kennisnet via zoeknummer en op onder het kopje Professionals. Hepatitis C risicotest De risicotest is bedoeld voor mensen die geen of moeilijk Nederlands lezen. Het doel van de test is dat mensen nagaan of zij mogelijk in het verleden hepatitis C hebben opgelopen. Zij kunnen nagaan of het verstandig is om naar de huisarts te gaan. In eenvoudig Nederlands en ondersteund door afbeeldingen komen in enkele vragen de belangrijkste risicofactoren voor hepatitis C voor allochtonen aan bod. De risicotest kan gebruikt worden tijdens groepsvoorlichtingen en individuele contacten. De risicotest wordt uitgegeven in scheurblokken van 100 exemplaren. De scheurblokken kunnen door GGD en besteld worden bij Laura Rust (lrust@ggd.nl). Er is ook een digitale versie beschikbaar. Alle huisartsen ontvangen een exemplaar van de risicotest. Deze wordt in september meegezonden met een brief over de campagne van de NHG aan de huisartsen. Vertaling platte tekst risicotest De tekst van de risicotest is vertaald in 7 talen: Engels, Frans, Spaans, Portugees, Turks, Arabisch en Chinees (Mandarijn). De vertalingen zijn digitaal beschikbaar. Vertaling basistekst hepatitis C Een basistekst over hepatitis C (gebaseerd op de foldertekst, aangevuld met informatie specifiek gericht op allochtonen) is vertaald in 7 talen: Engels, Frans, Spaans, Portugees, Turks, Arabisch en Chinees. De teksten zijn digitaal beschikbaar. Uitgebreide online risicotest Op de homepage van hepikhepatitis.nl staat een link direct naar een uitgebreide online hepatitis C risicotest. Deze test is in 6 talen vertaald: Engels, Frans, Spaans, Turks en Arabisch. Allochtonen met internetvaardigheden kunnen hier in hun eigen taal een uitgebreide risicotest doen. 12

13 3.1.2 Materialen voor algemeen publiek Alle materialen voor het algemeen publiek zijn ook digitaal beschikbaar op GGD Kennisnet via zoeknummer en op onder het kopje Professionals. Website Op de campagnewebsite is uitgebreide informatie te vinden over hepatitis C en hier kan men online een risicotest doen. De site heeft ook een onderdeel voor professionals met achtergrondinformatie en de materialen etc. Folder Heb ik het ook? De folder is geschreven in eenvoudig Nederlands. In de folder wordt uitgelegd wat hepatitis C is, hoe besmetting plaats vindt, wat te doen als men vermoedt besmet te zijn en hoe besmetting voorkomen kan worden. Ook bevat de folder een korte risicotest. De folders worden naar 5000 huisartspraktijken en 1300 apotheken in Nederland verspreid. Een lijst hiervan is op te vragen. Verzoek aan de GGD en is om de folders te verspreiden via wachtkamers en naar bibliotheken en andere intermediairen. Folders kunnen door GGD en besteld worden bij Laura Rust (lrust@ggd.nl). Er is ook een digitale versie beschikbaar. Radiospot Het doel van de spot is om mensen naar de website toe te geleiden. De radiospot zal van 8 t/m 14 september op Radio 2, 538, 10 gold en Sky radio uitgezonden worden. Advertorial In de week van 8 september verschijnt een advertorial (een advertentie met ruimte voor meer tekst) in alle huis-aan-huisbladen in Nederland. De advertorial is gebaseerd op de folder en bevat informatie over besmetting plaatsvindt en wat te doen als men vermoedt besmet te zijn. Een digitale versie van de advertorial is beschikbaar. Banners Via banners op verschillende websites worden mensen doorgeleid naar de website hebikhepatitis.nl. GGD en kunnen deze banners op hun GGD-website plaatsen. Er zijn twee varianten van de banner beschikbaar. Telefonische vraagbaak Het publiek kan met vragen bellen naar de Hepatitis Infolijn, telnr

14 3.1.3 Materialen voor druggebruikers De materialen voor druggebruikers worden ontwikkeld door Trimbos-instituut en Mainline. Voor meer informatie kan contact worden opgenomen met Clary van Veen of Ineke Baas De volgende materialen worden verspreid onder alle instellingen voor verslavingszorg in Nederland: Poster Folder T-shirt 3.2 Professionals Materialen voor GGD en/vetc ers/allochtone zorgconsulenten Alle digitale materialen zijn te vinden op GGD Kennisnet via zoeknummer en op onder het kopje Professionals. Lesmodule hepatitis C Voor vetc ers en allochtone zorgconsulenten is een lesmodule over hepatitis C ontwikkeld. Deze lesmodule wordt gebruikt in de bijscholing die verzorgd wordt door het NIGZ. De volgende onderdelen zijn hierin verwerkt: Achtergrondinformatie over de campagne Wat zijn hepatitis A, B en C? Instructie voor de voorlichtingen Beschrijving van verschillende werkvormen en campagnematerialen Voorbeelden van programma voor groepsvoorlichtingen en individuele voorlichtingen. Powerpointpresentatie hepatitis C Er komen twee powerpointpresentaties beschikbaar voor de vetc ers en allochtone zorgconsulenten: een met informatie over hepatitis C en een met de hepatitis C risicotest. Beide kunnen gebruikt worden tijdens de groepsvoorlichtingen. Platen van de afbeeldingen uit de risicotest De afbeeldingen uit de risicotest zijn beschikbaar in A2 formaat en geplastificeerd. Deze platen kunnen gebruikt worden door vetc ers tijdens groepsvoorlichtingen, indien er geen gebruik kan worden gemaakt van PowerPoint. Ook kunnen de platen worden gebruikt in 14

15 huisartspraktijken door de allochtone zorgconsulenten. Platen kunnen worden opgehangen in de kamer waar de gesprekken worden gevoerd met de patiënten. Q&A lijst Dit is een lijst met de belangrijkste vragen en antwoorden over hepatitis C en de campagne. Deze lijst kan gebruikt worden bij het beantwoorden van publieksvragen en vragen van de media. Voorbeeldpersbericht Voor de start van de campagne komt een voorbeeldpersbericht beschikbaar dat gebruikt kan worden om contact te zoeken met regionale pers. Dit bericht wordt uiterlijk 8 september op GGD Kennisnet geplaatst. Telefonische vraagbaak Bij inhoudelijke vragen over hepatitis C kan gebeld worden met de Hepatitis Infolijn Materialen voor huisartsen De materialen voor de huisartsen worden verzorgd door het Nederlands Huisarts Genootschap (NHG) en zijn te vinden op Het gaat om de volgende materialen: NHG Nascholingscahier Hepatitis C NHG Standaard over Virushepatitis NHG Patiëntenbrieven Informatieboekje voor zorgverleners Materialen voor de verslavingszorg De materialen voor de verslavingszorg worden ontwikkeld door Trimbos-instituut en Mainline. Voor meer informatie kan contact worden opgenomen met Clary van Veen (cveen@trimbos.nl) of Ineke Baas (i.baas@mainline.nl). Het gaat om de volgende materialen: Veldwerkmodule voor druggebruikers op locatie Training hepatitis C testcounseling 15

16 Hoofdstuk 4: Doelgroepen in de campagne In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de risicogroepen voor hepatitis C waar de campagne zich op richt. De keuze voor deze risicogroepen is tot stand gekomen op basis van uitgebreid literatuuronderzoek uitgevoerd door het Julius Centrum en Nationaal Hepatitis Centrum. Daarnaast staat in dit hoofdstuk informatie over het voorkomen van de allochtone doelgroepen in Nederland. 4.1 Risicogroepen hepatitis C Besmetting verloopt via bloed-bloedcontact. De volgende groepen lopen dus risico om besmet te zijn: Ontvangers van bloedproducten: volbloed, rode bloedcellen (packed cells), trombo's en stollingsfactoren o voor 1992 in West Europa en de VS en in Australië o tot op heden in landen buiten West Europa, VS en Australië Denk aan patiënten met hemofilie en andere stollingsziekten, dialysepatiënten of mensen met een orgaantransplantatie. Vanaf 1992 wordt al het donorbloed in West-Europa, de Verenigde Staten en Australië gecontroleerd op hepatitis C. Migranten uit endemische gebieden met een prevalentie van >10% (zie tabel 1) Het gaat om de eerste generatie uit endemische gebieden met een prevalentie >10%: Egypte, Burundi, Kameroen, Guinee, Bolivia, Mongolië, Rwanda. Deze migranten zijn mogelijk besmet bij de geboorte of door vaccinaties in de kindertijd. Migranten afkomstig uit of reizigers naar endemische gebieden met een prevalentie van >2% (zie tabel 2) die in die gebieden: o een of meer van de volgende behandelingen hebben ondergaan: Medische behandeling waarbij de huid doorboord is (operatie, tandarts, injectie) Tatoeage / Piercing Rituele ingrepen (besnijdenis, scarification) o of werkzaam zijn geweest in de gezondheidszorg De gemiddeld en hoogendemische gebieden zijn terug te vinden op de wereldkaart (Zie paragraaf 4.2 Overzichten prevalenties hepatitis C in de wereld). 16

17 Druggebruikers Harddruggebruikers die ooit drugs hebben gebruikt met materialen die al door een ander waren gebruikt, lopen een groot risico besmet te zijn met het hepatitis C virus. Er is al risico bij incidenteel druggebruik (ook in het verleden). Met name de groep die ooit drugs heeft gespoten loopt veel risico. Hiervan heeft naar schatting tussen de 60% en 80% hepatitis C. Gezinsleden van HCV positieve personen (partner / kind) Beroepsrisico bij bloedcontact / prikaccident met HCV risicogroep Mannen die seks hebben met mannen en die HIV+ zijn 4.2 Overzichten prevalenties hepatitis C in de wereld De prevalenties van hepatitis C in de wereld zijn inzichtelijk gemaakt in een wereldkaart. Er zijn twee versies van de wereldkaart: een kaart waarin onderscheid wordt gemaakt tussen landen met laag-, midden- en hoogrisico (zie figuur 2) en een vereenvoudigde kaart waarin alle risicolanden aangegeven zijn (zie figuur 3). Landen met een gemiddelde prevalentie van <2% worden beschouwd als laag risicoland, landen met een prevalentie van 2-10% als een gemiddeld risicoland en landen met een prevalentie van >10% als een hoog-risicoland. Tabel 1 geeft een overzicht van de hoog risicolanden, tabel 2 geeft een overzicht van alle midden- en hoogrisicolanden in de wereld. Voor deze indeling is gebruik gemaakt van gegevens van de WHO en aanvullende gegevens, waaronder CDC. Tabel 1: Overzicht hoog risicolanden Landenlijst prevalentie >10 % Egypte Burundi Kameroen Guinee Bolivia Mongolië Rwanda 17

18 Tabel 2: Overzicht hoog- en middenrisicolanden (prevalentie >2% ( inclusief bovengenoemde landen van > 10 %)) Europa Midden Centraal Azië Zuidoost Azië Centraal en West Zuid en Oost Latijns Amerika Oceanië Oosten Afrika Afrika Albanië Irak Afghanistan Brunei Angola Botswana Belize Amerikaans Samoa Bosnië- Iran Armenië Cambodja Burundi Uni der Bolivia Cookeilanden Herzegovina Comoren Bulgarije Jemen Azerbeidzjan Filippijnen Benin Djibouti Brazilië Fiji Estland Jordanië Georgië Indonesië Burkina Faso Eritrea Colombia Kiribati Hongarije Koeweit Kazachstan Laos CentraalAfrikaanse Ethiopië Dominica Marshalleilanden Republiek Italië Libanon Kirgizstan Maleisië Congo Kenia Dominicaanse Micronesië Republiek Letland Qatar Oezbekistan Myanmar Equatoriaal Guinea Lesotho Ecuador Nauru Litouwen Saudi-Arabië Rusland Oost-Timor Gabon Madagascar El Salvador Niue Macedonië Syrië Tadzjikistan Thailand Gambia Malawi Grenada Palau Moldavië Turkije Vietnam Ghana Mauritius Guatemala Papua Nieuw Guinea Oekraïne Turkmenistan Guinee Mozambique Guyana Samoa Polen Guinee Bissau Namibië Haïti Salomonseilanden Roemenië Noord Afrika Oost Azië Zuid Azië Ivoorkust Seychellen Honduras Tonga Rusland Algerije China Bangladesh Kaapverdië Somalië Jamaïca Tuvalu Servië Egypte Japan Bhutan Kameroen Swaziland Nicaragua Vanuatu Montenegro Slowakije Libië Mongolië India Liberia Tanzania Paraguay Spanje Marokko Noord-Korea Malediven Mali Uganda Peru Voormalig Tunesië Taiwan Nepal Mauritanië Zimbabwe Sint-Lucia Joegoslavië Voormalig Sovjet-Unie Westelijke Sahara Zuid-Korea Pakistan Niger Zuid Afrika Sint-Vincent en de Grenadinen Wit-Rusland Sri Lanka Nigeria Suriname Rwanda Trinidad Soa Tomé en Tobago Príncipe Senegal Venezuela Sierra Leone Sudan Togo Tsjaad Zambia 18

19 Risicolanden Figuur 2: Wereldkaart met landen onderverdeeld in laag-, midden- en hoogrisicolanden. Deze kaart staat op Groen = Oranje = Rood = laag-risicoland midden-risicoland hoog-risicoland Figuur 3: Wereldkaart met onderverdeling in laag risicolanden en hoog- en midden risicolanden. Deze vereenvoudigde wereldkaart staat afgebeeld in de hepatitis C risicotest. Groen = Rood = laag-risicolanden hoog- en midden-risicolanden 19

20 4.3 Allochtone doelgroepen in Nederland In Nederland zijn de volgende aantallen mensen afkomstig uit hoog-risicolanden woonachtig 1 : Egypte Burundi Guinee Kameroen Rwanda Bolivia 917 Mongolië 503 Hieronder een overzicht van de grootste groepen allochtonen in Nederland afkomstig uit midden-risicolanden 2 : Land van herkomst Aantal in Nederland Indonesië Turkije Marokko Suriname Nederlandse Antillen en Aruba (voorm.) Joegoslavië (voorm.) Sovjet-Unie Polen China Irak Afghanistan Italië Spanje Om goed in beeld te krijgen welke groepen allochtonen woonachtig zijn in de regio kan informatie gehaald worden uit de database van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Hier zijn cijfers te vinden van aantallen allochtonen in Nederland per gemeente of provincie. Het betreft alleen de grootste groepen allochtonen in 1 Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen,

21 Nederland. Voor meer informatie zie en onderstaande gebruiksaanwijzing. Gebruiksaanwijzing StatLine: Ga naar: Kies: thema s Kies: bevolking (links in overzicht) Kies: allochtonen/herkomstgroepen Kies: bevolking per regio; herkomst Klik op: Maak keuze Selecteer vervolgens in de verschillende tabbladen de gewenste informatie en klik op toon gegevens. 21

22 Hoofdstuk 5: Bereiken van allochtonen In dit hoofdstuk wordt eerst informatie gegeven over de kenmerken van de doelgroep. Uitgelegd wordt waarom het belangrijk is om te weten welke taal de doelgroep spreekt en leest. Ook wordt een aantal praktische tips gegeven voor het communiceren met de allochtone doelgroep. Daarna komen de kanalen aan bod die in de campagne kunnen worden gebruikt om de doelgroep te bereiken. 5.1 Kenmerken van de doelgroep Afkomst Omdat allochtonen geen homogene doelgroep zijn, is het van belang goed uit te zoeken welke allochtonen tot de doelgroep behoren. Er zijn grote verschillen in de prevalentie van HCV in het land van herkomst en de mate waarin men mogelijk risico heeft gelopen op HCV. Daarnaast spelen ook etnische en culturele verschillen een belangrijke rol: deze factoren bepalen onder andere de wijze waarop deze groep het beste kan worden voorgelicht. In hoofdstuk 4 zijn de verschillende risicogroepen beschreven. Per regio/stad kan worden uitgezocht welke risicogroepen er wonen. Deze gegevens zijn meestal bekend bij de gemeente en vaak ook bij de GGD. Als dat bekend is, kunnen activiteiten worden geselecteerd die goed aansluiten bij de kenmerken van die subdoelgroep Generatie Om de campagne zo goed mogelijk uit te kunnen voeren, is het van belang om (naast de afkomst) te weten welke generatie van de doelgroep we met de activiteiten willen bereiken. Een eerste stap is om de generatie te definiëren: gaat het om de 1 e generatie, 2 e generatie of 3 e generatie? De definities van het CBS luiden als volgt: de 1e generatie allochtonen betreft mensen die zelf in buitenland zijn geboren en die ten minste één in het buitenland geboren ouder hebben. De 2e generatie allochtonen zijn mensen die in Nederland zijn geboren en ten minste één in het buitenland geboren ouder hebben. De 3e generatie allochtonen zijn mensen van wie beide ouders in Nederland zijn geboren en van wie ten minste één grootouder in een niet-westers land is geboren. 22

23 De 1 e en 2 e generatie kunnen vaak niet goed worden bereikt via reguliere campagneactiviteiten. Zij zijn wel een zeer belangrijke groep om te bereiken, omdat ze mogelijk meer risico hebben gelopen op hepatitis C. Bij deze generaties is de kans erg groot dat zij een besnijdenis, medische behandeling of tandartsbehandeling hebben ondergaan in hun land van herkomst. De 3 e generatie kan vaak wel via reguliere voorlichtingskanalen bereikt worden. Deze groep geeft er juist de voorkeur aan om samen met leeftijdsgenoten, en dus niet apart, te worden voorgelicht Beheersing Nederlandse taal Niet-westerse allochtonen geven nogal eens aan dat zij moeite hebben met de Nederlandse taal. Uit een publicatie van het CBS blijkt dat ongeveer 10 procent van de Marokkanen en circa 15 procent van de Turken vaak of altijd moeite heeft met het voeren van een gesprek en met lezen en schrijven in het Nederlands. Schrijven geeft de meeste problemen. Tabel 3: Moeite met de Nederlandse taal naar etnische groep, Problemen met de beheersing van het Nederlands beperken zich tot de in het buitenland geboren niet-westerse allochtonen. Van de eerste generatie Turken heeft 21 procent vaak of altijd problemen met Nederlands spreken, lezen en schrijven, van de eerste generatie Marokkanen is dit 13 procent. Deze eerste generaties hebben minder affiniteit met de taal, zijn vaak wat ouder en minder goed opgeleid dan de tweede generatie. In Nederland geboren Turken en Marokkanen rapporteren nauwelijks grote problemen met de taal. Zij verschillen daarin niet van Surinamers en Antillianen, 3 CBS: Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen die moeite hebben met de Nederlandse taal

24 van wie ook de eerste generatie al relatief weinig problemen met het Nederlands ondervindt 4. Beheersing en begrip van de Nederlandse taal door allochtonen worden door hulpverleners of voorlichters vaak overschat. De boodschap lijkt begrepen, maar blijkt achteraf toch niet duidelijk te zijn geweest. Bovendien kunnen mensen met een beperkte taalvaardigheid moeite hebben met het begrijpen van de nuances in de voorlichtingsboodschap. Het is beter om geen vakjargon en moeilijke woorden of begrippen te gebruiken. Ook spreekwoorden en gezegden worden vaak niet of verkeerd begrepen. Het beste is om goed te letten op de woordkeus van de ander en daar het eigen taalgebruik op aan te passen. De manier waarop allochtonen over een bepaald onderwerp praten, maakt vaak duidelijk wat zij ervan af weten. Tips: - Spreek langzaam en duidelijk. - Gebruik korte zinnen met pauzes ertussen. - Vermijd het gebruik van samengestelde zinnen. - Gebruik gewoon Nederlands. Ga zelf niet gebroken Nederlands praten. - Gebruik altijd de u-vorm, ook al zullen allochtonen, door de geringe beheersing van het Nederlands, de woorden jij en u soms niet goed gebruiken. - Ga niet harder praten. Uw gesprekspartner is niet doof. - Begrijpend luisteren is belangrijk, check of je elkaar echt goed begrepen hebt. - Pas op met figuurlijk taalgebruik Voorkeurstaal Voor een effectieve communicatie is het belangrijk om te weten welke taal de doelgroep spreekt en leest. Bij de 1 e generatie allochtonen neemt de taalbeheersing in het Nederlands vaak af. Door pensionering komen ze minder met Nederlanders in contact. Vanwege ouderdom vallen ze vaak terug op de oorspronkelijke moedertaal. En omdat hun korte termijn geheugen slechter wordt, zullen ze de laatst geleerde taal het eerst kwijtraken. Weten welke taal de leden van de doelgroep spreken, is van belang bij de taalkeuze van de voorlichtingsmaterialen, maar ook bij het kiezen van een wervingsmethode. Als bijvoorbeeld sleutelfiguren worden ingezet om deelnemers voor 4 CBS: Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen die moeite hebben met de Nederlandse taal

25 voorlichtingsbijeenkomsten te werven, dient ook rekening te worden gehouden met de taal of talen die de doelgroep spreekt. Zo spreken sommige Marokkaanse doelgroepen twee talen (Marokkaans-Arabisch en/of Marokkaans-Berbers). Turkse groepen uit het oosten van Turkije spreken ook vaak Koerdisch. Het werkt dan het beste als een sleutelfiguur ook beide talen spreekt Geletterdheid Niet iedereen zal alles kunnen lezen. Dat betreft niet alleen teksten in de Nederlandse taal, maar juist ook in de eigen taal. Het aantal laaggeletterde allochtonen wordt geschat op Dit heeft vooral te maken met het opleidingsniveau van de verschillende allochtone groepen. Veel allochtonen hebben geen hogere opleiding genoten dan het basisonderwijs. Tabel 4: Percentages volwassen allochtonen in Nederland met maximaal basisonderwijs (Tesser, 1999) Herkomst sekse % volwassenen met maximaal basisonderwijs Turkije M 59 V 72 Marokko M 72 V 79 Suriname en Antillen M 25 V 34 Bij volwassenen ouder dan veertig jaar uit Turkije en Marokko betekent maximaal basisonderwijs vaak geen of enkele jaren basisonderwijs. 5 Jongeren van de 3 e generatie vinden het prettiger om in het Nederlands te worden voorgelicht. Vaak is Nederlands hun sterkst ontwikkelde taal. Toch blijkt uit recente onderzoeken dat onder jongeren laaggeletterdheid nog relatief veel voorkomt. Allochtonen die wel geletterd zijn, hebben vaak een voorkeurstaal waarin ze kunnen lezen. Dat is vooral van belang bij de 1 e en 2 e generatie

26 Tabel 5: In welke talen kan men informatie lezen Turken Marokkanen Surinamers Antillianen 1e keuze Turks Tweetalig Nederlands Tweetalig 2e keuze Tweetalig Nederlands Tweetalig Nederlands Gezondheidsvaardigheden Niet iedereen is even vaardig in het vinden en begrijpen van informatie en advies over gezondheid en zorg. Om dat wel goed te kunnen, zijn verschillende soorten vaardigheden nodig. Vaardigheden zoals lezen en schrijven, informatie zoeken en vergelijken en vragen durven stellen. Dit worden gezondheidsvaardigheden genoemd. Internationaal wordt de term 'health literacy' gebruikt. Mensen met een laag opleidingsniveau, ouderen en allochtonen hebben vaak een laag niveau van gezondheidsvaardigheden. Aansluiten bij het bestaande niveau van vaardigheden en waar mogelijk dat niveau verhogen, heeft rechtstreeks effect op de gezondheid van het individu. Dit vraagt om een aangepaste werkwijze van alle professionals en instellingen in de gezondheidsbevordering en gezondheidszorg. Dat geldt ook voor beleidsmakers die verantwoordelijk zijn voor gezondheid, welzijn en educatie. Toolkit Gezondheidsvaardigheden Meer informatie over gezondheidsvaardigheden is te vinden in een toolkit over dit onderwerp op de website van het NIGZ ( klik door op toolkits, daarna toolkit gezondheidsvaardigheden). In deze toolkit zijn hulpmiddelen en instrumenten (tools) te vinden om mensen met lage gezondheidsvaardigheden te herkennen en de communicatie met hen te verbeteren. Voor de hepatitis C campagne is het belangrijk te weten dat allochtonen met een laag opleidingsniveau basiskennis missen over anatomie. Dit betekent dat zij, voorafgaand aan de informatie over hepatitis C, eerst informatie moeten krijgen over het functioneren van het lichaam en de lever. Vragen die aan de orde kunnen komen zijn: Hoe werkt het lichaam?, Waar zit de lever?, Hoe werkt de lever?, Wat gebeurt er als de lever niet werkt?, Welke klachten ontstaan er dan?, enz. 26

27 Daarnaast is het ook belangrijk rekening te houden met de mate van geletterdheid. Met name de 1e generatie is vaak laaggeletterd. Voor de campagne zijn materialen ontwikkeld die hier rekening mee houden. Zo wordt bij de hepatitis C risicotest gebruik gemaakt van ondersteunende illustraties. Daarnaast zijn vetc ers en zorgconsulenten bijgeschoold op het thema hepatitis C. Zij kunnen mondeling informatie overdragen aan deze doelgroep Kanalen om allochtonen te bereiken Hoe de einddoelgroep het beste bereikt kan worden, hangt om te beginnen af van de gekozen voorlichtingskanalen. Deze paragraaf biedt een aantal algemene adviezen en een overzicht van de meeste gebruikte kanalen Algemene adviezen Hieronder volgen enkele algemene adviezen: Veel allochtone groepen zijn gewend aan mondelinge informatieoverdracht. Daarom werkt het beter als de doelgroep wordt benaderd met een mondelinge toelichting of uitnodiging voor een voorlichtingsbijeenkomst; een uitnodigingsbrief of poster heeft minder effect. Sleutelfiguren kunnen goed als intermediair fungeren bij het bereiken van de doelgroep. Voorlichtingsbijeenkomsten kunnen het beste plaats vinden op laagdrempelige locaties, waar de doelgroep gewend is bij elkaar te komen. Dat kunnen bijvoorbeeld scholen zijn, waar vooral allochtone moeders tijdens de koffieochtenden te bereiken zijn, maar ook koffiehuizen (om de mannen te bereiken) of buurthuizen en gezondheidscentra. Bestuursleden van moskeeën en zelforganisaties kunnen benaderd worden voor de werving. Afhankelijk van of zij deze voorlichting belangrijk vinden zullen ze mee willen werken. Vraag of er affiches mogen worden opgehangen en/of flyers mogen worden uitgedeeld in de moskee of verenigingsruimte. Wellicht zijn er activiteiten voor allochtone ouderen, zoals Nederlandse les of groepen oudkomers, in de moskee of het buurthuis. Vertel daar iets over de campagne of nodig mensen uit voor een voorlichtingsbijeenkomst. Ook aansluiten bij reeds bestaande voorlichtingsactiviteiten is een goede manier om de doelgroep te bereiken. Dat kan gaan om de volgende activiteiten: reizigersspreekuur bij de GGD, Mekka (poli) spreekuur (mensen 27

28 moeten zich verplicht laten inenten voor dat ze naar Mekka gaan), gezondheidsvoorlichtingen die vetc ers geven (aansluiten bij thema s als gezond oud worden, gezond op reis, enz.) Aansluiten bij andere (bestaande) activiteiten zoals een iftar maaltijd tijdens de Ramadan, biedt goede mogelijkheden. Deze maaltijd vindt s avonds plaats als het vasten mag worden gebroken en wordt meestal in groepsverband genoten. Voorafgaand aan het eten kan korte informatie over de campagne worden gegeven Voorbeelden van voorlichtingskanalen De doelgroep is via verschillende kanalen te bereiken. Allochtonen zijn doorgaans niet goed te bereiken met massamediale communicatie alleen, bijvoorbeeld posters op abri s, televisiespotjes of advertenties. Zij zullen die niet altijd lezen of zich er niet door aangesproken voelen. Daarom is het belangrijk dat aanvullende kanalen worden ingezet, zodat allochtonen wél bereikt worden. Door voor deze kanalen te kiezen zal de impact van de boodschap worden versterkt. De doelgroep ziet dan dat deze campagne ook voor hen is bedoeld. Ook (volwassen) kinderen kunnen de oudere generatie inlichten. Zij kunnen bijvoorbeeld samen met hun ouders de risicotest invullen. Deze kinderen kunnen bereikt worden via specifieke websites, scholen of andere organisaties. Voorbeelden van voorlichtingskanalen: - Voorlichting in de eigen taal en cultuur - Werken met sleutelfiguren - Migrantenmedia - Zelforganisaties - Moskeeën, kerken - Buurthuizen - Koffie/theehuizen - Belhuizen - Vrouwenorganisaties - Ouderensoos - Huiskamergesprekken - Gezondheidscentrum, Ouder- en Kindcentrum - Supermarkt waar bepaalde groepen veel komen - Reizigersspreekuur 28

29 - Sportgelegenheden, sporttoernooien - Festivals (zoals mundial) - Feesten (bijvoorbeeld Afrikaanse- of Salsaparty s) - Markten De eerste drie kanalen worden hieronder nader toegelicht Werken met vetc ers en allochtone zorgconsulenten Voor de uitvoering van de voorlichtingsactiviteiten kunnen heel goed vetc ers en allochtone zorgconsulenten worden ingeschakeld. Vetc staat voor voorlichting in eigen taal en vanuit de eigen cultuur van allochtonen (gebruiken en gewoonten, ideeën over ziekte en gezondheid). Vetc is bedoeld om allochtonen voor te lichten die onvoldoende Nederlands spreken om actief deel te nemen aan Nederlandse voorlichtingsactiviteiten, of die om andere redenen weinig of geen gebruik maken van Nederlandse voorlichtingskanalen. Vetc betreft altijd mondelinge voorlichting die op verschillende manieren wordt toegepast: Tijdens groepsbijeenkomsten in bijvoorbeeld buurthuizen, moskeeën en koffiehuizen. Als onderdeel van een gezondheidsbevorderende interventie, zoals een activiteit op de gezondheidsmarkt of tijdens het reizigerspreekuur. In de vorm van individuele voorlichting bijvoorbeeld bij huisartsen. Deze functie wordt meestal aangeduid als allochtone zorgconsulent'. Deze vorm van voorlichting wordt uitgevoerd in ruim 20 steden in Nederland. Daar zijn lokale steunpunten, meestal ondergebracht bij de GGD, die de uitvoering regelen en de voorlichters en zorgconsulenten begeleiden. Informatie over de lokale steunpunten staat op in het dossier allochtonen en gezondheid, onder vetc en zorgconsulenten. De vetc ers en allochtone zorgconsulenten hebben voldoende kennis over hepatitis C en over de doelgroep zelf. Zij hebben veelal ruime ervaring met het geven van voorlichting. Voor de voorlichting over hepatitis C kan worden aangesloten bij de bestaande netwerken en contacten die de vetc ers onderhouden met de doelgroep. Bijscholing voor de hepatitis C campagne In de 6 regio s worden de vetc ers en allochtone zorgconsulenten bijgeschoold over 29

30 hepatitis C. De bijscholing vindt plaats vanaf juni Vanaf september 2009 worden de vetc ers en allochtone zorgconsulenten uit andere steden/regio s bijgeschoold. In de bijscholing wordt de kennis over hepatitis A, B en C opgefrist. Verder wordt uitgelegd hoe het thema besproken kan worden en welke campagnematerialen gebruikt kunnen worden bij het bereiken van de doelgroepen Werken met sleutelfiguren Sleutelfiguren zijn meestal afkomstig uit de doelgroep zelf. Ze hebben bestaande netwerken: ze organiseren regelmatig activiteiten met de doelgroep en ze hebben het vertrouwen binnen de groep gewonnen. Ze hebben veel kennis van de gewoontes, normen en waarden die binnen de doelgroep gelden. Dit kanaal is zeer geschikt om de campagne bij de doelgroep onder de aandacht te brengen of om de doelgroep naar voorlichtingsbijeenkomsten over hepatitis C te leiden (bijvoorbeeld naar voorlichtingen door de vetc ers). Tevens kunnen sleutelfiguren goede tips geven over de juiste benadering van de doelgroep en kunnen zij adviseren over de inhoud en het uiterlijk van in te zetten materialen. Voorbeelden van mensen die als sleutelfiguren kunnen fungeren: Voorzitters van vrouwengroepen in een moskee: regelmatig organiseren ze activiteiten met vrouwen en jonge meiden; Voorzitters van mannengroepen in een moskee; Imam in een moskee; Voorzitters van culturele centra: soms zijn er voor de mannen en vrouwen verschillende contactpersonen; Vertegenwoordigers van zelforganisaties; Medewerkers bij buurthuizen, wijkbureaus en welzijnsorganisaties. Aandachtspunten voor het bereik sleutelfiguren: Voor de werving van de sleutelfiguren volgen hieronder nog een aantal tips: Informeer bij collega s of er al contacten zijn met sleutelfiguren; deze kennen de GGD (of andere organisatie) al en staan mogelijk positief tegenover samenwerking. Houd rekening met de gewoontes binnen de organisatie waar de sleutelfiguur werkt of is te bereiken: moet een verzoek via het bestuur worden ingediend of kunnen de beoogde sleutelfiguren rechtstreeks worden benaderd? 30

31 Persoonsgericht contact is kenmerkend voor veel allochtone culturen. Leg eerder contact via mond tot mond benadering dan via brief of . Net als de einddoelgroep zelf zijn veel sleutelfiguren beter op die manier te bereiken. Het is een intensievere aanpak maar uiteindelijk wel veel effectiever. Om voortijdig afhaken van de sleutelfiguren te voorkomen is het van belang dat zij niet het gevoel krijgen dat ze onder tijdsdruk worden gezet. Dat kan wantrouwen opwekken en het kan leiden tot een gebrek aan motivatie. Neem dus op tijd contact op. Maak een duidelijke beschrijving van de campagne, met aandacht voor de volgende onderdelen: thema van de voorlichting, voor wie is deze bedoeld en wie is de voorlichter. Ook is het belangrijk informatie te geven over de eigen organisatie. Het is (bijvoorbeeld) de vraag of en hoe ze de GGD kennen en hoe ze staan tegenover samenwerking met GGD. Om het vertrouwen te winnen binnen de uiteindelijke doelgroep is de sleutelfiguur een belangrijke schakel. Het is hierbij van belang de juiste persoon in te zetten op de juiste plek. Soms kunnen sleutelfiguren, om verschillende redenen, op weerstand stuiten. Bijvoorbeeld omdat de intermediair onbekend is, waardoor het vertrouwen ontbreekt, of omdat mensen uit het bestuur zich gepasseerd voelen. Het is heel belangrijk om de contacten met zelforganisaties goed te onderhouden en niet alleen bij ze aan te kloppen wanneer je ze nodig hebt. Het moet een win-win situatie zijn Communicatie via allochtone media Allochtone media zijn geschikt om de boodschap over te dragen. Dat kan via landelijke en/of lokale allochtone media of via de media van de overkoepelende (of grote) allochtone zelforganisaties. Vooral de eerste generatie allochtonen kijkt en luistert naar zenders van het land van herkomst. Maar ook eigen lokale zenders worden gevolgd. Denk aan de multiculturele televisie Nederland (mtnl),-utrecht, - Den Haag, -Amsterdam. Via deze zenders kan de campagne onder de aandacht worden gebracht door middel van een persbericht of door het aanbieden van achtergrondinformatie. Ook aankondigingen van bijeenkomsten kunnen aanleiding zijn voor deze media om aandacht te besteden aan hepatitis C. 31

32 Soms kunnen de zenders ook om een interview vragen. Het kan dan gaan om de vraag waarom er specifieke activiteiten worden opgezet om allochtonen over hepatitis C voor te lichten. Voorbeelden van landelijke migrantenmedia: o Bladen/ magazine : Dalili Ekin Doğus M-zine Asian News o Internet: o Lokale migranten TV (zoals Demet TV, Feza TV, TTA), MTNL, media van de overkoepelende (of grote) migrantenorganisaties (zoals IOT, IOC, IOM, IOS), NMO, OHM o Website gericht op Marokkaans jongeren die voor ouders zorgen: Communicatie met allochtonen In deze paragraaf wordt ingegaan op de keuze en toepassing van de voorlichtingsmiddelen. Om de communicatie met de doelgroep te ondersteunen zijn speciale communicatiematerialen ontwikkeld, die aansluiten bij de in paragraaf 5.1 beschreven kenmerken van de doelgroep. Zo zijn in de hepatitis C risicotest de vragen gevisualiseerd, zodat deze test goed is in te zetten is voor laaggeletterden. Een overzicht van deze materialen staat in hoofdstuk 3. Tijdens voorlichtingsbijeenkomsten of consulten kunnen de verschillende materialen worden uitgedeeld en toegelicht. Bijvoorbeeld de folder Heb ik het ook?, die vanzelfsprekend alleen geschikt is voor mensen die Nederlands kunnen lezen. En ook de vertaalde teksten, bedoeld voor deelnemers die in de eigen taal kunnen lezen. Maar ook deelnemers die laaggeletterd zijn (zowel in het Nederlands als in de eigen taal) kunnen een partner, kind, schoondochter of schoonzoon hebben die wel goed kan lezen. In dat geval is het zinvol ook aan hen folders mee te geven. Op die manier verspreidt de informatie zich. De risicotest is speciaal ontwikkeld voor gebruik tijdens groepsbijeenkomsten of individuele contacten. Samen met een voorlichter of hulpverlener kunnen leden van de doelgroep alle risicofactoren uitgebreid bespreken. 32

33 Allochtonen die slecht Nederlands spreken hebben hulp nodig om de informatie van de campagne goed te begrijpen en om hun eigen vragen, problemen en ervaringen te verwoorden. Vooral voor de eerste generatie allochtonen en voor nieuwkomers, zoals asielzoekers, economische migranten of migranten die als (huwelijks)partner naar Nederland komen, is het meestal noodzakelijk voorlichting te geven in de eigen taal. Voorlichten in de eigen taal kan op verschillende manieren. Om te beginnen kan gebruik gemaakt worden van een voorlichter eigen taal en cultuur (vetc er) of een allochtone zorgconsulent. Deze werkvorm is toegelicht in paragraaf 5.2. Een andere oplossing is het inzetten van een tolk, zowel bij groepsbijeenkomsten als bij individuele gesprekken Werken met tolken Professionele tolken Het is aan te raden om altijd professionele tolken in te schakelen. Dit kan tijdens een individueel gesprek door middel van de tolkentelefoon. De tolk kan via de telefoon het gesprek met de cliënt vertalen. Hiervoor is een telefoon met luidspreker nodig. Ook kan een tolk persoonlijk aanwezig zijn bij een groepsbijeenkomst. De tolkdienst is gratis voor hulpverleners in de gezondheidszorg en beschikbaar in een groot aantal vreemde talen. Een tolk aanvragen en reserveren kan via het telefoonnummer (088) van het Tolk- en Vertaalcentrum Nederland. Meer informatie hierover is te vinden op de website: Bij het werken met een tolk is het verleidelijk veel informatie tijdens het gesprek te laten vertalen nu de mogelijkheid daarvoor aanwezig is. Bedenk wel dat de cliënt deze informatie moet opnemen en onthouden. Het kan handig zijn het gesprek met de tolk op te nemen en de gesproken informatie mee te geven naar huis. De cliënt kan het persoonlijk advies thuis rustig een aantal keren beluisteren. Informele tolken Vaak nemen mensen, die de Nederlandse taal niet goed beheersen, familieleden of vrienden mee om te vertalen. Dit kan voordelen hebben, maar toch zijn er een aantal kanttekeningen bij te plaatsen. 33

34 Jonge kinderen kunnen beter niet als tolk bij een gesprek ingezet worden. Kinderen beheersen hun eigen taal niet altijd voldoende om goed te vertalen. Bovendien begrijpen ze lang niet altijd de informatie die ze moeten vertalen en maken dan maar hun eigen verhaal. Kinderen worden door hun tolkfunctie ook te veel belast: ze komen in een ongewenste positie ten opzicht van hun ouders. Ook kunnen ze zich misschien schamen, omdat hun ouders zo slecht Nederlands spreken. Ook bij volwassen familieleden die als tolk optreden, blijft het lastig om vast te stellen of de informatie goed vertaald wordt en of de familieleden niet sociaal wenselijke antwoorden geven. 5.4 Bespreekbaar maken van hepatitis C Tot slot is het van belang om in de communicatie over hepatitis C met enkele specifieke etnische, culturele en religieuze gevoeligheden rekening te houden. Hieronder volgen enkele adviezen: Vermijd woorden, beelden, tekeningen, uitdrukkingen die verkeerde ideeën oproepen of als beledigend kunnen worden ervaren. Daarmee wordt de aandacht afgeleid van de eigenlijke boodschap. Vermijd intieme afbeeldingen in de materialen: een kussend stel of naakte mensen. Gebruik het woord seks niet op de omslag of op de eerste pagina van het materiaal. Vaak wordt hepatitis C verward met hepatitis B. Door deze verwarring kan men denken dat hepatitis C ook overdraagbaar is via seksueel contact. Dit kan leiden tot gevoelens van schaamte. Het is belangrijk dit verschil duidelijk te benoemen. Er zijn signalen dat sommige mensen zich laten behandelen door illegale tandartsen. Dat zijn tandartsen die illegaal in koffiehuizen of bij mensen thuis komen om ze te behandelen. Mensen kunnen voor deze tandartsen kiezen omdat de reguliere tandarts te duur is of omdat de patiënt niet verzekerd is. Benoem dit risico apart. Er zijn ook speciale besnijdenis mannen die thuis komen om jongens te besnijden. Ook dit kan risico s met zich meebrengen. Mensen kiezen hiervoor omdat het goedkoper is of omdat zij niet verzekerd zijn. Het is van belang om ook dit risico aan de orde te stellen. Tatoeage bij de eerste generatie: in sommige etnische groepen is/was het gebruikelijk om vrouwen van de eerste generatie op hun gezicht of hadden te 34

35 tatoeëren. Deze (oude) traditie vond met name plaats bij Berbervrouwen in Marokko en bij Turkse vrouwen uit het platteland van Oost-Turkije. Vaak werd er dezelfde naald en verf gebruikt bij meerdere vrouwen. Deze vrouwen kunnen hierover vragen stellen tijdens voorlichtingsbijeenkomsten. 35

36 Hoofdstuk 6: Aandachtspunten uit pilotfase en internetproject 6.1 Pilotfase hepatitis C campagne In de pilotfase is de campagneaanpak uitgeprobeerd in regionale proefprojecten in 2007 en De vragen Op welke wijze kunnen de verschillende doelgroepen het beste worden bereikt en geïnformeerd; en wat zijn de resultaten van de gekozen aanpak? stonden centraal in deze pilotfase. Er zijn drie pilots ontwikkeld en uitgevoerd: 1) pilot gericht op het algemene publiek, uitgevoerd in Amersfoort en Apeldoorn, waarbij de huisartsen een centrale rol spelen; 2) pilot gericht op druggebruikers, uitgevoerd in Rotterdam en Dordrecht, waarbij de verslavingszorg de belangrijkste partner is; 3) pilot gericht op allochtonen, uitgevoerd in Rotterdam en Dordrecht, door GGD Rotterdam-Rijnmond en GGD Zuid-Holland Zuid. Pilot gericht op allochtonen Omdat sommige allochtone groepen een verhoogd risico hebben op Hepatitis C, maar niet altijd goed bereikt worden via algemene voorlichtingskanalen is voor hen een aparte pilot opgezet. Deze vond plaats in Rotterdam en Dordrecht en was gericht op Surinamers, Turken en Marokkanen. Voorafgaand aan de interventie is literatuuronderzoek gedaan en zijn elf focusgroepsbijeenkomsten georganiseerd voor de allochtone doelgroepen en sleutelfiguren. Het doel hiervan was om informatie te verzamelen over kennis van en denkbeelden over hepatitis C en over gedragsdeterminanten voor wel of niet testen. Op basis van de resultaten is besloten voor alle drie de groepen mondelinge voorlichting te geven in de eigen taal. Dit is uitgevoerd door vetc ers en allochtone zorgconsulenten, die hiervoor zijn bijgeschoold. Voor Surinamers is er de mogelijkheid een telefonische herinnering aan te vragen naar aanleiding van een voorlichting en is informatie gegeven via een lokale Surinaamse radio. Om tijdens de voorlichting het mogelijke risico te kunnen bespreken én om mensen iets in handen te geven om mee te nemen naar de huisarts, is een risicokaartje gemaakt. Huisartsen zijn geïnformeerd door middel van een brief, nieuwsbrief en deels telefonisch. 36

37 Resultaten In totaal zijn er in Rotterdam 441 personen (197 Turken, 131 Surinamers, 84 Marokkanen en 29 etniciteit onbekend) en in Dordrecht 280 personen (allen Turken) bereikt. Er zijn 47 groepsvoorlichtingen en 24 individuele gesprekken gehouden. Ongeveer de helft van de deelnemers gaf tijdens de voorlichting aan naar de huisarts te willen gaan. Met 23 deelnemers is na de campagne een telefonisch interview gehouden. Hiervan gaf een derde aan de informatie nog te hebben doorgegeven aan anderen. Twintig personen hadden mogelijk risico gelopen, hiervan gaven 10 personen aan dat ze naar de huisarts zijn geweest. De campagne werd zowel door voorlichters als door de einddoelgroep positief beoordeeld. De voorlichtingsbijeenkomsten waren goed bezocht. Voor de bezoekers ging het om nieuwe informatie, die zij belangrijk vonden. Tevens gaven zij aan zich door het risicokaartje zekerder te voelen om naar de huisarts te gaan. Aandachtspunten uit de pilot Uit het vooronderzoek kwamen een aantal redenen naar voren waarom men zich wel of niet zou laten testen: - Zowel Surinamers als Marokkanen gaven aan dat een belangrijke reden om zich te laten testen een oproep zou kunnen zijn, bijvoorbeeld vanuit de GGD of huisartspraktijk. - De mogelijkheid tot vroegtijdige behandeling was zowel bij Marokkanen als Turken een belangrijke reden om te laten testen. - Meerdere keren kwam de angst naar voren om niet serieus genomen te worden bij de huisarts. Dit wordt als een grote belemmering gezien, waardoor men niet snel de huisarts om een test zal vragen als er geen klachten zijn. - Angst voor de uitslag werd ook als belemmerende factor genoemd. In het vooronderzoek is ook uitgezocht welke kanalen de voorkeur hebben om allochtone groepen te bereiken. Hieruit bleek dat: - Van de massamedia tv het meest bekeken en het meest betrouwbaar geacht wordt. Voor Surinamers speelt radio ook een belangrijke rol. Kranten, tijdschriften en internet zijn minder belangrijk. - Voor Marokkanen en Surinamers informatie in het Nederlands kan worden aangeboden, voor Turken is informatie in het Turks wenselijk. 37

38 - Mond-tot-mond informatie vooral onder Turken en Marokkanen als belangrijk gezien wordt. Vooral via sleutelfiguren en bijvoorbeeld moskeeën. Uit de pilot komt duidelijk naar voren dat informatievoorziening richting huisartsen een belangrijk aandachtspunt is in de campagne. In de pilot zijn huisartsen op verschillende manieren geïnformeerd over de campagne, zoals door middel van een brief met campagnemateriaal en een nieuwsbrief. Deze schriftelijke informatie aan huisartsen was onvoldoende. Veel huisartsen waren slecht op de hoogte van de campagne, wat resulteerde in vragen aan de GGD en zelfs het wegsturen van mensen die n.a.v. een voorlichting bij de huisarts kwamen voor een test. De huisartsen die in Rotterdam met een allochtone zorgconsulent samenwerken, zijn telefonisch ingelicht over de campagne en hebben een informatieboekje voor huisartsen gekregen. Vrijwel al deze huisartsen reageerden positief en gaven toestemming aan de zorgconsulent om aan dit project mee te werken. Hoewel huisartsen in de evaluatie aangaven de voorkeur te hebben voor schriftelijke informatie blijkt dit in de praktijk onvoldoende. Het is beter zoveel mogelijk persoonlijk contact te leggen met huisartsen. 6.2 Hepatitis C internetproject GGD Amsterdam en GGD Zuid Limburg zijn in 2007 gestart met een project om mensen in de algemene bevolking met een hepatitis C infectie op te sporen. In dit project werden mensen via een publieke mediacampagne geïnformeerd over hepatitis C, en werden zij verwezen naar Op deze website konden mensen met behulp van een interactieve vragenlijst (risicotest) bekijken of zij ooit risico hadden gelopen op hepatitis C. Zo ja, dan werd geadviseerd om zich te laten testen. Amsterdammers en Zuid Limburgers kregen direct de mogelijkheid om zich anoniem en gratis te laten testen via heptest.nl. Zij konden een laboratoriumformulier uitprinten met daarop een persoonlijke code, en hiermee bij een van de aangesloten huisartsenlaboratoria (prikpunten) in de stad, of bij de locaties van de GGD terecht voor bloedafname. Binnen een week na de bloedafname was de testuitslag opvraagbaar via met behulp van de persoonlijke code. Bij een positieve test werden deelnemers gevraagd om de GGD te bellen voor een afspraak voor een confirmatietest en voorlichting. Indien uiteindelijk bleek dat een deelnemer een chronische hepatitis C infectie had, dan 38

39 werd deze doorverwezen naar het ziekenhuis. De huisarts van de deelnemer werd schriftelijk geïnformeerd. Dit project werd gefinancierd door ZonMw en draaide van april 2007 tot december De mediacampagne Er zijn verschillende regionale media ingezet. Onder andere televisie- en radiospotjes op regionale zenders, advertenties, een internetviral ( banners, posters, flyers en zadelhoesjes. Ook is er veel free publicity verkregen naar aanleiding van het versturen van persberichten en het actief benaderen van redacties. Hoewel de campagne een massamediale insteek had, is er ook éénmalige voorlichting gegeven op kleine schaal door een vetc er. Hiervoor was een buurthuis gekozen waar een groep mannelijke senioren van Marokkaanse afkomst wekelijks samen thee drinken en bidden. Na de voorlichting over hepatitis A, B en C, en informatie over het project van de GGD, konden de mannen in de ruimte ernaast meteen op de computer bekijken of zij risico gelopen hadden. Er waren ongeveer acht computers beschikbaar met printer. Het was een interessante middag met veel enthousiaste reacties van de deelnemers, vooral omdat het geleerde meteen in de praktijk kon worden gebracht. Resultaten In totaal bezochten ruim mensen de website Na het lezen van de informatie bleven er uiteindelijk ruim mensen over die de risicotest compleet invulden. 26% van de mensen bleek risico gelopen te hebben op hepatitis C. Van die mensen woonden er 1509 in Amsterdam of Zuid Limburg; deze mensen kregen de bloedtest aangeboden. De andere mensen werden naar hun huisarts verwezen voor de bloedtest. Van de 1509 mensen die de bloedtest aangeboden kregen, maakten 421 (28%) hiervan gebruik. Een aantal anderen zijn naar hun huisarts gegaan voor de bloedtest (het is onbekend hoeveel). In totaal werden bij 14 mensen hepatitis C antistoffen gevonden, en 12 mensen hadden een chronische hepatitis C infectie. Deze mensen zijn, indien verzekerd, doorverwezen naar het ziekenhuis voor verdere diagnostiek en eventuele behandeling. In 2009/2010 wordt het project geëvalueerd, en volgt ook een kosteneffectiviteitanalyse. 39

40 Toekomst Bij de Nationale Hepatitis C campagne zullen mensen vanaf de website kunnen doorklikken naar de risicotest. Mensen met risico zullen naar hun huisarts worden verwezen voor een mogelijke bloedtest. Daarnaast zal GGD Amsterdam de testservice voor Amsterdammers wederom openstellen; Amsterdammers die risico gelopen hebben kunnen zich dan via de anonieme procedure of via hun huisarts laten testen. Voor meer informatie over dit project kunt u contact opnemen met Freke Zuure, GGD Amsterdam, adres fzuure@ggd.amsterdam.nl, tel

41 Bronnenlijst - Rapportage Pilotfase Hepatitis-C Campagne, Loes Singels, Gerard van der Zanden, Maike Berghuijs (NIGZ), mei Landelijke hepatitis C campagne, deelproject pilot allochtonen, Sandra de Bruin, GGD Rotterdam-Rijnmond - Kijk op Diabetes, met perspectief voor de toekomst, Inge de Weerdt, Bert Kuipers, Gerjo Kok, april Van anonimiteit naar bewuste confrontatie. Adviesrapport informatievoorziening hepatitis C Nederland, Ir. B.J. Looise, NIGZ, maart Rapportage Minderheden 1999: positie in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, Tesser, J.G.F., Merens, J.G.F., et al (SCP), september

42 Colofon GGD Nederland Postbus AH Utrecht Tel Fax Dit is een uitgave in het kader van de Nationale Hepatitis C Campagne. Deze campagne wordt mogelijk gemaakt door ZonMw. Redactie: Fatma Alakay Laura Rust GGD Amsterdam Eindredactie: Afdeling Communicatie GGD Nederland (communicatie@ggd.nl) Contactpersoon: Laura Rust (lrust@ggd.nl) Huisstijl Nationale Hepatitis C Campagne Berg Kleijn Communicatie GGD Nederland juli /38 42