Cultureel ondernemerschap met militaire discipline De herontwikkeling van Fort Voordorp

Transcriptie

1 Cultureel ondernemerschap met militaire discipline De herontwikkeling van Fort Voordorp F o r t V o o r d o r p Steenhuis stedenbouw/landschap Urban Fabric

2 2 S t e e n h u i s. s t e d e n b o u w / l a n d s c h a p

3 Cultureel ondernemerschap met militaire discipline De herontwikkeling van Fort Voordorp Midden in de Randstad liggen de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam. Eeuwenlang waren de forten letterlijk witte plekken op de kaart, die vanwege de militaire functie zorgvuldig uit onze waarneming werden weggepoetst. Vanaf de opheffing van de militaire functie in 1963 raakten de forten in verval. Pas de laatste jaren worden ze herontdekt, en in sommige gevallen herontwikkeld door een bonte mix van initiatiefnemers. Het is lastig om voor de forten met de typische lage bebouwing, omringende aarden wallen en fortgrachten een nieuwe functie te vinden. De status van Rijksmonument vereist intensief overleg met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Altijd weer gaat het om de afweging tussen de spankracht van het monument en het eigentijdse programma voor succesvol hergebruik. Dankzij het culturele ondernemerschap van W.R. van Denderen is Fort Voordorp, gelegen aan de oostkant van de stad Utrecht, de afgelopen jaren omgevormd tot een succesvol conferentiecentrum, waarbij de karakteristieke sfeer en omgeving van het fort als uitgangspunt voor de herontwikkeling hebben gefungeerd. Fort Voordorp is daarmee een goed voorbeeld van het samengaan van cultuurhistorie en economie, twee sectoren die elkaar niet altijd even goed verdragen. Fort Voordorp in 1880 Fort Voordorp vormde één van de schakels in het verdedigingssysteem van de stad Utrecht en het daarachter gelegen Holland. Dicht om de stad lagen de forten van de eerste linie: De Klop, De Gagel, Blauwkapel en de Lunetten. Voordorp maakte deel uit van de tweede linie en werd in de periode tegelijk aangelegd met de forten Ruigenhoek, Rijnauwen en Vechten. Fort Voordorp dankt zijn naam aan de Voordorpse dijk, die door de aanleg van het fort als doorlopende route werd afgesloten. Het fortterrein is 7,5 hectare groot, waarvan 4 hectare door water in beslag wordt genomen. Het zogenaamde bomvrije wachthuis was de verblijfplaats van de troepen. Het bestaat uit een schakeling van overwelfde lokalen die elk S t e e n h u i s. s t e d e n b o u w / l a n d s c h a p 3

4 onderdak boden aan zo n 40 manschappen. Het lage gebouw Het onbebouwde schootsveld, dat zich in een straal van één lag in verband met de defensieve functie verscholen onder een kilometer rondom het fort uitstrekte, is nog goed voelbaar aan enorme hoeveelheid aarde, aanaarding geheten, zodat het van de zuidkant, waar enkele betonnen groepsschuilplaatsen in de verre niet herkenbaar zou zijn als militaire structuur. Aan de weilanden het fort al aankondigen. achterzijde van het wachthuis werd kort na de oplevering een stenen munitiebergplaats gebouwd. Centraal op het terrein werd Gebruik in 1875 een houten artillerieloods voor opslag van kanonnen Het overgrote deel van de Nederlandse forten is in handen gerealiseerd. Fort Voordorp ligt, net als veel buitenplaatsen, op van gemeenten, provincies of organisaties als de Vereniging de landschappelijke overgang van het zand van de Utrechtse Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. Omdat de fortterreinen Heuvelrug naar het Utrechtse poldergebied. Tot het midden vaak jarenlang onberoerd bleven, zijn ze uitgegroeid tot van de twintigste eeuw lag het fort vrij in het landschap, bijzondere natuurgebieden met zeldzame ﬂora en fauna. In inmiddels is het een groene enclave in een verstedelijkt gebied. sommige gevallen stellen de eigenaren de forten gedeeltelijk 4 betonnen groepsschuilplaatsen in het landschap kondigen het fort al aan bord met impressies van de renovatie

5 open voor publiek. Zo stelt Staatsbosbeheer Fort Asperen in de zomermaanden open voor cultuurmanifestaties. Slechts een klein aantal forten is in handen van particulieren. In twee forten van de Stelling van Amsterdam huist een wijnhandelaar. Fort Vijfhuizen is eigendom van de Stichting Kunstfort Vijfhuizen en ingericht met ateliers en kunstenaarswoningen. Temidden van deze voorbeelden neemt Fort Voordorp een bijzondere plaats in: het wordt op commerciële basis geëxploiteerd en heeft door de functie als congreslocatie een groot publieksbereik. Eigenaar Van Denderen heeft een duidelijke visie op de wijze waarop de forten in de huidige tijd zouden kunnen functioneren. De meeste forten zijn in verkeerde handen. Ik vind het jammer dat forten die nog te restaureren zijn, ongebruikt blijven; er zou een selectie gemaakt moeten worden van forten die nog wel en niet te redden zijn. Vanaf de aankoop in 1990 had Van Denderen een commerciële bestemming voor ogen. Het idee van een conferentiecentrum ontwikkelde zich naarmate het project vorderde. De oorspronkelijke structuur en uiterlijke verschijningsvorm van het fort zijn leidraad geweest bij de nieuwbouw. Architect J. Heine: het is bijzonder een opdrachtgever te vinden die bereid is zoveel energie en middelen in een dergelijk project te steken, zonder dat er een garantie is voor een dekkende exploitatie. Van Denderen kende Fort Voordorp en omgeving uit zijn jeugd en hoorde eind jaren 80 dat het te koop stond. Het fort werd op dat moment door de Dienst der Domeinen verhuurd aan de nationale invalidensportvereniging die het gevraagde bedrag De heer van Denderen (rechts), eigenaar van Fort Voordorp niet kon opbrengen. De toenmalige gemeente Maartensdijk en de provincie Utrecht toonden geen interesse. Van Denderen: Ik had mijn bedrijf net verkocht en hoorde in de wandelgangen dat het fort te koop stond. De één koopt na zijn pensionering een zeilboot, ik een fort. Enthousiast geworden door de geschiedenis en de sfeer van het fort werd hij in 1990 eigenaar van het verdedigingssysteem met omringende gracht en een vochtige ruïne. Structureel onderhoud was al jaren achterwege gebleven; de boomwortels groeiden door de gewelven van S t e e n h u i s. s t e d e n b o u w / l a n d s c h a p 5

6 de lokalen naar binnen. Na enig marktonderzoek werd de onderneming voorzichtig gestart met de organisatie van survivaldagen op het terrein rond het fort. Enkele lokalen werden gebruikt als kleedkamer. Al snel werd duidelijk dat de survival functie geen mogelijkheden bood om tot een verantwoorde exploitatie te komen. Zonder al precies te weten welke functie Fort Voordorp zou krijgen, werd begonnen met de aanpak van het vochtprobleem. Van Denderen: Zolang je het vochtprobleem niet oplost is elke euro weggegooid geld. De eerste werkzaamheden behelsden de verwijdering van 8000 kubieke meter grond van de bovenkant van het fort (de zgn. gronddekking) waarna het oorspronkelijke drainagesysteem hersteld werd en de aanaarding weer teruggebracht kon worden. Procedureel Ten tijde van de aankoop rustte er op het fort nog een militaire bestemming, ook al was Fort Voordorp dertig jaar eerder opgeheven als vestingwerk. De gemeente toen Maartensdijk, nu De Bilt stelde zich aanvankelijk terughoudend op in het gesprek over de mogelijkheden tot herbestemming. Een vijf jaar lange periode van praten en aftasten brak aan. De gemeente had op dat moment geen concreet beleidskader voor de toekomst van het fort ontwikkeld. Voor Van Denderen was het dus lastig een ondernemingsplan op te stellen. Met de komst van wethouder A. Doedens, in 1998, veranderde de opstelling van de gemeente. Doedens: Van Denderen had het vochtprobleem aangepakt en had het fort gereed gemaakt voor restauratie. Ik was onder de indruk van zijn inspanningen en investeringen en stelde voor om deze ondernemer terwille te zijn bij de vergunningverlening voor restauratie van het fort. Doedens was al eerder geïnteresseerd in fortenlinies. In 1973 promoveerde hij op het onderwerp Nederland en de Frans- Duitse oorlog. In de periode die hij onderzocht had, werden ook de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie gebouwd. Doedens hecht vooral aan de manier waarop de linie in het landschap herkenbaar is. Met de Stichting Brigida zet hij zich met andere bestuursleden in voor de cultuur en natuur in het gebied tussen Hilversum en Utrecht. Nog datzelfde jaar werd met de restauratie begonnen. De gemeenteraad werd uitgenodigd op het fort te komen kijken en er werd een avond voor omwonenden georganiseerd. De sfeer op deze avond was meteen goed, vertelt Van Denderen, de bewoners zagen het ook als hun fort. Ik heb eerlijk verteld dat er in de toekomst touringcars naar de locatie zouden komen, maar dat één touringcar minder overlast geeft dan 40 auto s. Restauratie Architect ir. J. A. Heine van Heine & Van de Rijt architecten uit Tiel kreeg de opdracht het bomvrije wachthuis, de voormalige munitiebergplaats en de toegangsbrug te restaureren aan de hand van tekeningen uit het defensiearchief. Aannemer was het in restauratiewerkzaamheden gespecialiseerde bouwbedrijf Jurriëns B.V. uit Utrecht. Uitgangspunt was zoveel mogelijk reversibele (omkeerbare) ingrepen te doen. Zo werd de verlichting van de lokalen als een los systeem opgehangen 6 S t e e n h u i s. s t e d e n b o u w / l a n d s c h a p

7 aan dunne kabels om het historische muurwerk zo min mogelijk te beschadigen. Van Denderen vroeg een smid om de ventilatieroosters en het deurbeslag uit 1870 opnieuw te vervaardigen. De buitengevels werden van recent pleisterwerk ontdaan, opnieuw gevoegd en de houten deuren en kozijnen werden waar nodig hersteld. Het contact met de gemeentelijke, provinciale afdeling Monumenten en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg was goed. De restauratie werd in 1998 voltooid, waarna het fort aan haar nieuwe bestaan als conferentiecentrum kon beginnen. De gemeente was één van de huurders van het eerste uur. Meer capaciteit De capaciteit van de locatie bleek al gauw te klein. De verlichting als los systeem lokalen voldeden uitstekend voor bijeenkomsten van circa 25 personen, maar een grote zaal waar gezelschappen een plenair programma konden volgen, ontbrak. In nauw overleg met wethouder Doedens en de betrokken instanties werd het overleg voor een uitbreiding gestart. In 2001 werd de grote zaal achter het bomvrije wachthuis opgeleverd, naar ontwerp van architect Heine en uitgevoerd door aannemer Kühne uit Houten. De ruimte is letterlijk ondergeschikt gemaakt aan de omgeving: de zaal ligt verzonken in de bodem en is bedekt met aarde. Voor de afmetingen werd rekening gehouden met de contouren van de oorspronkelijke aanaarding. Van Denderen: Wanneer je luchtfoto s van 100 jaar geleden naast die van 2001 legt, zie je hetzelfde. Alleen aan de achterzijde is, onder de aarden bedekking, een deel van de lage glazen pui van de zaal nieuw ventilatierooster, kopie uit

8 buitengevel na renovatie eerste grote zaal, onder de oorspronkelijke contouren van de aanaarding zichtbaar. Aan deze kant van het complex is een gastenterras Nog een grote zaal gerealiseerd, dat aan de noordoostzijde geﬂankeerd wordt door In september 2006 werd de volgende uitbreiding opgeleverd: de houten artillerieloods. Tijdens de bouw ontving Van Denderen een tweede grote ruimte als aanbouw aan het artilleriegebouw, een brief van de Inspectie voor Bouwzaken uit Haarlem. die de capaciteit van het fort op 1500 personen bracht. Evenementenlocaties waren alleen bij stations toegestaan, zo Uitvoerder was aannemer De Jong uit Bilthoven. Omdat de was het toenmalige beleid van minister Pronk. Na een bezoek aanbouw groter was dan het bomvrije wachthuis, was de aan het fort nam de inspecteur persoonlijk contact op met Rijksdienst voor de Monumentenzorg aanvankelijk kritisch. de minister. Van Denderen kreeg een generaal pardon. De Architect Heine: De vraag was hoe de aanbouw in het groeiende bekendheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in fortlandschap geschoven moest worden. Ik had te maken met deze jaren hielp bij dit besluit. diverse hoogteverschillen. Het merendeel van de functies heb ik ondergronds gerealiseerd, alleen de zaalfunctie is zichtbaar 8

9 vanaf het maaiveld. Lastig was ook dat de originele bouwsels van het fort allemaal laag zijn de nieuwbouw mocht hier niet bovenuit steken. Inderdaad is de nieuwbouw pas zichtbaar na een wandeling rondom het bomvrije wachthuis. Daar aangekomen is in de architectuur het contrast gezocht met de monumentale omgeving: een laag, puntvormig glazen volume lijkt uit de aarde op te rijzen. Landschap In landschappelijk opzicht heeft Fort Voordorp de romantiek van de weelderige begroeiing behouden. Nieuwe functies als een parkeerterrein en een ﬁetsenstalling zijn, net als de twee uitbouwen, op terughoudende wijze ingepast op het terrein. Eén van de laatste ingrepen was de herbestrating van de Voordorpse dijk de openbare weg - in oostelijke richting. Over terras geﬂankeerd door de grote zaal en de artillerieloods (op foto) het vervangen van het asfalt door keien was de Rijksdienst voor de Monumentenzorg enthousiast, maar het versterken van de beschoeiing lang de fortgracht werd negatief beoordeeld. Toch was het nodig, om de touringcars een veilige toegang tot het terrein te bieden. Het was één van de punten van discussie tussen de ondernemer en de rijksdienst als hoeder van het erfgoed. Een vertegenwoordiger van de Rijksdienst: Van Denderen is een echte ondernemer. Hij wil snel beslissen en direct uitvoeren. Wij waren het doorgaans eens met zijn voorstellen, maar de precieze uitwerking vergde meerdere gesprekken. Voor ons gaat het altijd om de vraag wat een gebouw aan ingrepen kan verdragen. De argumenten voor de ingrepen waren vanuit dit standpunt gezien niet in alle gevallen het fort ligt nog steeds verscholen onder een laag aarde 9

10 nieuwe grote zaal lijkt uit de aarde op te rijzen glazen aanbouw aan het artilleriegebouw even goed opgesteld. Fort Voordorp B.V. draait inmiddels op volle toeren. Dochter Jantine van Denderen is verantwoordelijk voor de planning en coördinatie van de evenementen. Twee tot drie maal per week is het fort verhuurd, overwegend aan zakelijke klanten. Jantine van Denderen: Alleen Hart van Holland in Nijkerk is een geduchte concurrent. Daar zijn zeven zalen met een thematische inrichting. Maar het is nieuwbouw, dit heeft een andere sfeer en een ﬂexibeler aanbod van grote en kleine ruimtes. Ik merk aan mijn klanten dat zowel de historische sensatie als het directe contact met ons kantoor, 10 subtiele inpassing parkeerplaatsen

11 gevestigd ter plaatse, hen aanspreekt. Natuurlijk zijn er nog meer zalencomplexen in Nederland, gelukkig maar. De één biedt tevens een kartbaan aan, de ander is gevestigd in een voormalige kofﬁe- en tabaksfabriek. Fort Voordorp onderscheidt zich op haar eigen speciﬁeke wijze. De bezoekers waarderen de manier waarop het fort is omgevormd tot congrescentrum. Als onderdeel van een congresdag wordt ook vaak een rondleiding aangevraagd, die mijn vader verzorgt. herbestrating Voordorpse dijk entree Fort Voordorp 11

12 Recept Is er een recept voor het succes van onderneming Fort Voordorp? Zoals zo vaak is het resultaat bereikt door een gelukkige combinatie van personen, die vanuit een gedeeld vertrouwen bereid waren risico s te nemen. Van Denderen heeft daarvan wel het meeste lef gehad. Zestien jaar na de koopovereenkomst kan hij eindelijk rendement op zijn investering van 12 miljoen euro gaan behalen. De aanvankelijke scepsis bij de gemeente heeft hem niet ontmoedigd. Ik wilde laten zien dat ik geen particuliere zakkenvuller was. Met de komst van wethouder Doedens kreeg ik het echte vertrouwen. Naar hem wordt in de toekomst een laantje op het fort vernoemd. Marinke Steenhuis en Lara Voerman congresruimte in het oude fort November 2006 Steenhuis stedenbouw/landschap Lange Haven CA Schiedam Fort Voordorp opgenomen in het landschap