De rol van Selectieve Aandachtsbias bij angstige kinderen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De rol van Selectieve Aandachtsbias bij angstige kinderen"

Transcriptie

1 De rol van Selectieve Aandachtsbias bij angstige kinderen Vak: Bachelorthese Naam: Carina Veldkamp Studentnummer: Begeleidster: Elske Salemink Universiteit van Amsterdam 1

2 Inhoud: H 1: Introductie...3 H.2: Hebben angstige kinderen een aandachtsbias: Onderzoek gedaan met een Strooptaak. 6 H.3: Hebben angstige kinderen een aandachtsbias: Onderzoek gedaan met een VDT...9 H.4: Samenvatting en conclusie Literatuur

3 H 1: Introductie Angststoornissen behoren tot de meest voorkomende psychiatrische stoornissen bij kinderen en jongeren: geschat wordt dat 10 tot 15 procent van de adolescenten ermee te maken krijgt (Roy et al., 2008). Van angststoornissen is bekend dat deze geassocieerd worden met significante, langdurige effecten op het sociale en academische functioneren en kunnen leiden tot stagnatie in het dagelijks functioneren. Onbehandeld kunnen angststoornissen daarbij jarenlang aanhouden (Keller et al., 1992, aangehaald in Puliafico & Kendall, 2006). De afgelopen decennia is er dan ook veel onderzoek gedaan naar factoren die een rol spelen bij de ontwikkeling van angststoornissen. De ontwikkeling van cognitieve theorieën en informatieverwerkingsmodellen is hierop van grote invloed geweest. Een voorbeeld van een model dat van belang is geweest bij onderzoek naar factoren die een rol spelen bij de ontwikkeling van angststoornissen is het informatieverwerkingsmodel van Crick en Dodge (1994). Dit informatieverwerkingmodel gaat ervan uit dat individuen tijdens het verwerken van stimuli een aantal opeenvolgende stappen doorlopen. De eerste stap het stadium waarin een individu stimuli uit de omgeving ontvangt en codeert, dat wil zeggen dat het individu bepaalde stimuli als zijnde belangrijk (aandachtswaardig) of onbelangrijk (te negeren) beoordeelt. De tweede stap is de interpretatie, het stadium waarin de stimuli (die als belangrijk werden beoordeeld in de vorige stap) betekenis krijgen door de persoonlijke ervaringen van het individu. De derde stap is de verduidelijking van het doel. In dit stadium besluit het individu of het huidige gedrag wordt voortgezet, afhankelijk van de nieuw verkregen informatie. Stap vier wordt omschreven als het stadium waarin het individu zoekt naar gedrag; het individu doorloopt het lange termijn geheugen op zoek naar potentiële reacties. Tijdens de laatste stap, het afwegen en kiezen van gedrag, kiest het individu een reactie en zet deze in. Bij individuen met angststoornissen gaat men er van uit dat er een cognitieve vertekening (bias) bestaat bij met name de eerste twee stappen van dit informatieverwerkingsproces, namelijk de codering van stimuli en de interpretatie van stimuli. 3

4 In de onderzoeken betreffende factoren die een rol spelen bij de ontwikkeling van angststoornissen is met name veel aandacht geweest voor het tweede stadium; het stadium waarin een angstig individu een stimulus interpreteert. Uit deze onderzoeken is gebleken dat er een relatie bestaat tussen angst en negatieve interpretaties (interpretatiebias). In de literatuur is er beduidend minder aandacht geweest voor de rol van cognitieve vertekeningen die eerder in het informatieproces plaatsvinden. Hiermee wordt gedoeld op het selectief richten van de aandacht op een mogelijk dreigende stimulus (het eerste stadium uit het informatieverwerkingsmodel van Crick en Dodge, 1994). Deze selectieve aandacht voor bedreigende informatie of stimuli wordt in de literatuur een selectieve aandachtsbias (in deze these verder afgekort tot SA) genoemd. De afgelopen jaren is het onderzoek naar SA toegenomen. Binnen deze literatuur wordt veelal gerefereerd naar invloedrijke informatieverwerkingstheorie van Beck, Emery en Greenberg (1985). Beck et al. (1985) beschrijven (klinische) angst in temen van een vertekende informatieverwerking. Kenmerkend voor deze informatieverwerking is een vertekening in hetgeen waarop de aandacht in eerste instantie gericht wordt (SA). De cognitieve structuren van angstige individuen zouden dan ook omschreven kunnen worden als cognitieve structuren die specifiek gerelateerd zijn aan het verwerken van dreigende stimuli; deze structuren worden meer dan gemiddeld geactiveerd tijdens de ontwikkeling van een angststoornis. Op deze wijze gaan structuren (angstnetwerken) de leidraad vormen voor de informatieverwerking. De informatie uit de omgeving wordt dan verwerkt op een wijze die aansluit bij of past binnen het angstnetwerk (Dalgeish, Moradi, Taghavi, Neshat-Doost & Yule, 2001). Beck et al. (1985) gaan ervan uit dat dit netwerk op deze manier een selectieve aandacht voor en verwerking van bedreigende informatie veroorzaakt, wat vervolgens de angst versterkt. Een vicieuze cirkel is dan rond; de angst versterkt de SA en vice versa. Een SA zou in die zin tenminste een versterkende en/of in stand houdende rol spelen bij de ontwikkeling van een angststoornis. Andere benaderingen leggen meer de nadruk meer op de rol van SA bij het ontstaan van angststoornissen. De rationale hierbij is dat personen met een angstige persoonlijkheid, die tevens een de neiging hebben tot SA voor dreiging, hierdoor kwetsbaar zouden zijn voor het ontwikkelen van een angststoornis. Tevens is er gesuggereerd dat SA aanwezig zou zijn bij alle kinderen tot een bepaalde leeftijd, maar dat niet-angstige kinderen de mogelijkheid ontwikkelen tot het inhiberen van het 4

5 verwerken van bedreigende stimuli, terwijl angstige kinderen daartegenover de op dreiging gebaseerde bias behouden na verloop van tijd (Kindt & van den Hout, 2001). Over de precieze rol van SA (voorspellend, in standhoudend, als zijnde een gevolg) bij de ontwikkeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten lijkt geen eenduidigheid te bestaan. Dit terwijl meer eenduidigheid zeer gewenst zijn wanneer men denkt aan het belang van (vroege) behandeling van angststoornissen. In de literatuur wordt herhaaldelijk gesuggereerd dat verschillen in de wijze waarop de onderzoeken verricht worden er mede toe bij kan dragen dat men veel inconsistentie bevindingen treft in de literatuur naar de rol van SA bij kinderen. Daarmee wordt met name gedoeld op de verschillende taken (de Strooptaak vs. de Visual Dot-probe Task) dat men gebruikt bij het onderzoek naar SA bij kinderen. In deze these zal daarom getracht worden meer eenduidigheid te krijgen over de rol die SA speelt bij angststoornissen bij kinderen en over de rol van de meetmethode (Stroop of Visual Dot-probe Task) hierbij. De onderzoeksvraag die getracht wordt te beantwoorden in deze these is dan ook of kinderen een aandachtsbias hebben en of dit afhankelijk is van de meetmethode. Om deze vraag te beantwoorden zullen verschillende studies betreffende de aanwezigheid van SA bij angstige kinderen en adolescenten worden beschreven, waarbij bij de beschrijving van de onderzoeken onderscheid gemaakt zal worden tussen het soort taak die gebruikt is. In het tweede hoofdstuk zullen onderzoeken naar SA bij angstige kinderen beschreven worden waarbij men gebruik heeft gemaakt van de Strooptaak. In het daaropvolgende hoofdstuk zullen onderzoeken naar SA bij angstige kinderen beschreven worden waarbij men gebruik heeft gemaakt van de Visual Dot-probe Task (in deze these verder afgekort tot VDT). In de beschrijvingen zal tevens gekeken worden naar kenmerken van de proefpersonen (leeftijd, geslacht) evenals de klinische status van de van de onderzoeksgroep; dit om een vollediger beeld te verkrijgen van de omstandigheden waarin SA bij angstige kinderen wordt aangetoond. In het laatste hoofdstuk, de conclusie, zullen de bevindingen samengevoegd worden om tot een overkoepelende beantwoording van de vraagstelling te komen. 5

6 H.2: Hebben angstige kinderen een aandachtsbias: Onderzoek gedaan met een Stroop taak. Bij onderzoek naar SA werd vooral in de beginjaren van de ontwikkeling van deze onderzoeken gebruik gemaakt van de Strooptaak. Van het (klassieke) Stroop-effect wordt gesproken wanneer de naam van een kleur is geschreven in een andere kleur (de kleurnaam groen is bijvoorbeeld geschreven in het rood) en er daardoor een vertraging plaatsvindt in de tijd (ten opzichte van het benoemen van de kleur van een woord dat geen betekenis heeft) om te kleur van een woord te noemen (in het voorbeeld rood ) te benoemen. Interferentie zou dan plaatsvinden doordat het lezen van woorden een automatisch proces is (Vasey, 1996, aangehaald in Ehrenreich & Gross, 2002); de betekenis van een woord wordt eerder herkend dan de kleur van het woord. Wanneer men de inhoud van de woorden een betekenis geeft die voor de lezer van emotionele betekenis is (de Strooptaak wordt in dat geval de emotionele Strooptaak genoemd) dan zou men zich voor kunnen stellen dat het lezen van deze woorden zou kunnen zorgen voor een nog grotere interferentie (een langere tijd) bij het benoemen van de kleur van het woord dan woorden die een neutrale betekenis hebben. Dat wil zeggen dat het nog lastiger zal zijn om de neiging het woord te lezen te onderdrukken; de bedreigende inhoud trekt de aandacht en zorgt ervoor dat het woord sneller automatisch gelezen wordt. Om deze reden kan de emotionele Strooptaak gebruikt worden als maat voor selectieve aandacht. In 1992 pasten Martin, Horder en Jones (1992) de emotionele Strooptaak toe in een onderzoek naar de aanwezigheid van SA bij kinderen met (n = 24) en zonder (n = 24) een klinisch vastgestelde specifieke fobie (SF). Elke groep bestond uit drie leeftijdscategorieën; 6-7 jaar (n = 8), 9-10 jaar (n = 8) en jaar (n = 8). In de emotionele Strooptaak werden naast dreigende en controlewoorden tevens non-woorden verwerkt. In elke leeftijdsgroep kwam naar voren dat de kinderen met een SF een significant grotere interferentie lieten zien bij de dreigende woorden ten opzichte van de controlewoorden en de non-woorden. Dit effect werd niet gevonden bij de kinderen zonder een klinisch vastgestelde angststoornis. Echter, in het onderzoek van Kindt, Bögels & Morren (2003) vertoonden de kinderen (leeftijd 7-18 jaar, n = 40, 21 jongens en 19 meisjes) met separatieangst (SA), sociale angststoornis (SAS) of gegeneraliseerde angststoornis (GAS) geen SA voor bedreigende woorden. Ook bij de controle groep, bestaande uit 14 kinderen (4 jongens en 10 meisjes) zonder 6

7 angststoornis, werd geen SA aangetoond. Ook in dit onderzoek bestond de Strooptaak uit dreigende woorden, controlewoorden en non-woorden. Een verschil met het hiervoor genoemde onderzoek van Martin et al. (1992) is echter dat de leeftijdspanne van de onderzochte kinderen in het onderzoek van Kindt et al. (2003) een stuk breder is (7 18 jaar) dan de leeftijdscategorieën van onderzochte kinderen in het onderzoek van Martin et al. (2003) (8 13 jaar). Daarbij hebben de onderzochte kinderen in het onderzoek van Kindt et al. (2003) verschillende angststoornissen, in tegenstelling tot de onderzoeksgroep van het onderzoek van Martin et al. (2003), die enkel uit kinderen met een SF bestond. Taghavi, Dalgeish, Moradi, Neshat-Doost en Yule (2003) namen in hun onderzoek waarbij zij gebruik maakten van de emotionele Strooptaak tevens een brede leeftijdspanne(10 17 jaar), maar ditmaal bestond de emotionele Strooptaak naast neutrale en dreigende woorden tevens uit vrolijke woorden. De klinische onderzoeksgroep bestond uit waren kinderen die gediagnosticeerd waren met een GAS (n = 19, 10 jongens, 9 meisjes) en werden vergeleken met een gezonde controlegroep (n = 19, 9 jongens, 11 meisjes). Uit de resultaten bleek dat jongeren met GAS een SA lieten zien voor de bedreigende woorden terwijl de jongeren zonder angststoornis dit niet lieten zien. In een vergelijkbaar onderzoek van Moradi, Taghavi, Neshat- Doost, Yule en Dalgeish (1999) werd de emotionele Strooptaak toegepast bij kinderen gediagnosticeerd met een posttraumatische stressstoornis (PTSS) (n = 23). Zij werden vergeleken met een gezonde controle groep (n = 23). De leeftijd van beide groepen varieerde tussen de 9 en 17 jaar. Ook in dit onderzoek bestonden de woorden van de Strooptaak uit vrolijke, neutrale en bedreigende woorden en ook deze onderzoekers vonden alleen een SA bij de jongeren met PTSS. Samenvattend lijken de beschreven onderzoeken die gebruik hebben gemaakt van de Strooptaak wisselende resultaten op te leveren wat betreft het aantonen van een SA voor dreiging bij kinderen met angststoornissen. Deze inconsistente resultaten zouden te wijten kunnen zijn aan verschillen in de methoden van de onderzoeken. Zo zijn er verschillen in de breedte van de leeftijdscategorieën die de onderzoeksgroepen in de onderzoeken bestrijken en zijn er verschillen in de typen angststoornissen waarmee de onderzoeksgroepen gediagnosticeerd zijn. Op welke wijze dit van invloed kan zijn op de 7

8 resultaten zal verder in worden gegaan in het laatste hoofdstuk. In de loop van de tijd is er tevens veel kritiek geweest op het gebruik van de Strooptaak om de aanwezigheid van SA aan te tonen. Het belangrijkste kritiekpunt is dat het met de Strooptaak niet mogelijk is om te bepalen of de interferentie die plaatsvindt (de vertraging in het benoemen van de kleur van het woord) het gevolg is van een SA of van een antwoordbias als gevolg van de emotioneel geladen woorden (Puliafico & Kendall, 2006); angstige individuen zouden hun aandacht zowel op dreigende als neutrale woorden kunnen richten, maar een negatieve emotionele reactie (als gevolg van de emotioneel geladen woorden) zorgt voor de vertraging in hun reactie op de emotioneel geladen woorden. Met andere woorden, de interferentie zou dan niet het gevolg zijn van een snelle (automatische) verwerking (lezen) van het woord (het niet kunnen inhiberen van de neiging tot lezen) omdat de inhoud van het woord de aandacht trekt (en waardoor het kleurbenoemen vertraagd wordt) maar juist van een vertraging van reactie in het algemeen door de emotionele lading van het woord. Men zou dan de gevonden verschillen in de aanwezigheid van SA tussen angstige en niet-angstige individuen kunnen verklaren door het feit dat angstige individuen een sterkere emotionele reactie ondervinden bij het zien van een emotioneel (met dreiging geassocieerd) woord in plaats van een selectieve vertekening in hun aandacht. Wanneer men deze redering zou volgen dan zou de Strooptaak geen valide instrument zijn om SA aan te tonen bij angstige kinderen. In het volgende hoofdstuk zullen daarom onderzoeken beschreven worden waarin men dit kritiekpunt ondervangt door gebruik te maken van een andere taak, namelijk de Visual Dotprobe Taak (VDT), met als doel te bekijken of dit van invloed is op de vraag of men bij angstige kinderen een SA kan aantonen. 8

9 H.3: Hebben angstige kinderen een aandachtsbias: Onderzoek gedaan met de VDT Vooral de afgelopen twee decennia heeft men bij onderzoek naar SA in toenemende mate gebruik gemaakt van de VDT of een variatie hierop. De VDT is ontwikkeld door MacLeod, Matthews en Tata (1986) met als doel te kunnen nagaan wat er met aandacht gebeurd wanneer er tegelijkertijd dreigende en neutrale stimuli worden aangeboden; door de simultane aanbieding van de woorden ondervangt men het eerder genoemde probleem van een mogelijke antwoordbias. Bij de VDT worden er twee woorden tegelijkertijd gedurende een korte periode (meerstal tussen de 250 tot 1500 ms.) aan de proefpersoon aangeboden (de één boven de ander, in het midden van het computerscherm). Deze woordenparen bestaan veelal uit drie categorieën: dreiging neutraal, neutraal dreiging en neutraal neutraal (Ehrenreich & Gross, 2002). De proefpersonen krijgen de opdracht het bovenste woord hardop voor te lezen. Wanneer de woorden weg zijn verschijnt er direct een stip op het scherm (op de plek van één van de woorden) waarop de proefpersoon dient te reageren (meestal middels het drukken op een knop). Verondersteld wordt dat de tijd die nodig is om te stip te detecteren indicatief is voor de mate waarin de (visuele) aandacht wordt gericht op de locatie van dat woord; men meet dus de versnelling in het reageren wanneer er woordparen met een dreigend woord (dreiging-neutraal en neutraal-dreiging) worden aangeboden. Deze versnelling in het reageren op een stip gebruikt men als indicatie voor een SA. De hypothese bij de onderzoeken die gebruik maken van een VDT taak is dan ook doorgaans dat angstige individuen, vergeleken met niet-angstige individuen, kortere reactietijden zullen laten zien wanneer de stip op de plek van het dreigende woord verschijnt (de aandacht is immers al op die plek gericht) en dus langere reactietijden zullen laten zien wanneer de stip op de plek van het neutrale woord (Ehrenreich & Gross, 2002). Omdat de proefpersonen op deze wijze niet direct reageren op de dreigende stimuli (in tegenstelling tot de hiervoor genoemde Strooptaak) verkleint dit de kans dat een responsbias zorgt voor de interferentie. Zo onderzochten Dalgeish, Moradi, Taghavi, Neshat-Doost, en Yule, (2001) met behulp van de VDT de aanwezigheid van een SA bij kinderen (n = 24, 12 jongens en 12 meisjes) gediagnosticeerd met PTSS en vergeleken dit met een gezonde controle groep (n = 24, 17 jongens en 7 meisjes). De leeftijdscategorieën die zij in hun onderzoek bestreken is breed; namelijk van 9 tot 17 jaar. De stimuli 9

10 bestonden uit dreigende (geassocieerd met sociale dreiging of gerelateerd aan depressie) en neutrale woorden. Uit de resultaten bleek dat de kinderen beide groepen kinderen een SA voor sociaal dreigende stimuli lieten zien, echter de kinderen met PTSS lieten een significant sterkere SA zien dan kinderen in de controle groep. Ook Taghavi, Neshat-Doost, Moradi, Yule en Dalgeish (1999) maakten gebruik van een VDT met neutrale en dreigende woorden en vonden tevens aanwijzingen voor een SA. Zij vergeleken in hun onderzoek kinderen in een brede leeftijdscategorie (9 18 jaar) die gediagnosticeerd waren met GAS (n = 24, 11 meisjes en 13 jongens, leeftijd 9-18) met een gezonde controlegroep (n = 24, 11 meisjes, 13 jongens) op de aanwezigheid van SA voor dreigende stimuli. Uit de resultaten bleek dat er bij de kinderen die gediagnosticeerd waren met een angststoornis sprake was van een SA voor dreigende woorden; bij de kinderen en jongeren in de gezonde controlegroep was hiervan geen sprake. Een jongere leeftijdscategorie werd genomen door Vasey, Daleiden, Williams en Brown (1995). Zij pasten de VDT toe bij een onderzoek naar de aanwezigheid van SA bij kinderen ( n = 12, leeftijd 9 14, verhouding jongens/meisjes niet bekend) gediagnosticeerd met een angststoornis (GAS, SA, SAS, OCS, PTSS of SF) en niet-angstige kinderen (n = 12, leeftijd 9-14, verhouding jongens/meisjes niet bekend). De stimuli bestonden uit neutrale en dreigende woorden. Uit de resultaten bleek dat er bij angstige kinderen sprake was van een SA voor de dreigende woorden; bij de niet-angstige kinderen was er geen spraken van een SA voor de dreigende woorden. Ook Waters, Lipp en Spence (2004) pasten de VDT toe in een onderzoek bij jongere kinderen (n = 23; 9 meisjes, 14 jongens, leeftijd 9-12 jaar) met een angststoornis (GA, SA, SAS of SF). Zij vergeleken deze angstige kinderen met een gezonde controlegroep van 105 kinderen (63 meisjes, 42 jongens, leeftijd 9-12). Verschil met de hierboven genoemde onderzoeken is dat de onderzoekers dreigende en neutrale plaatjes als stimuli in de VDT gebruikten in plaats van woorden. Uit de resultaten bleek dat de angstige groep niet significant verschilde van de controlegroep; beide groepen vertoonden een sterkere SA voor dreigende plaatjes dan voor neutrale of aangename plaatjes. Pine et al. (2005a) gebruikten, net als Waters et al. (2004) een VDT waarvan de stimuli uit plaatjes (vrolijk, neutraal en dreigend) bestonden. Zij vergeleken kinderen met een paniekstoornis (n = 34, leeftijd 7 13 jaar) met kinderen zonder angststoornis (n= 21, leeftijd 7 13 jaar). Uit de resultaten bleek dat er bij beide groepen geen 10

11 sprake was van een SA voor dreigende stimuli; er werd eerder een neiging tot het afwenden van de aandacht van de dreigende stimuli gevonden. Waters, Wharton, Zimmer-Gembeck en Craske (2008) daar in tegen vonden in hun onderzoek dat kinderen tussen de 8 en 12 jaar met GAS, SAS, SA en SF (n = 19, 11 jongens, 8 meisjes) een significant sterkere SA vertoonden vergeleken met een nietangstige controle groep van dezelfde leeftijd (n = 19, 13 jongens, 6 meisjes). Zij gebruikten, net als Waters et al. (2004) en Pine et al. (2005a) een VDT waarvan de stimuli uit plaatjes (vrolijk, neutraal en dreigend) bestonden. Uit bovenstaande beschrijvingen van de onderzoeken die gebruik hebben gemaakt van de VDT bij de vraag of er sprake is van SA bij angstige kinderen blijken, net als bij de Strooptaak, inconsistente resultaten naar voren te komen. Wanneer men naar de onderzoeken kijkt die zeer brede leeftijdscategorieën nemen (9 18 jaar) dan lijken angstige en niet-angstige kinderen consistent te verschillen in de mate waarin er sprake is van een SA; angstige kinderen vertonen een SA, nietangstige kinderen vertonen deze niet of in significant mindere mate (Taghavi et al., 1999, Dalgeish et al., 2001). Wanneer de leeftijdsspanne kleiner is en een jongere leeftijdscategorie bestrijkt (7 14 jaar) lijken er minder consistente resultaten naar voren te komen; aantoonbare aanwezigheid van SA bij zowel angstige als niet-angstige kinderen (Waters et al., 2004, Waters et al., 2008), geen aanwezigheid van SA bij zowel angstige als niet-angstige kinderen (Pine et al., 2005a) en aanwezigheid van SA bij enkel de angstige kinderen (Vasey et al., 1995). Belangrijk hierbij is te noemen dat er binnen de onderzoeken die deze jongere leeftijdscategorie bestrijken soms ook gebruik wordt gemaakt van plaatjes in plaats van woorden in de VDT, hetgeen van invloed kan zijn op de resultaten. Op dit punt zal nader in worden gegaan in de het volgende hoofdstuk. Wanneer men naar de onderzoeken kijkt waarvan de onderzochte proefpersonen een hoger leeftijdsgemiddelde hebben, lijkt naar voren te komen dat er bij de angstige kinderen sprake is van een SA voor dreigende stimuli. Echter, naast de verschillen in leeftijdsspanne van de proefpersonen bij de onderzoeken die gedaan zijn met de VDT lijkt er veel ruimte te zijn voor verschillende wijzen waarop de VDT precies wordt aangeboden. Wanneer men de exacte wijze van de toepassing van de VDT namelijk scherper onder de loep neemt lijkt er bijvoorbeeld variatie te bestaan in het type categorie dat wordt 11

12 aangeboden (neutraal, meerdere typen dreiging, positief, non-woorden), en lijkt er verschil te zijn in hoe bedreigend de stimuli zijn. Ook op dit kritiekpunt van de VDT zal in het laatste hoofdstuk verder worden ingegaan. Hoofdstuk 4: samenvatting en conclusie Uit de onderzoeken waarbij gebruik is gemaakt van de Strooptaak lijkt in het algemeen naar voren te komen dat er bij angstige kinderen (kinderen die gediagnosticeerd zijn met een angststoornis) sprake te zijn van een SA voor bedreigende stimuli (Martin et al., 1992, Taghavi et al., 2003, Moradi et al. 1999). Bij niet-angstige kinderen (kinderen zonder een angststoornis) lijkt er geen sprake te zijn van een SA voor bedreigende stimuli. Bij één onderzoek, namelijk het onderzoek van Kindt et al. (2003) kwam naar voren dat er bij beide groepen geen SA voor dreigende stimuli werd gevonden. Er zijn echter een aantal zaken die het interpreteren van de overkoepelende resultaten van deze onderzoeken bemoeilijkt. Ten eerste valt op dat wanneer men naar de leeftijd van de onderzochte proefpersonen kijkt, dit zeer brede categorieën zijn, variërend van 6 tot 18 jaar. Door de auteurs wordt hierin weinig onderscheid gemaakt tussen de jongere en oudere kinderen; het is daarom soms onduidelijk of er nuances zijn in de resultaten per kleinere (minder brede) leeftijdscategorie. Ook kan men zich in dat kader afvragen in hoeverre het leesniveau van invloed is op mate van interferentie. Ten tweede is er variatie in de categorieën (condities) van de woorden die worden aangeboden; naast de dreigende en neutrale woorden werden en soms non- woorden of vrolijke woorden toegepast. Daarbij komt dat de mate van bedreigendheid van de woorden (tevens afhankelijk van de ernst en het type angststoornis waar de proefpersoon mee kampt) varieert. Tot slot is er het belangrijke kritiekpunt op het gebruik van de Strooptaak in het algemeen, namelijk dat het met deze taak niet mogelijk is om te bepalen of de interferentie die plaatsvindt (de vertraging in het benoemen van de kleur van het woord) het gevolg is van een SA of van een antwoordbias als gevolg van de emotioneel geladen woorden. Dit in combinatie met de hiervoor genoemde punten maakt dat men uit de resultaten van onderzoeken die gebruik hebben gemaakt van de Strooptaak geen conclusies lijkt te kunnen trekken over de aanwezigheid van SA bij angstige kinderen. 12

13 De onderzoeken waarbij gebruik is gemaakt van de VDT lijken vooral dit belangrijke laatstgenoemde kritiekpunt op het gebruik van de Strooptaak bij onderzoek naar SA te ondervangen. Hoewel dat de VDT daarom een meer valide en dus geschikter instrument maakt voor het aantonen van een al dan niet aanwezige SA voor dreigende informatie bij angstige kinderen, lijkt er ook bij de resultaten van deze onderzoeken sprake te zijn van inconsistente resultaten. Vooral bij kinderen in de jongere leeftijdscategorie (dat wil zeggen jonger dan 14 jaar) lijken deze wisselende resultaten te bestaan; men vindt hier soms geen verschil tussen de angstige en niet-angstige kinderen (Pine et al., 2005a). Bij de oudere leeftijdscategorie (>14 jaar) lijkt er duidelijker naar voren te komen dat er bij angstige kinderen sprake is van SA voor dreigende informatie. Wanneer men de wijze waarop de VDT wordt toegepast binnen deze onderzoeken nader bekijkt, ziet men dat er ook bij deze taak veel variatie is. Ten eerste valt op dat er bij de onderzoeken waarbij de proefpersonen van een jongere leeftijdscategorie zijn (<14 jaar) gebruik wordt gemaakt van plaatjes in plaats van woorden (Vasey et al., 1995; Waters et al., 2004; Pine et al., 2005a; Waters et al. 2008). Een verklaring voor de bevinding dat men bij deze onderzoeken geen verschil tussen de angstige en niet-angstige kinderen vindt zou dan kunnen liggen in het feit dat plaatjes wellicht voor alle kinderen bedreigender dan woorden zijn. Dat er bij jongere kinderen vaker geen verschillen tussen de angstige en niet-angstige groepen wordt gevonden kan zou ook op een geheel andere wijze verklaard kunnen worden. Zo beargumenteren Kindt en van den Hout (2001) in hun artikel dat er bij alle jonge kinderen (angstig of niet angstig) sprake is van een SA voor dreigende informatie; naarmate kinderen ouder worden zouden zij echter leren deze SA te inhiberen. Het niet kunnen inhiberen van SA (dus blijven bestaan van de SA) zou dan gelden als risicofactor voor het verwerven van een angststoornis. De houdbaarheid van deze theorie is echter tot op heden niet voldoende empirisch onderzocht. Naast het type stimuli dat gebruikt wordt zou men zich ook voor kunnen stellen dat de match tussen het type en de ernst van de angststoornis waarmee de proefpersoon kampt van invloed is; voor de ene proefpersoon zullen specifiekere cues voor dreiging gelden dan voor andere proefpersonen. Zo blijkt uit het onderzoek van Waters en Lipp (2008) dat wanneer bij kinderen met een spinnenfobie de SA sterker was (voor meer interferentie zorgde) wanneer er plaatjes van spinnen aangeboden werden dan wanneer er andere dreigende plaatjes (van bijvoorbeeld andere enge dieren) vertoond werden. Daarbij sluit het volgende punt aan; de mate 13

14 van bedreigendheid van de stimuli zou per VDT kunnen verschillen. Naast de variatie in de exacte kenmerken van de stimuli die in de VDT-onderzoeken gebruikt worden, verschilt de aanbiedingstijd van de stimuli per onderzoeken aanzienlijk, namelijk van 500 msec. tot 1500 msec. Wanneer een stimulus korter aangeboden wordt zou de reactie daarop kunnen duiden op een meer automatisch proces dan wanneer een stimulus langer aangeboden wordt. Terugkijkend naar de vraagstelling van deze these lijkt men deze in eerste instantie positief te kunnen beantwoorden; de meeste onderzoeken tonen de aanwezigheid van een SA bij angstige kinderen aan. De variaties in de precieze inhoud van de taken die de proefpersonen aangeboden krijgen maken echter dat de exacte interpretaties van de onderzoeken moeilijker te duiden zijn. Hoewel gezien de kritiekpunten op de Strooptaak (zoals uitgelegd in het tweede hoofdstuk) een minder valide instrument lijkt te zijn dan de VDT voor het aantonen van een SA, geldt dit zowel voor de Strooptaak als voor de VDT. Juist wanneer men het belang achter de vraag of er bij angstige kinderen sprake is van een SA in het achterhoofd heeft, namelijk of SA een causale rol speelt bij de ontwikkeling van angststoornissen, zou men de exacte omstandigheden wanneer een SA wordt aangetoond bij kinderen willen achterhalen. Zou men in de toekomst de resultaten van de onderzoeken met elkaar willen vergelijken zodat men er eenduidiger conclusies uit zou kunnen trekken, zou dat betekenen dat men de onderzoeken kunstmatig uit elkaar moet trekken, waarbij men precies nagaat welke resultaten er met elkaar te vergelijken zijn en onder welke omstandigheden de SA wel en niet bij (angstige) kinderen wordt gevonden. Ten eerste zou men duidelijke leeftijdscategorieën moeten maken, met een kleiner bereik. Tegelijkertijd zou men rekening moeten houden met alle factoren als: het type stimuli (plaatjes/woorden, match met type en ernst van de angststoornis, mate van bedreigendheid,) de grenswaarden van de reactietijden en de gekozen aanbiedingtijd. Toekomstig longitudinaal experimenteel onderzoek zou dan vervolgens gericht kunnen worden op het verloop van de aan- of afwezigheid van SA door duidelijk onderscheid te maken tussen kenmerken van kinderen wanneer verschillende groepen met elkaar vergeleken worden. Men zou dan zowel van angstige als niet angstige kinderen meerdere leeftijdscategorieën kunnen maken, waarbij bij de angstige groep tevens onderscheid gemaakt wordt in het type angststoornis. Zou men hier overzicht in krijgen dan zou men 14

15 wellicht een duidelijker interpreteerbaar beeld van de rol van SA bij de ontwikkeling van angststoornissen kunnen verkrijgen. Literatuur: Beck, A. T. & Clark, D. A. (1997). An information processing model of anxiety: automatic and Strategic processes. Behaviour Research and. Therapy, 35 (1), Beck, A. T., Emery, G. & Greenberg, R. (1985). Anxiety Disorders and Phobias: a Cognitive Perspective. New York: Basic Books. ISBN-13: Crick, N. R. & Dodge, K. A. (1994). A Review and Reformulation of Social Information Processing Mechanisms in Children s Social Adjustment. Psychological Bulletin, 15 (1), Dalgeish, T., Moradi, A. R., Taghavi, M. R., Neshat-Doost, H. T., & Yule, W. (2001). An experimental investigation of hypervigilance for threat in children and adolescents with posttraumatic stress disorder. Psychological Medicine, 31, Ehrenreich, J. T., & Gross, A. M. (2002). Biased attentional behavior in childhood anxiety: a review of theory and current empirical investigation. Clinical Psychology Review, 22, Kindt, M., Bögels, S. & Morren, M. (2003). Processing bias in children with separation anxiety disorder, social phobia, and generalized anxiety disorder. Behaviour Change, 20, Kindt, M. & Hout, M. van den (2001). Selective Attention and Anxiety: A Perspective on Developmental Issues and the Causal Status. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 23(3),

16 MacLeod, C., Matthews, A., & Tata, P. (1986). Attentional bias in emotional disorders. Journal of Abnormal Psychology, 95, Martin, M., Horder, P. & Jones, G. V. (1992). Integral bias in naming phobia-related words. Cognition and emotion, 6, Matthews, A. & Mackintosh, B Induced Emotional Interpretation Bias and Anxiety. Journal of Abnormal Psychology, 4, Moradi, A. R., Taghavi, M. R., Neshat- Doost, H. T., Yule, W. & Dalgeish. T. (1999). Performance of children and adolescents with PTSD on the Stroop color-naming task. Psychological Medicine, 29, Pine, D. S., Klein, R. G., Mannuzza, S., Moulton, J. L., Lissek, S., Guardino, M. & Woldehawariat, G. (2005a). Face-emotion processing in offspring at risk for panic disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 44, Puliafico, A. C., & Kendall, P. C. (2006). Threat-related attentional bias in anxious youth: a review. Clinical Child and Family Psychology Review, 9(3), Roy, A. K., Vasa, R. A., Bruck, M., Mogg, K., Bradley, B. P., Sweeny, M., Bergman, R. L., McClure- Tone, E. B. Pine, D. S. & The Cams Team (2008). Attention Bias Toward Threat in Pediatric Anxiety Disorders. Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 47(10), Taghavi, M. R., Dalgeish, T., Moradi, A. R., Neshat-Doost, H. T. & Yule, W. (2003). Selective 16

17 processing of negative emotional information in children and adolescents with generalized anxiety disorder. British Journal of Clinical Psychology, 42, Taghavi, M. R., Neshat-Doost, H. T., Moradi, A. R., Yule, W. & Dalgeish, T. (1999). Biases in visual attention in children and adolescents with clinical anxiety and mixed anxiety-depression. Journal of Abnormal Child Psychology, 27, Vasey, M. W., Daleiden, E. l. Williams, L. L. & Brown, L. M. (1995). Biased attention in childhood anxiety disorders: A preliminary study. Journal of Abnormal Child Psychology, 23, Waters, A. M., Lipp, O. V., & Spence, S. H. (2004). Attentional bias toward fear-related stimuli: an investigation with nonselected children and adults and children with anxiety disorders. Journal of Experimental Child Psychology, 89, Waters, A. M., Wharton, T. A., Zimmer-Gembeck, M. J., and Craske, M. G. (2008). Threat-based cognitive biases in anxious children: Comparison with non-anxious children before and after cognitive-behavioural treatment. Behaviour Research and Therapy, 46(3), Waters, A. M., and Lipp, O. V. (2008). The influence of animal fear on attentional capture by fear- relevant animal stimuli in children. Behaviour Research and Therapy, 46(1),

Theorie! Cognitive Bias Modification! Resultaten onderzoek!

Theorie! Cognitive Bias Modification! Resultaten onderzoek! Cognitive Bias Modification Resultaten onderzoek December 2013 Jules Reijnen Ron Jacobs Theorie Cognitive Bias Modification (CBM) is een recent onderzoeksgebied dat zich richt op de vertekening (bias)

Nadere informatie

Cognitive Bias Modification (CBM): "Computerspelletjes" tegen Angst, Depressie en Verslaving

Cognitive Bias Modification (CBM): Computerspelletjes tegen Angst, Depressie en Verslaving Cognitive Bias Modification (CBM): "Computerspelletjes" tegen Angst, Depressie en Verslaving Mike Rinck Radboud Universiteit Nijmegen Cognitieve Vertekeningen bij Stoornissen "Cognitive Biases" Patiënten

Nadere informatie

De invloed van een aandachtsbias op de ontwikkeling van een angststoornis

De invloed van een aandachtsbias op de ontwikkeling van een angststoornis De invloed van een aandachtsbias op de ontwikkeling van een angststoornis Naam: Anne van Leeuwen Studentennummer: 5883474 Vak: Bachelorthesis Docent: L. de Voogd Aantal woorden: 5343 Inhoudsopgave Abstract

Nadere informatie

Believing is Seeing: Training van positieve sociale interpretaties in adolescenten

Believing is Seeing: Training van positieve sociale interpretaties in adolescenten VGCT najaarscongres 2011 Believing is Seeing: Training van positieve sociale interpretaties in adolescenten Elske Salemink, Universiteit van Amsterdam In samenwerking met Reinout Wiers (Universiteit van

Nadere informatie

Samenvatting. Spatiële affectieve Simon benadering

Samenvatting. Spatiële affectieve Simon benadering Samenvatting In de loop van de laatste decennia zijn steeds meer wetenschappers ervan overtuigd geraakt dat angst een belangrijke cognitieve component omvat. Ze menen dat structurele afwijkingen in de

Nadere informatie

Always look on the bright side of life

Always look on the bright side of life Always look on the bright side of life Training van een positieve aandachtbias: effect op angst, depressie en zelfvertrouwen Leone de Voogd E.L.deVoogd@uva.nl Elske Salemink Reinout Wiers Pier Prins Universiteit

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Samenvatting. Tabel 8.1. Een olifant is groter dan een koe Een koe is groter dan een muis Een olifant is groter dan een muis

Samenvatting. Tabel 8.1. Een olifant is groter dan een koe Een koe is groter dan een muis Een olifant is groter dan een muis 149 150 Ongeveer negentien procent van de Nederlandse bevolking krijgt in zijn leven een angststoornis. Mensen die lijden aan een angststoornis ervaren intense angsten die van invloed zijn op het dagelijks

Nadere informatie

Inleiding. Familiale kwetsbaarheid en geslacht. Samenvatting

Inleiding. Familiale kwetsbaarheid en geslacht. Samenvatting Inleiding Depressie en angst zijn veel voorkomende psychische stoornissen. Het ontstaan van deze stoornissen is gerelateerd aan een breed scala van risicofactoren, zoals genetische kwetsbaarheid, neurofysiologisch

Nadere informatie

Chapter. Samenvatting

Chapter. Samenvatting Chapter 9 9 Samenvatting Samenvatting Patiënten met chronische pijn die veel catastroferende gedachten (d.w.z. rampdenken) hebben over pijn ervaren een verminderd fysiek en psychologisch welbevinden. Het

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Titel: Cognitieve Kwetsbaarheid voor Depressie: Genetische en Omgevingsinvloeden Het onderwerp van dit proefschrift is cognitieve kwetsbaarheid voor depressie en de wisselwerking

Nadere informatie

Cognitieve Bias Modificatie van Interpretatiebias bij Faalangstige Studenten

Cognitieve Bias Modificatie van Interpretatiebias bij Faalangstige Studenten Cognitieve Bias Modificatie van Interpretatiebias bij Faalangstige Studenten Cognitive Bias Modification of Interpretation Bias in Students with Anxiety Janneke van den Heuvel Eerste begeleider: Tweede

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting. Samenvatting

Nederlandse Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Toenaderen of vermijden. Neurobiologische mechanismen in sociale angst Het doel van dit proefschrift was om meer inzicht te krijgen in de psychobiologische mechanismen die een rol spelen bij

Nadere informatie

De Relatie tussen Angst en Psychologische Inflexibiliteit. The Relationship between Anxiety and Psychological Inflexibility.

De Relatie tussen Angst en Psychologische Inflexibiliteit. The Relationship between Anxiety and Psychological Inflexibility. RELATIE ANGST EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1 De Relatie tussen Angst en Psychologische Inflexibiliteit The Relationship between Anxiety and Psychological Inflexibility Jos Kooy Eerste begeleider Tweede

Nadere informatie

Omdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals

Omdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals Gedragsproblemen komen veel voor onder kinderen en adolescenten. Als deze problemen ernstig zijn en zich herhaaldelijk voordoen, kunnen ze een negatieve invloed hebben op het dagelijks functioneren van

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting (Dutch summary)

Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Nederlandse samenvatting (Dutch summary) 125 Angststoornissen zijn veel voorkomende psychiatrische aandoeningen (ongeveer 1 op de 5 Nederlanders heeft, op enig moment in het leven een angststoornis). Onder

Nadere informatie

De invloed van aandachtscontrole op de relatie tussen vertekeningen in aandacht en sociale angst.

De invloed van aandachtscontrole op de relatie tussen vertekeningen in aandacht en sociale angst. De invloed van aandachtscontrole op de relatie tussen vertekeningen in aandacht en sociale angst. Masterthesis - Eindversie Studiejaar 2015-2016 Universiteit Utrecht Masteropleiding Pedagogische Wetenschappen

Nadere informatie

Denken is niet hetzelfde als doen. Een online interpretatiebias training voor jongeren met een dwangstoornis

Denken is niet hetzelfde als doen. Een online interpretatiebias training voor jongeren met een dwangstoornis VGCT NJC 2013 Denken is niet hetzelfde als doen Een online interpretatiebias training voor jongeren met een dwangstoornis Elske Salemink Introductie Cognitieve theorieën interpretatie bias angst Beck,

Nadere informatie

Samenvatting en Conclusies

Samenvatting en Conclusies Samenvatting en Conclusies 135 Het doel van dit proefschrift bestond erin om de onderliggende mechanismen van de Paniekstoornis (PS) te onderzoeken. Een PS kenmerkt zich door onverwachte en steeds terugkerende

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting De nadelige gezondheidsrisico s/gevolgen van roken en van depressie en angststoornissen zijn goed gedocumenteerd, en deze aandoeningen doen zich vaak tegelijkertijd voor. Het doel

Nadere informatie

Samenvatting. Audiovisuele aandacht in de ruimte

Samenvatting. Audiovisuele aandacht in de ruimte Samenvatting Audiovisuele aandacht in de ruimte Theoretisch kader Tijdens het uitvoeren van een visuele taak, zoals het lezen van een boek, kan onze aandacht getrokken worden naar de locatie van een onverwacht

Nadere informatie

Oorzaken van angststoornissen

Oorzaken van angststoornissen Oorzaken van angststoornissen Karen van Rooijen Juni 2012 Nederlands Jeugdinstituut Infolijn t (030) 230 65 64 e infojeugd@nji.nl i www.nji.nl Risicofactoren Kindfactoren Biologische factoren (predisposities)

Nadere informatie

Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu

Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Nederlandse Samenvatting De adolescentie is levensfase waarin de neiging om nieuwe ervaringen op te

Nadere informatie

Perseverative cognition: The impact of worry on health. Nederlandse samenvatting

Perseverative cognition: The impact of worry on health. Nederlandse samenvatting Perseverative cognition: The impact of worry on health Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Perseveratieve cognitie: de invloed van piekeren op gezondheid Iedereen maakt zich wel eens zorgen.

Nadere informatie

INTERNE COGNITIEVE CONTROLE BIJ ADOLESCENTEN MET DEPRESSIEVE SYMPTOMEN

INTERNE COGNITIEVE CONTROLE BIJ ADOLESCENTEN MET DEPRESSIEVE SYMPTOMEN INTERNE COGNITIEVE CONTROLE BIJ ADOLESCENTEN MET DEPRESSIEVE SYMPTOMEN LAURA WANTE, CAROLINE BRAET INEKE DEMEYER, RUDI DE RAEDT, SVEN MUELLER Department of Developmental, Personality and Social Psychology,

Nadere informatie

Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić

Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić Rode wangen, zweethanden en coy-smiles: De rol van emotionele en socio-cognitieve

Nadere informatie

Aandachtsbias en het causale verband met angststoornissen

Aandachtsbias en het causale verband met angststoornissen Aandachtsbias en het causale verband met angststoornissen Naam: Yak Mee Wong Studentnummer: 0467456 Begeleider: Dhr. T. Beckers Programma groep: Klinische Psychologie Datum: 16-02-2009 Aantal woorden:

Nadere informatie

Cognitieve bias modificatie voor angstige kinderen In de kinderschoenen

Cognitieve bias modificatie voor angstige kinderen In de kinderschoenen 152 Eva de Hullu, Leentje Vervoort & Esther Sportel Cognitieve bias modificatie voor angstige kinderen In de kinderschoenen Vertekeningen in de informatieverwerking spelen een belangrijke rol bij psychische

Nadere informatie

Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD

Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Valerie Van Cauwenberghe en Prof. dr. Roeljan Wiersema Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Dit onderzoek werd uitgevoerd door: Prof. dr.

Nadere informatie

Tahnee Anne Jeanne Snelder. Open Universiteit

Tahnee Anne Jeanne Snelder. Open Universiteit Effecten van Gedragstherapie op Sociale Angst, Zelfgerichte Aandacht & Aandachtbias Effects of Behaviour Therapy on Social Anxiety, Self-Focused Attention & Attentional Bias Tahnee Anne Jeanne Snelder

Nadere informatie

Do Fathers Matter? The Relative Influence of Fathers versus Mothers on the Development of Infant and Child Anxiety E.L. Möller

Do Fathers Matter? The Relative Influence of Fathers versus Mothers on the Development of Infant and Child Anxiety E.L. Möller Do Fathers Matter? The Relative Influence of Fathers versus Mothers on the Development of Infant and Child Anxiety E.L. Möller Samenvatting 207 Samenvatting Zijn vaders belangrijk? De relatieve invloed

Nadere informatie

100% ONLINE CGT GOOI HET KIND NIET MET HET BADWATER WEG! DR. JEROEN RUWAARD

100% ONLINE CGT GOOI HET KIND NIET MET HET BADWATER WEG! DR. JEROEN RUWAARD 100% ONLINE CGT GOOI HET KIND NIET MET HET BADWATER WEG! DR. JEROEN RUWAARD ONLINE COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE 2 100% Online CGT E-BOOMING? 3 100% Online CGT MIND THE GAP! 4 100% Online CGT EFFECTEN ONLINE

Nadere informatie

Is het depressie? Dr. M. Zuidersma, UMCG of is het een onderliggend neurodegeneratief beeld? Maar is dit wel zo? Disclosure belangen spreker

Is het depressie? Dr. M. Zuidersma, UMCG of is het een onderliggend neurodegeneratief beeld? Maar is dit wel zo? Disclosure belangen spreker Disclosure belangen spreker Is het depressie? of is het een onderliggend neurodegeneratief beeld? Marij Zuidersma Interdisciplinary Center Psychopathology and Emotion regulation (ICPE) 7 mei 2019 (potentiële)

Nadere informatie

prof dr Else de Haan De Bascule/AMC/UvA Amsterdam 7 0tober 2010

prof dr Else de Haan De Bascule/AMC/UvA Amsterdam 7 0tober 2010 prof dr Else de Haan De Bascule/AMC/UvA Amsterdam 7 0tober 2010 Emotie: gespannen, ongelukkig Fysiek: hartkloppingen, trillen Cognitief: overinterpreteren, piekeren, aandacht Gedrag: vermijden - Verkeerd

Nadere informatie

Psychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5)

Psychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Hester A. Lijphart Eerste begeleider: Dr. E. Simon Tweede

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/25815 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/25815 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/25815 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Jamal, Mumtaz Title: Smoking and the course of anxiety and depression Issue Date:

Nadere informatie

Samenvatting. Coparenting en Angst van het Kind

Samenvatting. Coparenting en Angst van het Kind Samenvatting Coparenting en Angst van het Kind In dit proefschrift worden verschillende associaties tussen coparenting en angst binnen het gezin getoetst, zoals voorgesteld in het model van Majdandžić,

Nadere informatie

Het hertrainen van automatische cognitieve processen bij angsten verslavingsproblematiek

Het hertrainen van automatische cognitieve processen bij angsten verslavingsproblematiek Het hertrainen van automatische cognitieve processen bij angsten verslavingsproblematiek D.S. van Deursen, E. Salemink, T.M. Schoenmakers en prof. dr. R.W. Wiers Samenvatting Duaal-procesmodellen van angst

Nadere informatie

Sociale angst. Faalangst. Project Pasta. Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten. Risicofactoren. Interventies. Sociale Angst bij Jongeren

Sociale angst. Faalangst. Project Pasta. Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten. Risicofactoren. Interventies. Sociale Angst bij Jongeren Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten Sociale angst Risicofactoren Interventies Angst voor het oordeel van anderen Voor gek staan Uitgelachen te worden In verlegenheid gebracht te worden In de belangstelling

Nadere informatie

Exposure to Parents Negative Emotions in Early Life as a Developmental Pathway in the Intergenerational Transmission of Depression and Anxiety E.

Exposure to Parents Negative Emotions in Early Life as a Developmental Pathway in the Intergenerational Transmission of Depression and Anxiety E. Exposure to Parents Negative Emotions in Early Life as a Developmental Pathway in the Intergenerational Transmission of Depression and Anxiety E. Aktar Summary 1 Summary in Dutch (Samenvatting) Summary

Nadere informatie

Angst en de ziekte van Parkinson. te veel of te weinig controle. Annelien Duits Harriët Smeding. www.smedingneuropsychologie.nl

Angst en de ziekte van Parkinson. te veel of te weinig controle. Annelien Duits Harriët Smeding. www.smedingneuropsychologie.nl Angst en de ziekte van Parkinson te veel of te weinig controle Annelien Duits Harriët Smeding www.smedingneuropsychologie.nl Wat moet deze workshop brengen, zodat je zegt: dat was de moeite waard? Smeding

Nadere informatie

Ouderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit

Ouderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit 1 Ouderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit Nicola G. de Vries Open Universiteit Nicola G. de Vries Studentnummer 838995001 S71332 Onderzoekspracticum scriptieplan

Nadere informatie

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender SAMENVATTING Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender In de jaren negentig werd duidelijk dat steeds meer werknemers in Nederland, waaronder in

Nadere informatie

Effectiviteit van baclofen bij alcoholverslaving

Effectiviteit van baclofen bij alcoholverslaving Effectiviteit van baclofen bij alcoholverslaving MSc Esther Beraha Dr. Elske Salemink Dr. Anneke Goudriaan Dr. Bram Bakker Prof. Dr. Wim van den Brink Prof. Dr. Reinout Wiers Academisch Medisch Centrum

Nadere informatie

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Samenvatting 141 Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Hoofdstuk 1 is de inleiding van dit proefschrift. Internetbehandeling voor depressie en angst is bewezen effectief. Dit opent

Nadere informatie

Deel 4 De toekomst. Evaluatie van de therapie Hoe verder na de therapie? Wat te doen bij terugval?

Deel 4 De toekomst. Evaluatie van de therapie Hoe verder na de therapie? Wat te doen bij terugval? Deel 4 De toekomst Evaluatie van de therapie Hoe verder na de therapie? Wat te doen bij terugval? Evaluatie van de therapie U bent aan het einde van de behandeling gekomen. De afgelopen sessies heeft u

Nadere informatie

Mindfulness - de 8-weekse training in vogelvlucht

Mindfulness - de 8-weekse training in vogelvlucht Mindfulness - de 8-weekse training in vogelvlucht Flip Kolthoff, psychiater Radboud Universitair Centrum voor Mindfulness, GGZ Noord-Holland-Noord Flip Kolthoff, VUmc, 20-01-2012 1 Inleiding Flip Kolthoff,

Nadere informatie

De Relatie tussen Zelfgerichte Aandacht en Sociale Angst

De Relatie tussen Zelfgerichte Aandacht en Sociale Angst De Relatie tussen Zelfgerichte Aandacht en Sociale Angst Zelfgerichte Aandacht als in Stand Houdende Factor van Sociale Angst en de Behandeling van Sociale Angst met Aandacht Training Bachelorthese Klinische

Nadere informatie

Interpretatiebias bij sociaal angstige adolescenten met een lichte verstandelijke beperking

Interpretatiebias bij sociaal angstige adolescenten met een lichte verstandelijke beperking Interpretatiebias bij sociaal angstige adolescenten met een lichte verstandelijke beperking Esther O. Houtkamp, Mariët J. van der Molen, E. Leone de Voogd, Elske Salemink & Anke M. Klein Door: Raisa M.

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pouw, Lucinda Title: Emotion regulation in children with Autism Spectrum Disorder

Nadere informatie

Anne Berg William W. Hale Universiteit Utrecht

Anne Berg William W. Hale Universiteit Utrecht NON-VERBAAL GEDRAG EN BEHANDELUITKOMST BIJ ADOLESCENTEN MET INTERNALISERENDE PROBLEMEN Anne Berg William W. Hale Universiteit Utrecht ACHTERGROND ZonMw-programma Effectief werken in de jeugdsector Gebrek

Nadere informatie

Karen J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon

Karen J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety

Nadere informatie

CHAPTER 7. Samenvatting

CHAPTER 7. Samenvatting CHAPTER 7 Samenvatting Samenvatting (Summary in Dutch) De interacties die depressieve patiënten hebben met anderen, in het algemeen, en de interacties van depressieve patiënten met hun partner, in het

Nadere informatie

De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD

De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD Samenvatting 10 tot 40% van de kinderen en adolescenten met ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) ontwikkelen symptomen van

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)

Nadere informatie

het laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en

het laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens

Nadere informatie

Een Andere Blik: De Effecten van Interpretatie Bias Modificatie Programma's op Interpretatie Bias, Angst en Depressie. M.M.L.

Een Andere Blik: De Effecten van Interpretatie Bias Modificatie Programma's op Interpretatie Bias, Angst en Depressie. M.M.L. Een Andere Blik: De Effecten van Interpretatie Bias Modificatie Programma's op Interpretatie Bias, Angst en Depressie M.M.L. de Gooijer Instituut Universiteit van Amsterdam Studentnummer 6042090 Begeleider

Nadere informatie

Summary & Samenvatting. Samenvatting

Summary & Samenvatting. Samenvatting Samenvatting De meeste studies na rampen richten zich op de psychische problemen van getroffenen zoals post-traumatische stress stoornis (PTSS), depressie en angst. Naast deze gezondheidsgevolgen van psychische

Nadere informatie

Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen

Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Executive and social cognitive functioning of mentally

Nadere informatie

bij Kinderen met een Ernstige Vorm van Dyslexie of Children with a Severe Form of Dyslexia Ans van Velthoven

bij Kinderen met een Ernstige Vorm van Dyslexie of Children with a Severe Form of Dyslexia Ans van Velthoven Neuropsychologische Behandeling en Sociaal Emotioneel Welzijn bij Kinderen met een Ernstige Vorm van Dyslexie Neuropsychological Treatment and Social Emotional Well-being of Children with a Severe Form

Nadere informatie

Klaas Wijma klinisch psycholoog - psychotherapeut professor

Klaas Wijma klinisch psycholoog - psychotherapeut professor Klaas Wijma klinisch psycholoog - psychotherapeut professor Unit of Medical Psychology Faculty of Health Sciences Linköping University Linköping Sweden Oude Bildtzijl Groningen 1974-1985 Linköping 1985

Nadere informatie

Melatonin Treatment and Light Therapy for Chronic Sleep Onset Insomnia in Children A. van Maanen

Melatonin Treatment and Light Therapy for Chronic Sleep Onset Insomnia in Children A. van Maanen Melatonin Treatment and Light Therapy for Chronic Sleep Onset Insomnia in Children A. van Maanen Samenvatting Inslaapproblemen komen veel voor bij kinderen en hebben negatieve gevolgen voor gezondheid,

Nadere informatie

NeDerLANDse samenvatting

NeDerLANDse samenvatting CHAPTER 10 259 NEDERLANDSE SAMENVATTING Benzodiazepines zijn psychotrope middelen met anxiolytische, sederende, spierverslappende en hypnotische effecten. In de praktijk worden zij voornamelijk ingezet

Nadere informatie

Samenhang tussen angststoornissen van ouders en kinderen

Samenhang tussen angststoornissen van ouders en kinderen Samenhang tussen angststoornissen van ouders en kinderen Vak: Master Orthopedagogiek, Thesis Jeugdzorg Naam: Jeske Meijsing Studentnummer: 3062937 Thesisbegeleidster: D. Bodden, Universiteit Utrecht Tweede

Nadere informatie

het psychisch functioneren van de ouder, de tevredenheid van de ouders met de (huwelijks)relatie en de gezinscommunicatie. Een beter functioneren van

het psychisch functioneren van de ouder, de tevredenheid van de ouders met de (huwelijks)relatie en de gezinscommunicatie. Een beter functioneren van 9 Samenvatting 173 174 9 Samenvatting Kanker is een veel voorkomende ziekte. In 2003 werd in Nederland bij meer dan 72.000 mensen kanker vastgesteld. Geschat wordt dat het hier in 9.000 gevallen om mensen

Nadere informatie

6 e Nieuwsbrief EPISCA onderzoek maart 2015

6 e Nieuwsbrief EPISCA onderzoek maart 2015 6 e Nieuwsbrief EPISCA onderzoek maart 2015 Het is al weer lang geleden dat jullie iets van ons hebben gehoord en dat komt omdat er veel is gebeurd. We hebben namelijk heel veel analyses kunnen doen op

Nadere informatie

De rol van de aandachtsbias in sociale fobie

De rol van de aandachtsbias in sociale fobie De rol van de aandachtsbias in sociale fobie Marloes Bersma Studentnummer: 10175466 Universiteit van Amsterdam Begeleid door: Eva de Ruiter Aantal woorden abstract: 120 Aantal woorden literatuuronderzoek:

Nadere informatie

Screening van gedragsproblemen en consequenties hiervan op effect van interventies. Walter Matthys

Screening van gedragsproblemen en consequenties hiervan op effect van interventies. Walter Matthys Screening van gedragsproblemen en consequenties hiervan op effect van interventies Walter Matthys Preventie en behandeling Wezenlijk verschillend? Voorbeeld: Coping Power (Minder boos en opstandig) bij

Nadere informatie

Bijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI / , 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

Bijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI / , 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Bijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI 10.1007/978-90-368-1003-6, 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 50 neem de regie over je depressie Bijlage 1 Beloopstabel

Nadere informatie

Een speelvriendje op batterijen: hoe gaan kinderen om met robots?

Een speelvriendje op batterijen: hoe gaan kinderen om met robots? Behavioural Science Institute Afdeling Sociale en Cultuurpsychologie Een speelvriendje op batterijen: hoe gaan kinderen om met robots? Terugkoppeling onderzoeksresultaten mei-juni 2016 Sari Nijssen, promovenda

Nadere informatie

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. Bedankt voor het downloaden van dit artikel. De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding)

Nadere informatie

Sociale Cognitie bij Psychisch Gezonde Volwassenen

Sociale Cognitie bij Psychisch Gezonde Volwassenen Sociale Cognitie bij Psychisch Gezonde Volwassenen Onderzoek met het Virtuele Lab Social Cognition in Psychologically Healthy Adults Research with the Virtual Laboratory Anja I. Rebber Studentnummer: 838902147

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting De adolescentie is lang beschouwd als een periode met veelvuldige en extreme stemmingswisselingen, waarin jongeren moeten leren om grip te krijgen op hun emoties. Ondanks het feit

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie

Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie Willemijn Scholten NEDKAD 2015 Stelling In de DSM 6 zullen angst en depressie één stoornis zijn Achtergrond Waxing and waning

Nadere informatie

TSCYC Ouderversie. Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen. Jeroen de Groot. ID 256-18 Datum 24.12.2014. Informant:

TSCYC Ouderversie. Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen. Jeroen de Groot. ID 256-18 Datum 24.12.2014. Informant: TSCYC Ouderversie Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen ID 256-18 Datum 24.12.2014 Informant: Mieke de Groot-Aerts moeder TSCYC Inleiding 2 / 10 INLEIDING De TSCYC is een vragenlijst die

Nadere informatie

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication Citation for published version (APA): Metz, M. (2017). Coparenting and child anxiety General rights It

Nadere informatie

Chapter 9. Nederlandse samenvatting (Dutch summary)

Chapter 9. Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Chapter 9 Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Samenvatting Samenvatting Depressie en angst klachten bij Nederlandse patiënten met een chronische nierziekte Het onderwerp van dit proefschrift is depressieve

Nadere informatie

Klootzak of Kanjer? "Onderzoek naar de cognitieve verwerking van beledigingen en complimenten door middel van de emotionele Strooptaak.

Klootzak of Kanjer? Onderzoek naar de cognitieve verwerking van beledigingen en complimenten door middel van de emotionele Strooptaak. Klootzak of Kanjer? "Onderzoek naar de cognitieve verwerking van beledigingen en complimenten door middel van de emotionele Strooptaak." Naam Fleur Potters Studentnr. 3851427 Datum 17-03-2014 Versie 2

Nadere informatie

Cover Page. Author: Netten, Anouk Title: The link between hearing loss, language, and social functioning in childhood Issue Date:

Cover Page. Author: Netten, Anouk Title: The link between hearing loss, language, and social functioning in childhood Issue Date: Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/47848 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Netten, Anouk Title: The link between hearing loss, language, and social functioning

Nadere informatie

Stigmatisering van Mensen met Keelkanker: de Rol van Mindfulness van de Waarnemer

Stigmatisering van Mensen met Keelkanker: de Rol van Mindfulness van de Waarnemer Met opmaak: Links: 3 cm, Rechts: 2 cm, Boven: 3 cm, Onder: 3 cm, Breedte: 21 cm, Hoogte: 29,7 cm Stigmatisering van Mensen met Keelkanker: de Rol van Mindfulness van de Waarnemer Stigmatisation of Persons

Nadere informatie

De Relatie tussen Mindfulness en Psychopathologie: de Mediërende. Rol van Globale en Contingente Zelfwaardering

De Relatie tussen Mindfulness en Psychopathologie: de Mediërende. Rol van Globale en Contingente Zelfwaardering De Relatie tussen Mindfulness en Psychopathologie: de Mediërende Rol van Globale en Contingente Zelfwaardering The relation between Mindfulness and Psychopathology: the Mediating Role of Global and Contingent

Nadere informatie

SAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104

SAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104 Samenvatting 103 De bipolaire stoornis, ook wel manisch depressieve stoornis genoemd, is gekenmerkt door extreme stemmingswisselingen, waarbij recidiverende episoden van depressie, manie en hypomanie,

Nadere informatie

The Development of Personality and Problem Behaviour in Adolescence - J. Akse SAMENVATTING. (Summary in Dutch)

The Development of Personality and Problem Behaviour in Adolescence - J. Akse SAMENVATTING. (Summary in Dutch) SAMENVATTING (Summary in Dutch) Ontwikkeling van Persoonlijkheid en Probleemgedrag tijdens de Adolescentie Ieder individu is uniek. Echter, niemand is uniek genoeg om een persoonlijkheidstype te vormen

Nadere informatie

Het emotionele Stroopeffect van beledigingen en complimenten

Het emotionele Stroopeffect van beledigingen en complimenten [Geef tekst op] Het emotionele Stroopeffect van beledigingen en complimenten Een onderzoek naar de invloed van angstigheid op de verwerking van beledigingen en complimenten bij mannen. Samenvatting: Vanaf

Nadere informatie

Beïnvloedt Gentle Teaching Vaardigheden van Begeleiders en Companionship en Angst bij Verstandelijk Beperkte Cliënten?

Beïnvloedt Gentle Teaching Vaardigheden van Begeleiders en Companionship en Angst bij Verstandelijk Beperkte Cliënten? Beïnvloedt Gentle Teaching Vaardigheden van Begeleiders en Companionship en Angst bij Verstandelijk Beperkte Cliënten? Does Gentle Teaching have Effect on Skills of Caregivers and Companionship and Anxiety

Nadere informatie

Always Look on the Bright Side of Life? The Quest for an Online Cognitive Training to Prevent Adolescent Anxiety and Depression E.L.

Always Look on the Bright Side of Life? The Quest for an Online Cognitive Training to Prevent Adolescent Anxiety and Depression E.L. Always Look on the Bright Side of Life? The Quest for an Online Cognitive Training to Prevent Adolescent Anxiety and Depression E.L. de Voogd Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Always look

Nadere informatie

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte. Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van

Nadere informatie

Mathilde Descheemaeker Adriaan Spruyt Dirk Hermans

Mathilde Descheemaeker Adriaan Spruyt Dirk Hermans Mathilde Descheemaeker Adriaan Spruyt Dirk Hermans Experimentele psychopathologie Op zoek naar de psychologische processen die een rol spelen bij het ontstaan, in stand houden en terugval van psychopathologie

Nadere informatie

(SOCIALE) ANGST, GEPEST WORDEN EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1

(SOCIALE) ANGST, GEPEST WORDEN EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1 (SOCIALE) ANGST, GEPEST WORDEN EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1 Psychologische Inflexibiliteit bij Kinderen: Invloed op de Relatie tussen en de Samenhang met Gepest worden en (Sociale) Angst Psychological

Nadere informatie

Het Effect van Mindfulness-Based Therapie bij Angststoornissen en Externaliserende Stoornissen. M. Ly

Het Effect van Mindfulness-Based Therapie bij Angststoornissen en Externaliserende Stoornissen. M. Ly Het Effect van Mindfulness-Based Therapie bij Angststoornissen en Externaliserende Stoornissen M. Ly Universiteit van Amsterdam, afdeling Ontwikkelingspsychologie Bachelorthese Studentnummer: 5825326 Begeleider:

Nadere informatie

Samenhang sociale fobie en ervaren kritiek voor beide seksen 1

Samenhang sociale fobie en ervaren kritiek voor beide seksen 1 Samenhang sociale fobie en ervaren kritiek voor beide seksen 1 De samenhang tussen sociale fobie en ervaren kritiek voor meisjes en voor jongens Joyce M. M. Gommans (3208745) Universiteit Utrecht Werkveld:

Nadere informatie

AANDACHT VOOR EMOTIEREGULATIE BIJ KINDEREN EN JONGEREN MET ADHD

AANDACHT VOOR EMOTIEREGULATIE BIJ KINDEREN EN JONGEREN MET ADHD AANDACHT VOOR EMOTIEREGULATIE BIJ KINDEREN EN JONGEREN MET ADHD Prof. dr. Roeljan Wiersema Universiteit Gent Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen

Nadere informatie

Running head: MINDFULNESS, CONTINGENTE ZELFWAARDERING EN DEPRESSIE 1. De Invloed van een Gecombineerde Mindfulnessbehandeling op

Running head: MINDFULNESS, CONTINGENTE ZELFWAARDERING EN DEPRESSIE 1. De Invloed van een Gecombineerde Mindfulnessbehandeling op Running head: MINDFULNESS, CONTINGENTE ZELFWAARDERING EN DEPRESSIE 1 De Invloed van een Gecombineerde Mindfulnessbehandeling op Contingente Zelfwaardering en Depressieve Klachten. Tammasine Netteb Open

Nadere informatie

Trekken spinnen de aandacht? Een modificatie van de visuele zoektaak als maat voor aandachtsprocessen bij spinnenfobie.

Trekken spinnen de aandacht? Een modificatie van de visuele zoektaak als maat voor aandachtsprocessen bij spinnenfobie. Academiejaar 2010 2011 Eerste Examenperiode Trekken spinnen de aandacht? Een modificatie van de visuele zoektaak als maat voor aandachtsprocessen bij spinnenfobie. Paper Masterproef 1 neergelegd tot het

Nadere informatie

Comorbiditeitspatronen bij OCD. Resultaten van de NOCDA studie

Comorbiditeitspatronen bij OCD. Resultaten van de NOCDA studie Comorbiditeitspatronen bij OCD Resultaten van de NOCDA studie Patricia van Oppen, Harold J. van Megen, Neeltje M. Batelaan, Danielle C. Cath, Nic J.A. van der Wee, Brenda W. Penninx Marcel A. van den Hout,

Nadere informatie

Is de Herkenningstaak een geschikt instrument voor het aantonen van een negatieve interpretatiebias bij jongeren met Obsessieve Compulsieve Stoornis?

Is de Herkenningstaak een geschikt instrument voor het aantonen van een negatieve interpretatiebias bij jongeren met Obsessieve Compulsieve Stoornis? 1 Betrouwbaarheid, onderscheidend vermogen en concurrente validiteit van de Jeugd OCS Herkenningstaak Is de Herkenningstaak een geschikt instrument voor het aantonen van een negatieve interpretatiebias

Nadere informatie

Nederlandse verkorte weergave: Verborgen littekens in recidiverende depressies?

Nederlandse verkorte weergave: Verborgen littekens in recidiverende depressies? Oorspronkelijk artikel: Elgersma, H. J., Glashouwer, K.A., Bockting, C.L.H., Penninx, B.W.J.H.Penninx, de Jong, P.J. (2013). Hidden scars in depression? Implicit and explicit self-associations following

Nadere informatie