Ervaringen met erfpacht

Transcriptie

1 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Ervaringen met erfpacht 5 maart 2013

2 Projectnr /g Boulevard Heuvelink KT Arnhem Postbus BD Arnhem Telefoon (026) Telefax (026) Internet Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Ervaringen met erfpacht 5 maart 2013

3 Inhoud Samenvatting 1 1. Inleiding Achtergronden en vraagstelling Aanpak Leeswijzer Erfpacht en de aanpassingen in vogelvlucht Inleiding Verschillende vormen van erfpacht Wijzigingen in de erfpachtstelsels Spreiding van erfpacht binnen de gemeenten Omvang van de stedelijke erfpacht en aantallen conversies Achtergronden van de aanpassingen aan de erfpachtstelsels Inleiding Aanleidingen en argumenten voor de aanpassingen Prijsbepaling Ervaringen van bestuurders en ambtenaren Inleiding Bestuurlijk en ambtelijk draagvlak Communicatie Effecten op de ambtelijke organisatie Oordeel over de beleidswijzigingen De ervaringen van erfpachters Inleiding Erfpachters die een aanbod hebben gekregen om de grond te kopen Erfpachters die een aanbod hebben gekregen om de erfpacht eeuwigdurend af te kopen Verzet tegen de grondwaardebepaling 33 Bijlage 1: Ervaringen in de focusgemeenten 1 Bijlage 2: Kaartbeelden erfpacht in niet-focusgemeenten (oktober 2012) 30

4

5 Samenvatting Aanleiding en vraagstelling Naar aanleiding van berichtgeving in de landelijke pers over de positie van woningeigenaren in Amsterdam van wie de woning staat op grond die in erfpacht is uitgegeven, zijn eind juni 2012 Kamervragen gesteld over het erfpachtbeleid van Nederlandse gemeenten. Bij de beantwoording van de Kamervragen heeft de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) toegezegd onderzoek te laten uitvoeren naar de ervaringen bij gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast en erfpachters de mogelijkheid bieden de volle eigendom van de grond te verwerven. Het onderzoek moest concreet antwoord geven op de volgende vragen: 1. Welke gemeenten hebben hun beleid inzake erfpacht aangepast? 2. Om wat voor wijzigingen gaat het hier? 3. Hoe pakken de wijzingen in het gewijzigde beleid uit? 4. Hoeveel kavels zijn er inmiddels aangeboden en in eigendom overgedragen? 5. Welk prijsbeleid wordt hier gehanteerd? Het onderzoek is breder opgepakt dan alleen het in beeld brengen van de situatie in gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast. Ook de ervaringen van de erfpachters zijn in het onderzoek meegenomen. Deze samenvatting richt zich op het beknopt beantwoorden van de onderzoeksvragen. De hoofdtekst gaat dieper in op de achterliggende afwegingen die ten grondslag liggen aan de wijzigingen in het erfpachtbeleid, op de effecten van de beleidswijzigingen en op de ervaringen van bestuurders, ambtenaren en erfpachters. Verschillende vormen van erfpacht Erfpacht kent in Nederland een aantal vormen. Er is een vrij duidelijk, maar niet wettelijk, onderscheid tussen groene erfpacht en stedelijke erfpacht. Groene erfpacht is in het verleden ontstaan toen grondeigenaren woeste grond lieten ontginnen en daarbij een periodieke vergoeding vroegen als erkenning van het eigendom. Groene erfpacht heeft heden ten dagen vooral betrekking op erfpachtcontracten voor (recreatie)woningen en hotels in natuurgebieden, op landgoederen en in agrarisch gebied. Stedelijke erfpacht heeft betrekking op het stedelijk gebied, en is daarmee primair het domein van BZK. Naast woningen gaat het onder meer om bedrijventerreinen en havengebieden. Gezien het domein van BZK beperkt dit onderzoek zich tot stedelijke erfpacht voor woningen. De volgende vormen van stedelijke erfpacht komen voor: Tijdelijke erfpacht Toen de eerste vormen van stedelijke erfpacht ontstonden, werden geen afspraken gemaakt over een nieuwe erfpachtperiode na het aflopen van de overeenkomst. Voor de erfpachter betekende dit dat hij er niet van uit kon gaan dat de erfverpachter voor een nieuwe periode een overeenkomst zou willen afsluiten. Deze tijdelijke erfpacht komt niet of nauwelijks meer voor

6 Voortdurende erfpacht In de meeste erfpachtcontracten wordt vastgelegd dat na het verlopen van de erfpachtperiode een nieuwe overeenkomst wordt gesloten. Daarbij kunnen de voorwaarden en de canon worden herzien. Deze vorm van erfpacht heet voortdurende erfpacht. Voortdurende erfpacht is in feite een eeuwigdurende overeenkomst, verdeeld in tijdvakken. Eeuwigdurende erfpacht Een derde erfpachtconstructie is eeuwigdurende erfpacht, waarbij het niet mogelijk is periodiek de voorwaarden en de canon te herzien en waarbij vaak de mogelijkheid wordt geboden de canon eeuwigdurend af te kopen. Eeuwigdurende erfpacht met een afgekochte canon ligt voor de erfpachter heel dicht bij het hebben van de volledige eigendom van de grond. Historische argumenten voor invoering van erfpacht Er zijn twee belangrijke argumenten die zijn gehanteerd ten tijde van de invoering van de erfpachtstelsels in veel van de gemeenten. 1. Het eerste argument is een financieel argument. Aan de invoering van erfpacht in veel gemeenten lag de gedachte ten grondslag dat de waardeontwikkeling van de grond ook ten goede moest komen aan toekomstige generaties. De gelden die via de erfpacht worden geïnd blijven via de gemeente terugstromen naar de gemeenschap. 2. Het tweede argument is dat erfpacht een sturingsinstrument is dat verfijndere sturingsmogelijkheden biedt op het gebruik van grond dan publiekrechtelijke instrumenten als het bestemmingsplan, en dat het eenvoudiger en goedkoper is woningen op erfpachtgrond te onteigenen als dat nodig is dan wanneer de eigenaar de volle eigendom van de grond heeft. Gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast De mate waarin deze argumenten nog steeds als valide worden gezien, bepaalt voor een belangrijke deel de wens om het erfpachtstelsel te hervormen of af te schaffen. Daarnaast spelen praktische zaken: kan de gemeente de inkomsten uit erfpacht missen, wat zijn de effecten van het erfpachtbeleid op het vestigingsklimaat in de gemeente, etc. Erfpacht kent in die zin een sterk lokaal bepaald belang. De waarde van erfpacht als instrument om invloed uit te oefenen op het gebruik van grond en als middel om makkelijker herstructurering te kunnen plegen, is sterk afhankelijk van de lokale situatie in een gemeente. Erfpacht biedt vooral mogelijkheden als sturingsinstrument bij herstructurering, als grote delen van het aan te pakken gebied op erfpachtgrond staan. In gemeenten waar in wijken waar herstructureringsvraagstukken spelen de erfpacht versnipperd is, levert erfpacht op dit punt weinig meerwaarde op. In de praktijk is vaak de samenwerking met corporaties in de herstructureringsgebieden veel belangrijker dan de dwingende mogelijkheden die erfpacht eventueel biedt. In de volgende tabel is een overzicht opgenomen van gemeenten in Nederland die een stelsel van stedelijke erfpacht hanteren of in het verleden gehanteerd hebben 1. In de tabel is ook aangegeven welke gemeenten hun erfpachtstelsel hebben aangepast. Dit blijkt voor verreweg de meeste van de grotere gemeenten het geval te zijn. 1 Bron: Proefschrift Stedelijke erfpacht, P.C.J. Nelisse,

7 Tabel 1: Wijzigingen in erfpachtstelsels van de grotere Nederlandse gemeenten, met jaar van de belangrijkste aanpassingen (gesorteerd naar inwonertal) Gemeente 1. Amsterdam Erfpachtstelsel aangepast 1) Jaar van de aanpassing Gemeente 2. Rotterdam x Zoetermeer Erfpachtstelsel aangepast Jaar van de aanpassing 13. Leiden x Den Haag x Delft x Utrecht x 1989, Leeuwarden x Tilburg x Jaren Deventer x Groningen ~ 18. Purmerend x 1979, Haarlem x Schiedam x Arnhem x Spijkenisse x Zaanstad x Vlaardingen x Den Bosch x Lelystad 11. Maastricht x Jaren Hoorn x Jaren 80, Dordrecht x 1979, Den Helder x ) Amsterdam houdt vast aan het erfpachtstelsel, maar is wel bezig dit te moderniseren Bronnen: Nelisse, P.C.J. (2008) Proefschrift Stedelijke erfpacht, Universiteit van Amsterdam Inventarisatie Companen Wijzigingen aan de erfpachtstelsels De meeste gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast, bieden erfpachters de mogelijkheid de grond in volle eigendom te verwerven. Doorgaans is dat voor bestaande erfpachtcontracten geen verplichting maar een mogelijkheid. Nieuwe grond voor woningbouw wordt in deze gemeenten niet meer in erfpacht uitgegeven. Sommige gemeenten bieden erfpachters in delen van de gemeente de mogelijkheid de grond in volle eigendom te verwerven, maar in andere delen niet. Dit wordt ingegeven door de mogelijkheid via erfpacht meer sturingsmogelijkheden te houden. Vaak betreft het gebieden met een grote herstructureringsopgave en een hoge concentratie woningen op erfpachtgrond. Dit is bijvoorbeeld het geval in Den Haag. Utrecht heeft er voor gekozen vast te houden aan het erfpachtstelsel, maar is overgegaan op een stelsel van voortdurende erfpacht naar een stelsel van eeuwigdurende erfpacht. Hierbij hebben erfpachters de mogelijkheid de erfpachtcanon eeuwigdurend af te kopen. Voor de gemeente is het voordeel hiervan dat zij eigenaar blijft van de grond en voor de erfpachter betekent eeuwigdurende erfpacht dat er nooit meer aan de gemeente betaald hoeft te worden voor de grond (tenzij natuurlijk in de toekomst alsnog de mogelijkheid wordt geboden de grond in volle eigendom te verwerven). In Groningen wordt in de binnenstad de grond uitgegeven onder voortdurende erfpacht. Op het moment dat dit onderzoek werd uitgevoerd stond dit principe ter discussie en was de gemeente zich aan het oriënteren op de mogelijkheden het erfpachtstelsel af te schaffen. Momenteel is een raadsvoorstel in voorbereiding op basis waarvan de raad een besluit kan nemen. Bij een positief besluit kunnen naar verwachting nog in 2013 de eerste verkopen worden afgerond. Leeuwarden biedt al sinds 1965 erfpachters de mogelijkheid de grond te kopen, maar dit kan alleen buiten de centrumring

8 Lelystad biedt erfpachters op verzoek de mogelijkheid grond in volle eigendom te verwerven, maar in deze gemeente is op dit punt geen sprake van een recente beleidswijziging. Zoetermeer heeft haar erfpachtbeleid niet aangepast. Men zet in hele specifieke situaties erfpacht in om sturing uit te kunnen oefenen. Het betreft voortdurende erfpacht met een tijdvak van 50 jaar. Er staan in Zoetermeer maar enkele woningen op erfpacht. Amsterdam houdt vast aan het stelsel van voortdurende erfpacht maar heeft besloten het erfpachtstelsel te moderniseren. De gemeenten Zoetermeer, Deventer en Lelystad laten wij in dit onderzoek verder buiten beschouwing omdat het aantal woningen van particuliere eigenaren op erfpachtgrond verwaarloosbaar is, en het aantal conversies dus ook. Mogelijk komt in deze gemeenten wel op grotere schaal voor dat corporatiewoningen op erfpachtgrond staan. Deze professioneel beheerde woningen vallen echter buiten de scope van dit onderzoek. Aantallen woningen op erfpacht en conversies van erfpacht naar volle eigendom Bij het Kadaster is bekend welke woningen in Nederland op erfpachtgrond staan en wie de eigenaar van elke woning is. Op basis van de transacties die Het Kadaster registreert, is bekend van welke woningen het erfpachtrecht is omgezet in volle eigendom van de grond. Het volgende schema laat zien welke aantallen stedelijke erfpachtcontracten met betrekking tot woningen er zijn in Nederland waar de gemeente de erfverpachter is (peildatum november 2012), wie de erfpachters zijn en hoeveel erfpachtcontracten er zijn in de gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast. Aantal erfpachtcontracten bij gemeenten in Nederland totaal: Aantal erfpachtcontracten particuliere woningeigenaren: Aantal erfpachtcontracten woningcorporaties: Aantal erfpachtcontracten andere partijen: Aantal erfpachtcontracten particuliere woningeigenaren in de 20 gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast: Bron: Kadaster De onderstaande tabel laat van de overige 20 grotere gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast, zien hoeveel woningen van particuliere huiseigenaren nog op erfpachtgrond staan en hoeveel conversies er in de afgelopen tien jaar (vanaf 2002) zijn geweest

9 Tabel 2: Aantal particuliere woningen op erfpachtgrond en aantal conversies van erfpacht naar eigendom in de grotere gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast (peildatum november 2011) Gemeente Aantal particuliere woningen op erfpachtgrond Aantal conversies vanaf 2002 Gemeente Aantal particuliere woningen op erfpachtgrond Aantal conversies vanaf 2002 Rotterdam Dordrecht Den Haag Leiden Utrecht n.v.t. 1) Delft Tilburg Leeuwarden Groningen ) Purmerend Haarlem Schiedam Arnhem Spijkenisse Zaanstad Vlaardingen Den Bosch 20 5 Hoorn Maastricht Den Helder Totaal aantal particuliere woningen op erfpachtgrond Totaal aantal conversies van erfpacht naar eigendom particuliere woningen vanaf ) In Utrecht bestaat voor woningeigenaren de mogelijkheid de voortdurende erfpacht om te zetten in eeuwigdurende erfpacht en de canon eeuwigdurend af te kopen. Dit zijn geen transacties die het Kadaster registreert. Het aantal eigenaren dat van de mogelijkheid gebruik heeft gemaakt is daarom niet bekend. 2) Buiten het centrumgebied. Bron: Kadaster. Op dit moment staan in de grotere gemeenten die hun erfpachtstelsel hebben aangepast nog ruim woningen van particuliere woningeigenaren op erfpachtgrond. Ongeveer 20% van deze woningen staan in de gemeente Utrecht. Hier hebben woningeigenaren de mogelijkheid de voortdurende erfpacht om te zetten in eeuwigdurende erfpacht met afkoop van de canonverplichting, maar kunnen zij de grond niet kopen. Dit is de vorm van erfpacht die het dichtst ligt bij de volle eigendom, maar de gemeente blijft eigenaar van de grond. Een snelle berekening laat zien dat in de periode sinds 2002 mogelijk bij zo n 20% tot 25% van de woningen waar dit kan, de erfpacht is omgezet in eigendom: / ( ) = 23% 2 Deze berekening gaat voorbij aan het feit dat niet in alle gemeenten al in 2002 het erfpachtstelsel is aangepast en dus mogelijk daarna nog grond voor woningen in erfpacht is uitgegeven. Het aantal potentiële omzettingen is daardoor in werkelijkheid waarschijnlijk hoger dan in deze berekening is meegenomen, en het aandeel conversies dus lager. De genoemde 20% tot 25% conversies moet daarom als een bovengrens worden gezien. Zo n 65% van de conversies van erfpacht naar volle eigendom is gerealiseerd in de gemeente Rotterdam. Hier bedraagt het aandeel geconverteerde erfpachtcontracten 2 Het aantal conversies (14.250) op het potentieel van woningen die nog op erfpacht staan (58.476) + het aantal woningen dat al is geconverteerd (14.250), gecorrigeerd voor Utrecht waar conversie naar volle eigendom niet mogelijk is (11.750)

10 bijna 50%. In de andere gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast ligt dit aandeel veel lager. Prijsbeleid Bij voortdurende erfpacht betaalt de erfpachter de gemeente in feite elk erfpachttijdvak de waarde van de grond. Dat gebeurt ineens, aan het begin van het tijdvak, als de erfpachtcanon wordt afgekocht, of in periodieke canonbetalingen. Als een gemeente besluit de erfpachters de mogelijkheid te bieden de grond te kopen, moet worden afgesproken hoe de koopsom wordt berekend. Hetzelfde geldt als de gemeente de erfpachter de mogelijkheid biedt de erfpacht eeuwigdurend af te kopen. De koopsom bestaat uit de waarde van de grond en soms een bedrag voor de canonbetalingen voor de resterende duur van het erfpachttijdvak. Hoe de koopsom precies wordt bepaald verschilt per gemeente. In de gemeenten die nader zijn onderzocht, zijn de volgende constructies aangetroffen: Grondwaardebepaling op basis van een taxatie van de waarde van de onbebouwde grond, waarbij op basis van de aantrekkelijkheid van het gebied binnen de gemeente een vierkante-meter-prijs in 5 staffels wordt gehanteerd. Eenmalige grondwaardebepaling op basis van onafhankelijke taxatie, waarna de koper eerst de erfpacht eeuwigdurend moet afkopen tegen de grondwaarde. Daarna kan de grond in volle eigendom worden verworven tegen een relatief lage prijs (een klein percentage van de grondwaarde). Grondwaardebepaling op basis van een percentage van de WOZ-waarde (de grondquote ), met een depreciatie voor het aantal jaar dat het erfpachtcontract oud is (een vast percentage per jaar, soms met een maximum). Vervolgens wordt de grondwaarde geïndexeerd naar de einddatum van het erfpachtcontract (uitgaande van een vastgestelde waardestijging per jaar) en tegen een rekenrente contant gemaakt naar het moment van de omzetting van erfpacht naar eigendom. Een variant van de voorgaande methode waarbij ook de contant gemaakte waarde van de nog niet betaalde canons in rekening wordt gebracht in gevallen waar de erfpacht niet eeuwigdurend is afgekocht. Om het aantal conversies te bevorderen wordt geregeld korting gegeven voor een bepaalde periode. Die korting kent ook weer verschillende varianten. Soms gaat het om een verlaging van het percentage van de grondwaarde dat moet worden betaald om de volle eigendom te verwerven nadat de erfpacht eeuwigdurend is afgekocht. Soms gaat het om een korting op het percentage dat men hanteert om de toekomstige waardestijging van de grond te berekenen. Soms gaat het om een directe korting op het totaalbedrag dat moet worden betaald. Oordeel over de beleidswijzigingen De bestuurders en ambtenaren van de gemeenten waar woningeigenaren de mogelijkheid wordt geboden de grond onder hun woning in volle eigendom te verwerven en die nader zijn onderzocht, zijn terugkijkend over het algemeen tevreden over de wijze waarop de beleidswijziging tot stand is gekomen en de effecten die de beleidswijziging heeft gehad. Men is doorgaans van mening dat de omzetting van het beleid goed is voorbereid en zorgvuldig is uitgevoerd. Sturingsmogelijkheden worden niet gemist. Daarbij moet worden aangetekend dat in gemeenten waar sturing door erfpacht - 6 -

11 belangrijk wordt gevonden, de wijken die dit betreft zijn uitgesloten van de mogelijkheid de grond te kopen. Men realiseert zich achteraf wel dat een goede en transparante communicatie met de erfpachters van groot belang is, en dat men daar wel op heeft moeten bijsturen en van geleerd heeft. Concrete aanbiedingen aan erfpachters met een individuele berekening voor de persoonlijke situatie werken veel beter dan generieke informatie over de beleidswijziging. Hoe erfpachters omgaan met een aanbod van de gemeente om de grond onder hun woning te kopen of de erfpacht eeuwigdurend af te kopen, is sterk afhankelijk van hun persoonlijke situatie. Financiële afwegingen spelen uiteraard een grote rol. Is de koop van de grond of de eeuwigdurende afkoop van de erfpacht financieel aantrekkelijker dan het blijven betalen van de erfpachtcanon? Heeft de erfpachter de financiële mogelijkheden om de grond te kopen respectievelijk de erfpacht eeuwigdurend af te kopen? De resterende looptijd van het erfpachttijdvak speelt eveneens een grote rol bij de afwegingen die erfpachters maken. En dan zijn er emotionele redenen om te kiezen voor het kopen van de grond als de mogelijkheid er is. Dit betreft erfpachters die het belangrijk vinden dat de grond echt van hen is. Erfpachters zijn niet altijd tevreden over het aanbod dat de gemeente hen doet. Van de erfpachters die een aanbod hebben gehad om de grond onder hun woning te kopen is 40% ontevreden over dit aanbod. Van de erfpachters die op het aanbod van de gemeente zijn ingegaan en de grond onder hun woning hebben gekocht, is ruim 20% toch ontevreden over het aanbod dat hen is gedaan. Kritiek spitst zich meestal toe op de grondprijs die de gemeente rekent. In enkele van de onderzochte gemeenten hebben erfpachters zich verenigd en worden ook rechtszaken gevoerd

12 - 8 -

13 1. Inleiding 1.1. Achtergronden en vraagstelling Naar aanleiding van berichtgeving in de landelijke pers over de positie van woningeigenaren in Amsterdam van wie de woning staat op grond die in erfpacht is uitgegeven, zijn eind juni 2012 Kamervragen gesteld over het erfpachtbeleid van Nederlandse gemeenten. Bij de beantwoording van de Kamervragen heeft de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties toegezegd onderzoek te laten uitvoeren naar de ervaringen bij gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast en erfpachters de mogelijkheid bieden de volle eigendom van de grond te verwerven. Het onderzoek moest concreet antwoord geven op de volgende vragen: 1. Welke gemeenten hebben hun beleid inzake erfpacht aangepast? 2. Om wat voor wijzigingen gaat het hier? 3. Hoe pakken de wijzingen in het gewijzigde beleid uit? 4. Hoeveel kavels zijn er inmiddels aangeboden en in eigendom overgedragen? 5. Welk prijsbeleid wordt hier gehanteerd? Het uitgevoerde onderzoek geeft antwoord op deze vragen en plaatst ze in een bredere context. Zo wordt uitgebreid ingegaan op de aanleidingen die gemeenten zagen om het erfpachtbeleid te wijzigen, de argumentatie die is gehanteerd, het bestuurlijke draagvlak voor de beleidswijzigingen, het draagvlak binnen de ambtelijke organisaties, de wijze waarop de beleidswijzigingen zijn gecommuniceerd naar de burgers en de effectiviteit daarvan en de ervaringen van de erfpachters zelf. Het onderzoek richt zich nadrukkelijk op erfpachtcontracten waarbij de erfpachter een particuliere woningeigenaar is en de erfverpachter een gemeente. Deze rapportage was de Tweede Kamer toegezegd rond de jaarwisseling. Tijdens het inventariseren van de aantallen woningen op erfpachtgrond en de aantallen woningen waarvan de grond inmiddels van erfpacht is omgezet naar de volle eigendom op basis van Kadastergegevens, kwamen verschillen naar voren met de aantallen die de gemeenten zelf noemden. Deze verschillen moesten uiteraard verklaard worden. Hiertoe zijn door het Kadaster extra controles uitgevoerd, zijn definities en uitgangspunten nader vergeleken, en zijn selecties verder verfijnd. Dit heeft tot een afdoende verklaring van de geconstateerde verschillen geleid, maar heeft er voor gezorgd dat enige vertraging is ontstaan bij het opleveren van deze rapportage. Het onderzoek is breder opgepakt dan alleen het in beeld brengen van de situatie in gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast. Aanvullend op de toezegging aan de Kamer zijn ook de ervaringen van de erfpachters met de mogelijkheid de grond in volle eigendom te verwerven in het onderzoek meegenomen. Daarnaast onderzoekt het Kadaster in samenwerking met de VU momenteel of het mogelijk is een methode te ontwikkelen om de waardeontwikkeling in beeld te brengen bij omzetting van het erfpachtcontract in volle eigendom. Als dit mogelijk is, zullen de uitkomsten van dat onderzoek later beschikbaar komen

14 1.2. Aanpak Voor het breed in beeld brengen van de ervaringen met erfpacht in Nederland en het beantwoorden van de onderzoeksvragen zijn verschillende invalshoeken gekozen. Deskresearch en inventarisatieronde Op basis van eerder uitgevoerd onderzoek is geïnventariseerd welke grotere Nederlandse gemeenten grond voor woningbouw in erfpacht uitgeven of in het verleden hebben uitgegeven. Een belronde langs deze gemeenten heeft een eerste beeld opgeleverd van de inrichting van de verschillende erfpachtstelsels en de beleidswijzigingen die zijn doorgevoerd waarbij gemeenten erfpachters de mogelijkheid zijn gaan bieden de grond in volle eigendom te verwerven dan wel de erfpacht eeuwigdurend af te kopen. Gesprekken met bestuurders en ambtenaren Op basis van de uitkomsten van de belronde zijn zes focusgemeenten geselecteerd. In deze focusgemeenten zijn nadere gesprekken gevoerd met de bestuurders die verantwoordelijk waren voor de aanpassing van het erfpachtbeleid en met de ambtenaren die hierbij nauw betrokken waren. Omdat de betrokkenen nog traceerbaar moesten zijn om ze te kunnen spreken, is er voor gekozen gemeenten te selecteren waar de wijziging in het erfpachtbeleid in ruwweg de laatste tien jaar heeft plaatsgevonden. Desondanks is het niet in elke gemeente gelukt de verantwoordelijke bestuurder te spreken te krijgen. Met de bestuurders en ambtenaren is in de breedte gesproken over de achtergronden van de beleidswijziging, de argumenten voor en tegen, de wijze waarop de beleidswijziging is uitgevoerd, de effecten die het heeft gehad etc. Rotterdam was in eerste instantie niet geselecteerd als één van de focusgemeenten. Omdat de uitkomsten van het onderzoek daartoe aanleiding gaven, is in aanvulling op de gesprekken in de zes focusgemeenten ook gesproken met de destijds verantwoordelijke bestuurder in Rotterdam. Enquête onder erfpachters In de gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast, en erfpachters de mogelijkheid bieden de grond onder hun woning in volle eigendom te verwerven of de erfpacht eeuwigdurend af te kopen, is een enquête gehouden onder de erfpachters. Hierbij is er voor gezorgd zowel erfpachters te enquêteren die zijn ingegaan op een aanbod van de gemeente om de grond te kopen dan wel de erfpacht af te kopen, als erfpachters die dit niet hebben gedaan. Erfpachters zijn bevraagd over hun ervaringen met de gemeente, het aanbod dat zij hebben gehad en de afwegingen die zij hebben gemaakt om het aanbod wel of juist niet te accepteren. In totaal zijn 300 geslaagde enquêtes afgenomen, verdeeld over beide groepen erfpachters. Interviews met erfpachters Ten slotte zijn in de focusgemeenten interviews gehouden met erfpachters om de uitkomsten van de enquête nader te verdiepen. Tevens is in één van de focusgemeenten gesproken met een belangenvereniging van erfpachters die in verzet zijn gekomen tegen de gemeentelijke handelswijze

15 1.3. Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt eerst in vogelvlucht een beeld geschetst van de stedelijke erfpacht in de grotere Nederlandse gemeenten, wordt ingegaan op welke gemeenten hun erfpachtbeleid hebben aangepast, welke wijzigingen zijn doorgevoerd en wordt per gemeente een overzicht gegeven van het aantal woningen van particuliere eigenaren op erfpachtgrond en het aantal conversies van erfpacht naar volle eigendom van de grond. Hoofdstuk 3 gaat in op achtergronden van de aanpassingen van de erfpachtstelsels en de wijze waarop verschillende gemeenten de koopsom bij conversie van het erfpachtcontract naar volle eigendom vaststellen. Hoofdstuk 4 handelt over de ervaringen van gemeenten (bestuurders en ambtenaren) en erfpachters met de aanpassing van het erfpachtbeleid. Hierbij wordt ingegaan op het draagvlak dat er was voor de aanpassing, zowel bestuurlijk als politiek als ambtelijk, de wijze waarop de communicatie met de erfpachters heeft plaatsgevonden, de animo om de grond te kopen dan wel de erfpacht eeuwigdurend af te kopen, de effecten op de ambtelijke organisatie en hoe men terugkijkt op de beleidswijziging en hoe deze is geïmplementeerd. In hoofdstuk 5 wordt ingegaan op de ervaringen van de erfpachters. Hoe zijn zij door de gemeenten geïnformeerd? Hoe hebben zij het aanbod van de gemeente ervaren? Wat waren hun afwegingen om wel of niet op het bod van de gemeente in te gaan? Ten slotte wordt in dit hoofdstuk kort ingegaan op het verzet tegen de gemeentelijke handelswijze door belangenverenigingen van erfpachters in enkele gemeenten. In de bijlagen zijn de verschillende gesprekken die in de zes focusgemeenten zijn gehouden in detail uitgewerkt en zijn kaartbeelden opgenomen met per gemeente de spreiding van de woningen die op erfpachtgrond staan. Voor in de rapportage is een beknopte samenvatting opgenomen waarin met name op de beantwoording van de onderzoeksvragen wordt ingegaan

16 - 12 -

17 2. Erfpacht en de aanpassingen in vogelvlucht 2.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt eerst kort beschreven welke vormen van erfpacht in Nederland in gebruik zijn, welke grotere gemeenten hun erfpachtbeleid hebben aangepast en wat de aard van die aanpassingen is. Vervolgens wordt nader ingegaan op de omvang van de erfpacht in de grotere gemeenten en op de aantallen conversies waarbij de erfpacht werd omgezet in eigendom van de grond. Dit hoofdstuk schetst het kader en vormt de opmaat voor de volgende hoofdstukken, waarin de achtergronden van de beleidswijzigingen die veel gemeenten hebben doorgevoerd nader worden uitgediept en de ervaringen van bestuurders, ambtenaren en erfpachters worden belicht Verschillende vormen van erfpacht Erfpacht kent in Nederland een aantal vormen. Er is een vrij duidelijk, maar niet wettelijk, onderscheid tussen groene erfpacht en stedelijke erfpacht. Groene erfpacht is in het verleden ontstaan toen grondeigenaren woeste grond lieten ontginnen en daarbij een periodieke vergoeding vroegen als erkenning van het eigendom. Groene erfpacht heeft heden ten dagen vooral betrekking op erfpachtcontracten voor (recreatie)woningen en hotels in natuurgebieden, op landgoederen en in agrarisch gebied. Het belangrijkste doel van groene erfpacht is nu om regels te kunnen stellen ten aanzien van natuurbeheer. Stedelijke erfpacht heeft betrekking op het stedelijk gebied, en is daarmee primair het domein van BZK. Naast woningen gaat het onder meer om bedrijventerreinen en havengebieden. Gezien het domein van BZK beperkt dit onderzoek zich tot stedelijke erfpacht voor woningen. De volgende vormen van stedelijke erfpacht komen voor: Tijdelijke erfpacht Toen de eerste vormen van stedelijke erfpacht ontstonden, werden geen afspraken gemaakt over een nieuwe erfpachtperiode na het aflopen van de overeenkomst. Voor de erfpachter betekende dit dat hij er niet van uit kon gaan dat de erfverpachter voor een nieuwe periode een overeenkomst zou willen afsluiten. Deze tijdelijke erfpacht komt niet of nauwelijks meer voor. Voortdurende erfpacht In de meeste erfpachtcontracten wordt vastgelegd dat na het verlopen van de erfpachtperiode een nieuwe overeenkomst wordt gesloten. Daarbij kunnen de voorwaarden en de canon worden herzien. Deze vorm van erfpacht heet voortdurende erfpacht. Voortdurende erfpacht is in feite een eeuwigdurende overeenkomst, verdeeld in tijdvakken. Eeuwigdurende erfpacht Een derde erfpachtconstructie is eeuwigdurende erfpacht, waarbij het niet mogelijk is periodiek de voorwaarden en de canon te herzien en waarbij vaak de mogelijkheid wordt

18 geboden de canon eeuwigdurend af te kopen. Eeuwigdurende erfpacht met een afgekochte canon ligt voor de erfpachter heel dicht bij het hebben van de volledige eigendom van de grond Wijzigingen in de erfpachtstelsels Dit onderzoek richt zich op een specifieke deelverzameling van de erfpacht in Nederland, namelijk de stedelijke erfpacht waarbij de erfverpachter een gemeente is en de erfpachter een particuliere woningeigenaar. Erfpacht van bedrijfsgrond valt, zoals eerder aangegeven, buiten het bestek van het onderzoek, alsook erfpachtsituaties waarbij de erfpachter een woningcorporatie is. Erfpachttoepassingen in het kader van huur-koopconstructies door woningcorporaties (koopstimuleringsinstrumenten als bijvoorbeeld Koop Goedkoop) vallen eveneens buiten het bestek van het onderzoek. P.C.J. Nelisse heeft in zijn proefschrift Stedelijke erfpacht uit 2008 onderzoek gedaan naar de stand van zaken rond de stedelijke erfpacht in Nederland. Het proefschrift is het uitgangspunt geweest voor de selectie van gemeenten om bij dit onderzoek te betrekken. Hierbij is een ondergrens aangehouden van inwoners. In de volgende tabel is een overzicht opgenomen van gemeenten in Nederland die een stelsel van stedelijke erfpacht hanteren of in het verleden gehanteerd hebben 3. Tabel 2.1: Wijzigingen in erfpachtstelsels van de grotere Nederlandse gemeenten, met jaar van de belangrijkste aanpassingen (gesorteerd naar inwonertal) Gemeente 13. Amsterdam Erfpachtstelsel aangepast 1) Jaar van de aanpassing Gemeente 14. Rotterdam x Zoetermeer Erfpachtstelsel aangepast Jaar van de aanpassing 25. Leiden x Den Haag x Delft x Utrecht x 1989, Leeuwarden x Tilburg x Jaren Deventer x Groningen ~ 30. Purmerend x 1979, Haarlem x Schiedam x Arnhem x Spijkenisse x Zaanstad x Vlaardingen x Den Bosch x Lelystad 23. Maastricht x Jaren Hoorn x Jaren 80, Dordrecht x 1979, Den Helder x ) Amsterdam houdt vast aan het erfpachtstelsel, maar is wel bezig dit te moderniseren Bronnen: Nelisse, P.C.J. (2008) Proefschrift Stedelijke erfpacht, Universiteit van Amsterdam Inventarisatie Companen. In de tabel is ook aangegeven welke gemeenten hun erfpachtstelsel hebben aangepast in de zin dat ofwel het verkrijgen van de volle eigendom, ofwel eeuwigdurende afkoop van de erfpacht is geïntroduceerd. Dit blijkt voor verreweg de meeste van de grotere gemeenten het geval te zijn. De meeste gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast, bieden erfpachters de mogelijkheid de grond in volle eigendom te verwerven. Doorgaans is dat voor 3 Bron: Proefschrift Stedelijke erfpacht, P.C.J. Nelisse,

19 bestaande erfpachtcontracten geen verplichting maar een mogelijkheid. Nieuwe grond voor woningbouw wordt in deze gemeenten niet meer in erfpacht uitgegeven. Sommige gemeenten bieden erfpachters in delen van de gemeente de mogelijkheid de grond in volle eigendom te verwerven, maar in andere delen niet. Dit wordt ingegeven door de mogelijkheid via erfpacht meer sturingsmogelijkheden te houden. Vaak betreft het gebieden met een grote herstructureringsopgave en een hoge concentratie woningen op erfpachtgrond. Dit is bijvoorbeeld het geval in Den Haag. Utrecht heeft er voor gekozen vast te houden aan het erfpachtstelsel, maar is overgegaan op een stelsel van voortdurende erfpacht naar een stelsel van eeuwigdurende erfpacht. Hierbij hebben erfpachters de mogelijkheid de erfpachtcanon eeuwigdurend af te kopen. Voor de gemeente is het voordeel hiervan dat zij eigenaar blijft van de grond en voor de erfpachter betekent eeuwigdurende erfpacht dat er nooit meer aan de gemeente betaald hoeft te worden voor de grond (tenzij natuurlijk in de toekomst alsnog de mogelijkheid wordt geboden de grond in volle eigendom te verwerven). In Groningen wordt in de binnenstad de grond uitgegeven onder voortdurende erfpacht. Op het moment dat dit onderzoek werd uitgevoerd stond dit principe ter discussie en was de gemeente zich aan het oriënteren op de mogelijkheden het erfpachtstelsel af te schaffen. Momenteel is een raadsvoorstel in voorbereiding op basis waarvan de raad een besluit kan nemen. Bij een positief besluit kunnen naar verwachting nog in 2013 de eerste verkopen worden afgerond. Leeuwarden biedt al sinds 1965 erfpachters de mogelijkheid de grond te kopen, maar dit kan alleen buiten de centrumring. Lelystad biedt erfpachters op verzoek de mogelijkheid grond in volle eigendom te verwerven, maar in deze gemeente is op dit punt geen sprake van een recente beleidswijziging. Zoetermeer heeft haar erfpachtbeleid niet aangepast. Men zet in hele specifieke situaties erfpacht in om sturing uit te kunnen oefenen. Het betreft voortdurende erfpacht met een tijdvak van 50 jaar. Er staan in Zoetermeer maar enkele woningen op erfpacht. Amsterdam houdt vast aan het stelsel van voortdurende erfpacht maar heeft besloten het erfpachtstelsel te moderniseren. De gemeenten Zoetermeer, Deventer en Lelystad laten wij in dit onderzoek verder buiten beschouwing omdat het aantal woningen van particuliere eigenaren op erfpachtgrond verwaarloosbaar is, en het aantal conversies dus ook. Mogelijk komt in deze gemeenten wel op grotere schaal voor dat corporatiewoningen op erfpachtgrond staan. Deze professioneel beheerde woningen vallen echter buiten de scope van dit onderzoek omdat het ons gaat om de ervaringen van gemeenten en particulieren met de aanpassing van de erfpachtstelsels Spreiding van erfpacht binnen de gemeenten Erfpacht is in gemeenten op enig moment ingevoerd, veelal aan het einde van de negentiende eeuw of het begin van de twintigste eeuw. Grond die vóór de invoering van de erfpacht is uitgegeven, is verkocht en dus grotendeels particulier eigendom. Vaak is dit grond in en rond het centrum van de gemeenten. In de uitleglocaties die zijn

20 ontwikkeld ná invoering van de erfpachtstelsels, bevinden zich doorgaans grote concentraties woningen op erfpacht. Grond die door de gemeente is verworven na invoering van het erfpachtstelsel, bijvoorbeeld door onteigening, en die vervolgens opnieuw is uitgegeven, is ook vaak erfpachtgrond. Dit speelt bijvoorbeeld geregeld bij het aanpakken van verpauperde woningen in binnensteden. Daarom komt in de binnensteden van de erfpachtgemeenten geregeld versnipperde erfpachtgrond voor. Versnippering ontstaat ook door de verkoop van corporatiewoningen die op erfpachtgrond staan. In een bouwblok staan dan de woningen die zijn verkocht op eigen grond en de overige woningen nog op erfpachtgrond. In bijlage 2 zijn kaartbeelden opgenomen die een beeld geven van de spreiding van de woningen die op erfpachtgrond staan in de grotere gemeenten met een erfpachtstelsel Omvang van de stedelijke erfpacht en aantallen conversies Bij het Kadaster is bekend welke woningen in Nederland op erfpachtgrond staan en wie de eigenaar van elke woning is. Het volgende schema laat zien welke aantallen stedelijke erfpachtcontracten met betrekking tot woningen er zijn in Nederland waar de gemeente de erfverpachter is (peildatum november 2012), wie de erfpachters zijn en hoeveel erfpachtcontracten er zijn in de gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast. Aantal erfpachtcontracten bij gemeenten in Nederland totaal: Aantal erfpachtcontracten particuliere woningeigenaren: Aantal erfpachtcontracten woningcorporaties: Aantal erfpachtcontracten andere partijen: Aantal erfpachtcontracten particuliere woningeigenaren in de 20 gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast: Bron: Kadaster Op basis van de transacties die het Kadaster registreert, is ook bekend van welke woningen het erfpachtrecht is omgezet in volle eigendom van de grond. De onderstaande tabel laat van de 20 grotere gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast zien hoeveel woningen van particuliere huiseigenaren nog op erfpachtgrond staan, en hoeveel conversies er in de afgelopen tien jaar (vanaf 2002) zijn geweest

21 Tabel 2.2: Gemeente Aantal particuliere woningen op erfpachtgrond en aantal conversies van erfpacht naar eigendom in de grotere gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast (peildatum november 2011) Aantal particuliere woningen op erfpachtgrond Aantal conversies vanaf 2002 Gemeente Aantal particuliere woningen op erfpachtgrond Aantal conversies vanaf 2002 Rotterdam Dordrecht Den Haag Leiden Utrecht n.v.t. 1) Delft Tilburg Leeuwarden Groningen ) Purmerend Haarlem Schiedam Arnhem Spijkenisse Zaanstad Vlaardingen Den Bosch 20 5 Hoorn Maastricht Den Helder Totaal aantal particuliere woningen op erfpachtgrond Totaal aantal conversies van erfpacht naar eigendom particuliere woningen vanaf ) In Utrecht bestaat voor woningeigenaren de mogelijkheid de voortdurende erfpacht om te zetten in eeuwigdurende erfpacht en de canon eeuwigdurend af te kopen. Dit zijn geen transacties die het Kadaster registreert. Het aantal eigenaren dat van de mogelijkheid gebruik heeft gemaakt is daarom niet bekend. 2) Buiten het centrumgebied. Bron: Kadaster. Op dit moment staan in de grotere gemeenten die hun erfpachtstelsel hebben aangepast nog ruim woningen van particuliere woningeigenaren op erfpachtgrond. Ongeveer 20% van deze woningen staan in de gemeente Utrecht. Hier hebben woningeigenaren de mogelijkheid de voortdurende erfpacht om te zetten in eeuwigdurende erfpacht met afkoop van de canonverplichting, maar kunnen zij de grond niet kopen. Dit is de vorm van erfpacht die het dichtst ligt bij de volle eigendom, maar de gemeente blijft eigenaar van de grond. Een snelle berekening laat zien dat in de periode sinds 2002 mogelijk bij zo n 20% tot 25% van de woningen waar dit kan, de erfpacht is omgezet in eigendom: / ( ) = 23% 4 Deze berekening gaat voorbij aan het feit dat niet in alle gemeenten al in 2002 het erfpachtstelsel is aangepast en dus mogelijk daarna nog grond voor woningen in erfpacht is uitgegeven. Het aantal potentiële omzettingen is daardoor in werkelijkheid waarschijnlijk hoger dan in deze berekening is meegenomen, en het aandeel conversies dus lager. De genoemde 20% tot 25% conversies moet daarom als een bovengrens worden gezien. Zo n 65% van de conversies van erfpacht naar volle eigendom is gerealiseerd in de gemeente Rotterdam. Hier bedraagt het aandeel geconverteerde erfpachtcontracten bijna 50%In de andere gemeenten die hun erfpachtbeleid hebben aangepast ligt dit aandeel veel lager. 4 Het aantal conversies (14.250) op het potentieel van woningen die nog op erfpacht staan (58.476) + het aantal woningen dat al is geconverteerd (14.250), gecorrigeerd voor Utrecht waar conversie naar volle eigendom niet mogelijk is (11.750)

22 - 18 -

23 3. Achtergronden van de aanpassingen aan de erfpachtstelsels 3.1. Inleiding Om nader inzicht te krijgen in de achtergronden die speelden bij de aanpassing van het erfpachtbeleid in veel van de grotere Nederlandse gemeenten, zijn gesprekken gevoerd met bestuurders die verantwoordelijk waren voor de aanpassing van het erfpachtbeleid en met ambtenaren die nauw betrokken waren bij de aanpassingen. Daarnaast zijn relevante stukken geraadpleegd die meer inzicht kunnen geven in de achtergronden en in de afwegingen die zijn gemaakt, zoals rapporten van werkgroepen die de beleidswijzigingen hebben voorbereid en raadsbesluiten Aanleidingen en argumenten voor de aanpassingen Historische argumenten voor invoering van erfpacht Er zijn twee belangrijke argumenten die zijn gehanteerd ten tijde van de invoering van de erfpachtstelsels in veel van de gemeenten. 1. Het eerste argument is een financieel argument. Aan de invoering van erfpacht in veel gemeenten lag de gedachte ten grondslag dat de waardeontwikkeling van de grond ook ten goede moest komen aan toekomstige generaties. De gelden die via de erfpacht worden geïnd blijven via de gemeente terugstromen naar de gemeenschap. 2. Het tweede argument is dat erfpacht een sturingsinstrument is dat verfijndere sturingsmogelijkheden biedt op het gebruik van grond dan publiekrechtelijke instrumenten als het bestemmingsplan, en dat het eenvoudiger en goedkoper is woningen op erfpachtgrond te onteigenen als dat nodig is dan wanneer de eigenaar de volle eigendom van de grond heeft. De mate waarin deze argumenten nog steeds als valide worden gezien, bepaalt voor een belangrijke deel de wens om het erfpachtstelsel te hervormen of af te schaffen. Daarnaast spelen praktische zaken: kan de gemeente de inkomsten uit erfpacht missen, wat zijn de effecten van het erfpachtbeleid op het vestigingsklimaat in de gemeente, etc. Erfpacht kent in die zin een sterk lokaal bepaald belang. Verschillen tussen politieke stromingen Uit de gesprekken met de bestuurders komt een beeld naar voren van duidelijke accentverschillen in het denken over de waarde van erfpacht tussen bestuurders met verschillende politieke achtergronden. Bestuurders met een liberale achtergrond stellen zich over het algemeen op het standpunt dat een woningeigenaar ook eigenaar van de grond moet kunnen zijn. Dit is een principieel standpunt. Liberale bestuurders (VVD) waarmee is gesproken (en liberale fracties in de gemeenteraden, ook D66) richtten zich er dan ook op dat de erfpacht moest worden afgeschaft en dat gezocht moest worden naar mogelijkheden om dat financieel mogelijk te maken. Het argument van de sturingsmogelijkheden van erfpacht werd door de bestuurders van liberale komaf waarmee is gesproken niet heel belangrijk gevonden. Men is van mening dat publieksrechtelijke instrumenten als het bestemmingsplan voldoende

24 sturingsmogelijkheden bieden. Bestuurders met een sociaal-democratische achtergrond waarmee is gesproken hechten, in tegenstelling tot ten tijde van de invoering van de erfpacht, ook niet sterk aan het financiële argument. Op dit punt wordt erfpacht door de bestuurders waarmee is gesproken als een ouderwets instrument bestempeld. Een uitzondering hierop is overigens de gemeente Amsterdam. Sociaal-democratische bestuurders hechten wel meer aan erfpacht als sturingsinstrument. Behalve de politieke achtergrond van de bestuurders is natuurlijk de samenstelling van de gemeenteraad heel bepalend voor het al dan niet kunnen aanpassen van het erfpachtbeleid. Kanttekeningen bij waarde van erfpacht als sturingsinstrument De waarde van erfpacht als instrument om invloed uit te oefenen op het gebruik van grond en als middel om makkelijker herstructurering te kunnen plegen, is sterk afhankelijk van de lokale situatie in een gemeente. Erfpacht biedt vooral mogelijkheden als sturingsinstrument bij herstructurering, als grote delen van het aan te pakken gebied op erfpachtgrond staan. In gemeenten waar in wijken waar herstructureringsvraagstukken spelen de erfpacht versnipperd is, levert erfpacht op dit punt weinig meerwaarde op. De sturingsmogelijkheden die erfpacht biedt zijn in deze gemeenten een minder sterk argument om vast te houden aan erfpacht. In de praktijk is vaak de samenwerking met corporaties in de herstructureringsgebieden veel belangrijker dan de dwingende mogelijkheden die erfpacht eventueel biedt. Sommige gemeenten bewandelen een tussenweg. In Den Haag bijvoorbeeld hecht men in sommige wijken met een grote herstructureringsopgave en hoge concentraties woningen op erfpachtgrond sterk aan erfpacht als sturingsinstrument, maar heeft men dat in andere wijken helemaal niet nodig. In delen van de gemeente is het dan ook mogelijk de grond onder de woning te kopen, in andere gebieden kan dat niet. Erfpacht afschaffen waar het kan en handhaven waar het moet is daar het credo. Erfpacht als bron van inkomsten Het argument dat erfpachtgeld via de gemeente terugkomt bij de inwoners wordt in de gemeenten waarmee is gesproken niet breed meer omarmt. In sommige gemeenten werd aangegeven dat dat dan heel transparant zou moeten gebeuren, en dat dat in de praktijk niet zo uitpakt. Wijken waar de meeste erfpachtinkomsten vandaan komen zijn niet noodzakelijk de wijken waar het meeste gemeenschapsgeld naar toe gaat ten goede van bijvoorbeeld de openbare ruimte of om te investeren in de sociale cohesie. In sommige gemeenten werd aangegeven dat erfpacht gewoon een belangrijke inkomstenbron voor de gemeente was die werd gebruikt om gaten in de begroting te dichten. Overigens, ook de verkoop van de grond levert de gemeenten, op de kortere termijn, natuurlijk veel geld op. Erfpacht zorgt voor ongelijkheid Een argument dat zowel door liberale als door sociaal-democratische bestuurders werd genoemd, is dat erfpacht voor ongelijkheid zorgt binnen een gemeente, omdat een deel van de huiseigenaren ook eigenaar is van de grond, en een ander deel een huis op erfpachtgrond heeft. Deze situatie wordt breed als onwenselijk gezien. Ook komt het vaak voor dat binnen dezelfde gemeente in verschillende deelgebieden verschillende erfpachtvoorwaarden gelden. Dit doet zich voor als de algemene erfpachtvoorwaarden worden aangepast. Voor nieuw uit te geven grond gelden dan de nieuwe voorwaarden, terwijl in gebieden waar de erfpachtperiode nog loopt de oude voorwaarden nog gelden

25 In grote gemeenten kan het voorkomen dat drie of vier verschillende erfpachtvoorwaarden in gebruik zijn. Ook dit leidt tot ongelijkheid binnen de gemeente. Consequenties voor het vestigingsklimaat In sommige gemeenten is ook in de beschouwingen meegenomen dat erfpacht een gemeente onaantrekkelijker kan maken voor vestigers van elders. Het beeld is toch dat als een potentiële huizenkoper de keuze heeft, deze eerder een woning zal kopen die op eigen grond staat. In Rotterdam was dit een van de belangrijkste argumenten om het erfpachtbeleid aan te passen en woningeigenaren de mogelijkheid te geven de grond te kopen. Men achtte dit van groot belang om huishoudens met een midden- of een hoger inkomen naar de stad te trekken en / of aan de stad te binden. Een laatste argument in dit kader heeft slechts indirect met erfpacht voor particuliere woningeigenaren te maken, maar haakt wel aan bij het eerder genoemde gelijkheidsbeginsel. Uit de gesprekken kwam naar voren dat erfpacht van bedrijfsgrond het voor bedrijven onaantrekkelijk maakt om zich in een gemeente te vestigen. Om belangrijke investeerders aan te kunnen trekken moeten gemeenten de grond aan de betreffende bedrijven verkopen. Dat geldt ook in sterke mate voor het aantrekken van buitenlandse bedrijven, waar men vaak onbekend is met het principe van erfpacht. Het wordt door gemeenten vaak onwenselijk gevonden om bedrijven wel de mogelijkheid te geven grond te kopen, maar particulieren te dwingen tot grond in erfpacht. Overigens constateert Nelisse in zijn proefschrift ook dat gemeenten die de mogelijkheid bieden bedrijfsgrond te kopen, voor veel ondernemers vaak een aantrekkelijker vestigingsklimaat hebben dan gemeenten die grond uitgeven in erfpacht. En zelfs in een gemeente als Amsterdam, met een grote aantrekkingskracht op bedrijven, worden om belangrijke bedrijven aan te trekken incidenteel uitzonderingen gemaakt op de regel dat grond in erfpacht wordt uitgegeven. Ambtelijke overhead door erfpacht Een mogelijk argument tegen erfpacht is de ambtelijke capaciteit die het in stand houden van het erfpachtstelsel vraagt. In de gevoerde gesprekken is dit argument niet opgevoerd. Men geeft aan dat ook als de grond wordt verkocht, een transactie plaatsvindt die arbeidsinzet vraagt. Wat dat betreft is er niet zoveel verschil tussen het erfpacht en verkoop van grond. Erfpacht vraagt mogelijk meer administratie, zeker als de canons jaarlijks worden geïnd. Maar dit is door de gesprekspartners niet als argument genoemd om erfpacht te willen afschaffen