ontwikkelingsdoelen en eindtermen INFORMATIEMAP VOOR DE ONDERWIJSPRAKTIJK GEWOON BASISONDERWIJS

Transcriptie

1 ontwikkelingsdoelen en eindtermen INFORMATIEMAP VOOR DE ONDERWIJSPRAKTIJK GEWOON BASISONDERWIJS Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement Onderwijs 2001

2

3 Woord vooraf Sinds 1 september 1998 moeten leerkrachten in hun onderwijspraktijk rekening houden met de ontwikkelingsdoelen voor het kleuteronderwijs en de eindtermen voor het lager onderwijs. Dat heeft het Vlaams Parlement bepaald in het Decreet van 15 juli Het is niet meer dan normaal dat u als (toekomstige) leerkracht de relatie tussen uw onderwijspraktijk en de decretale teksten zo helder mogelijk geformuleerd wilt zien. In de publicatie die voor u ligt, vindt u duidelijke uitleg over de ontwikkelingsdoelen en eindtermen, waarbij de theorie aan de praktijk gekoppeld wordt. De publicatie bestaat uit drie delen: het eerste deel omschrijft de principes van de ontwikkelingsdoelen en eindtermen, plaatst ze in een ontwikkelingskader en beschrijft hun plaats en rol in het onderwijs het tweede deel behandelt de ontwikkelingsdoelen voor het kleuteronderwijs het derde deel geeft uitleg bij de eindtermen voor het lager onderwijs. Er is bewust voor gekozen de drie delen in één publicatie te bundelen. De ontwikkelingsdoelen en eindtermen zijn immers niet strikt in vakjes onder te brengen, maar vormen een geheel. Er is een nauwe samenhang tussen de doelstellingen voor de kleuters en die voor de kinderen van de lagere school. Hopelijk zal dit handboek u helpen bij het vormgeven van de ontwikkelingsdoelen en eindtermen in uw praktijk. Veel succes! Marleen Vanderpoorten Vlaams minister van Onderwijs en Vorming [3]

4 [6] Deel 1

5 Wat moet er anders? Deze vraag steekt in sommige scholen nog de kop op als het over eindtermen en ontwikkelingsdoelen gaat. Er is al veel geschreven over eindtermen en ontwikkelingsdoelen. Maar misschien is het voor u, de leerkracht of directeur die het concreet moet waarmaken, nog niet allemaal zonneklaar. Waarom precies die eindtermen? Wat doe ik ermee in de klas? Hoe integreren we ze in onze schoolvisie? Daarom wat toelichting. We starten met twee praktijkvoorbeelden, één uit een kleuterklas en één uit een klas van het lager onderwijs. Ze illustreren hoe de principes en de concrete ontwikkelingsdoelen en eindtermen vorm krijgen in de klassituatie. De beschreven klassituaties zijn vervolgens aangrijpingspunten om aan te geven hoe ontwikkelingsdoelen en eindtermen aansluiten bij ontwikkeling en leren van kinderen. We maken een koppeling tussen de concrete ontwikkelingsdoelen en eindtermen en een meer algemene visie op leren en ontwikkeling. Op het einde van dit eerste deel zetten we een stap achteruit en kijken wat verder dan de concrete klaspraktijk. We gaan na welke plaats de ontwikkelingsdoelen en eindtermen innemen in het geheel van het onderwijslandschap. Ten slotte vindt u achteraan een lijst van publicaties en adressen waar u terecht kunt met al uw vragen. [7]

6 Leeswijzer Een blik op de praktijk 10 Het winkeltje van juffrouw Els Gezond eten Leefwereld, leerwereld 14 Hoe kinderen zich ontwikkelen, hoe ze leren Ieder zijn verantwoordelijkheid 18 De juiste plaats van ontwikkelingsdoelen en eindtermen Nuttige publicaties en adressen 21 [8]

7 deel 1 [9]

8 Een blik op de praktijk Het winkeltje van juffrouw Els BESCHRIJVING VAN DE KLASSITUATIE (KLEUTERONDERWIJS) Principe Brede vorming Kinderen krijgen kansen om competenties te ontwikkelen in voor hen realistische situaties In de klas van juffrouw Els staat een winkeltje. Niet zo ongewoon, maar altijd even aantrekkelijk voor kleuters. In oktober kreeg het winkeltje voor het eerst vorm. Er werd honderduit gefantaseerd over wat men allemaal wilde kopen en verkopen, er werd gemeten hoe groot de winkel mocht worden, dozen en planken van allerlei afmetingen werden in de klas gehaald. Na het timmeren van de buitenwanden kon de binneninrichting beginnen. Principe Actief leren Een rijke leeromgeving nodigt uit tot interpreteren, bewerken en assimileren van nieuwe informatie, in samenhang met wat de kleuter al weet en kan. De leeromgeving biedt ook de mogelijkheid om te leren met en van elkaar. Op de planken verschenen tientallen potjes met knopen, noten, kralen, deegwaren, schelpen, rijst, knikkers, blokjes, schroeven en moeren, met andere woorden al die dingen die kleuters zo graag verzamelen, door hun vingers laten glijden en soort per soort rangschikken. Natuurlijk werd er ook gezorgd voor groenten en fruit, blikjes en lege verpakkingen van lievelingskoekjes, shampoo, melk, snoepjes. Kortom, het werd een winkel met heel herkenbare spullen. Geregeld brengen de kleuters dingen mee die ze zelf kostbaar vinden en telkens opnieuw graag kopen. Eén kastje is heel bijzonder. Daarin staan de kleine flesjes parfum, kruiden, gedroogde bloemen en geurige zeepjes. Maatbekers, een weegschaaltje, kleine doosjes en zakjes, touwtjes, kleefband, een kassa met geld, karton, papier en schrijfgerief, boodschappentassen, geldbeugels, handtassen en verkleedkleren: het ligt allemaal te wachten op wie wil winkelen. Principe Zorgbreedte Sommige kleuters hebben meer nood aan structuur. Kleine middeltjes kunnen helpen. Boven de ingang van de winkel hangt een kaartje waarop het maximum aantal kleuters staat dat kan winkelen. De kleuters weten dat ze zich aan deze regel moeten houden en tellen zelf spontaan om te zien of de winkel vol is. Principe Samenhang/Brede vorming Bij een kleuter die mag spelen in een voor hem aantrekkelijke en complexe situatie, worden meerdere inzichten, vaardigheden en attitudes tegelijk geactiveerd. In de winkel bedenken de kleuters hun eigen verhaal en leven ze zich in in afwisselende rollen. Ze richten de winkel telkens opnieuw in al spelend. Ze sorteren, wegen, tellen, maken prijskaartjes of verzinnen een reclamerijmpje. Sommige kleuters schrijven hun boodschappenlijstje met letters en cijfers, anderen tekenen hun wensen. In de winkel leren de kleuters heel wat afspraken maken en oplossingen bedenken voor de probleempjes die zich voordoen. Wie mag deze keer de kassier zijn? Hoe verdelen we de rijst over vier zakjes met hetzelfde gewicht? Wat doen we als het geld op is? Principe Zorgbreedte Het is belangrijk dat problemen tijdig worden gesignaleerd en goed worden geremedieerd met het oog op het verwerven van basiscompetenties. Juffrouw Els houdt meestal een oogje in het zeil. Zij observeert de ontwikkeling van haar kleuters op verschillende terreinen. Bijvoorbeeld: Hoeveel centen telt Koen correct als hij moet betalen (wiskundige initiatie)? Kan Marieke haar bewegingen voldoende beheersen in het kleine winkeltje? Slaagt ze erin ook kleine kraaltjes te tellen en te verpakken (motorische ontwikkeling)? Welke kleuters herkennen vlot letters en cijfers (taal)? Heeft Karen ook in de winkel wat hulp nodig om een scenario te bedenken (zelfsturing)? Wie heeft er moeite om zich aan de afspraken te houden (sociale ontwikkeling)? [10]

9 Een blik op de praktijk EEN BLIK OP DE ONTWIKKELINGSDOELEN: ENKELE VOORBEELDEN UIT DE PRAKTIJK De kleuters kunnen met gangbare materialen een eenvoudige constructie maken, waarbij ze geschikt materiaal, geschikte hechtingswijze en geschikt gereedschap kiezen (Domein Technologie: 2.4)... Wereldorientatie De kleuters kunnen voor zichzelf opkomen door signalen te geven die voor anderen begrijpbaar en aanvaardbaar zijn (Domein Mens: 3.8). De kleuters kunnen in een concrete situatie het onderscheid maken tussen geven, krijgen, ruilen, lenen, kopen en verkopen (Domein Maatschappij: 4.2). De kleuters kunnen inschatten hoeveel ruimte hun eigen lichaam inneemt (Domein Ruimte: 6.2). De kleuters kunnen in concrete situaties rekenhandelingen uitvoeren met betrekking tot aantal en hoeveelheid (Domein Getallen: 1.4). Wiskundige Initiatie De kleuters kunnen bij benadering een voorwerp meten met een zelfgekozen maateenheid (Domein Meten: 2.6). De kleuters kunnen in een concrete situatie oplossingen vinden voor een ruimtelijk probleem. (Domein Ruimte: 3.3). De kleuters kunnen een mondelinge boodschap, eventueel ondersteund door gebaar, mimiek met betrekking tot een concrete situatie begrijpen (Domein Luisteren: 1.1). Taal De kleuters kunnen zich inleven in duidelijk herkenbare rollen en situaties en vanuit eigen verbeelding/beleving hierop inspelen (Domein Spreken: 2.10). De kleuters kunnen door symbolen voorgestelde voorwerpen in verband met concrete activiteiten begrijpen (Domein Lezen: 3.2). De kleuters kunnen verschillende beeldende, technische middelen aanwenden en samen gebruiken om tot beeldend werk te komen (Domein Beeld: 1.4). Muzische Vorming De kleuters kunnen met een creatief stem- en taalgebruik expressief reageren en belevenissen uitbeelden (Domein Drama 3.3). De kleuters kunnen onder begeleiding kleuteraangepast materiaal veilig heffen, dragen en verplaatsen (Domein Motorische Competenties: 1.5). Lichamelijke Opvoeding De kleuters kunnen de functionele grepen gebruiken voor het hanteren van voorwerpen (Domein Motorische competenties: 1.30). deel 1 [11]

10 Gezond eten BESCHRIJVING VAN DE KLASSITUATIE (LAGER ONDERWIJS) Principe Brede vorming Kinderen krijgen kansen om competenties te ontwikkelen in voor hen realistische situaties. In de lagere school krijgen de kinderen geregeld de opdracht om informatie op te zoeken en bijeen te brengen. Vaak gebeurt dat als voorbereiding om een bepaald onderwerp met de klas te behandelen. In een zesde klas is het verzamelen van snufjes die als extratje worden aangeboden in verpakkingen van b.v. chips een ware rage. Dat gaat uiteraard gepaard met het verorberen van de vetrijke versnaperingen die daarbij horen. De leerkracht vindt dit een goed moment om het onderwerp gezond eten aan te snijden. Er wordt met de klas afgesproken om vooraf allerlei bruikbare informatie daarover te verzamelen. Samen met de leerkracht vinden de leerlingen dat ze dit het best in groepjes van twee aanpakken. Twee weten meer dan één en bovendien winnen ze er tijd mee. De leerlingen mogen zelf uitmaken waar en bij wie zij de gezochte informatie kunnen halen. De leerkracht geeft de leerlingen de nodige tijd in de klas om deze opdracht in onderling overleg aan te pakken. Principe Actief leren Er is gezorgd voor een gevarieerd, uitdagend en realistisch aanbod, m.a.w. een krachtige leeromgeving. Dat nodigt leerlingen uit en dwingt ze zelfs tot interpreteren, bewerken en combineren van nieuwe informatie met wat ze al kennen. Die situaties bieden ook de mogelijkheid om te leren met elkaar en van elkaar. In een eerste groepsoverleg proberen de leerlingen greep te krijgen op de opdracht. Hoe beginnen we eraan? Wat doen we daarna?... Een leerling stelt voor om eerst bijeen te brengen wat ze nu al over het onderwerp weten. Dat hebben ze geleerd bij vroegere, gelijksoortige opdrachten. Daarna kunnen ze afspreken wat ze precies nog meer zouden willen weten. Dat zullen ze elders moeten halen bijvoorbeeld in kranten, naslagwerken of door het aan iemand te vragen. De leerlingen vertellen elkaar wat ze al weten over ongezond en gezond eten. Dat wordt ook zo genoteerd. Het wordt een opsomming van gegevens en meningen waarvan ze niet direct weten wat ermee aan te vangen. Principe Zorgbreedte Sommige leerlingen hebben nood aan een zetje om tot een zekere werkstrategie te komen. De leerkracht suggereert de dingen die bij elkaar horen bijeen te zetten. Bij wijze van voorbeeld kruist hij in de lijst drie dingen aan die bij elkaar horen. De leerlingen proberen te achterhalen welke naam boven die drie dingen kan staan. Ze stellen vast dat informatie op die manier overzichtelijker wordt. Principe Samenhang/Brede vorming Als leerlingen voor realistische, bijna levensechte situaties komen te staan, dan wordt een beroep gedaan op meerdere competenties tegelijkertijd. In dit voorbeeld gaat het om luisteren, spreken, lezen, schrijven en sociaal vaardig zijn om te overleggen. In het voorbeeld passen zij ook toe wat zij vroeger hebben geleerd. Al ordenend groeien stilaan een aantal grote rubrieken. Welk voedsel eten kinderen regelmatig? Wat daarvan is gezond, ongezond? Wat kunnen we doen om gezonder te eten? Bij de laatste twee vragen heerst nogal wat onzekerheid. Daarom besluiten de leerlingen hierover elders informatie in te winnen. De school beschikt nog niet over een documentatiecentrum, maar er is een goede samenwerking met de plaatselijke bibliotheek. Er wordt dan ook besloten om daar boeken te raadplegen. De leerlingen hebben dat nog gedaan en ze weten hoe ze in een catalogus boeken over voeding kunnen vinden. Een van de leerlingen weet dat er ook mensen zijn die andere mensen raad geven om gezond te eten. Een diëtiste bijvoorbeeld. De leerkracht wordt om raad gevraagd. Zij kent wel een diëtiste bij wie de leerlingen terecht kunnen. Principe Zorgbreedte Het is belangrijk signalen op te vangen die aangeven dat het nodig is om als leerkracht tussen te komen met het oog op differentiatie. Leerlingen krijgen in dergelijke contexten de kans om hun redzaamheid in maatschappelijk functioneren te oefenen en te vergroten. De leerkracht heeft ondertussen het hele proces gevolgd door af en toe te vragen naar de stand van zaken. Zij heeft opgemerkt dat er twee leidende figuren in de groep zijn die de opdracht naar zich toetrekken, waardoor het voor de anderen te vlug gaat en ze niet aan hun trekken dreigen te komen. Zij suggereert het werk eerlijk te verdelen, zodat iedereen wat te doen heeft. Het groepje spreekt af om het werk te verdelen. Twee leerlingen gaan naar de bibliotheek. De andere drie zullen proberen van een diëtiste een interview af te nemen. Een leerling neemt het op zich om telefonisch contact met haar op te nemen. Dat lukt. Met heel de groep worden eerst de vragen voor het interview afgesproken en genoteerd. De opdrachten worden dan afgewerkt zoals afgesproken. De resultaten worden verzameld in rubrieken: Wat kinderen dikwijls eten Gezond voedsel Hoe gezonder eten? Leef gezond Deze laatste rubriek is er bijgekomen dankzij de informatie die de leerlingen kregen van de diëtiste. De groep is klaar voor de klassikale bespreking. [12]

11 Een blik op de praktijk EEN BLIK OP DE EINDTERMEN: ENKELE VOORBEELDEN UIT DE PRAKTIJK De leerlingen kunnen gezonde levensgewoonten in verband brengen met wat ze weten over het functioneren van het eigen lichaam en ze weten dat bepaalde ziekteverschijnselen of handicaps niet altijd kunnen worden vermeden (Domein Natuur: 1.14)... Wereldorientatie De leerlingen tonen in concrete situaties voldoende zelfvertrouwen, gebaseerd op kennis van het eigen kunnen (Domein Mens: 3.3). De leerlingen beseffen dat hun gedrag beïnvloed wordt door de reclame en de media (Domein Maatschappij: 4.5). De leerlingen kunnen illustreren dat verschillende sociale en culturele groepen verschillende waarden en normen bezitten (Domein Maatschappij: 4.8). De leerlingen kunnen eenvoudige audiovisuele informatie uit de eigen belevingswereld herkennen, onderzoeken en vergelijken (Domein Media: 5.5). Muzische Vorming De leerlingen kunnen de informatie achterhalen in een telefoongesprek (Domein Luisteren 1.4). Nederlands De leerlingen kunnen de informatie op een persoonlijke en overzichtelijke wijze ordenen bij een voor hen bestemde instructie voor een buitenschoolse situatie (Domein Luisteren: 1.6). De leerlingen ontwikkelen bij het realiseren van de eindtermen voor spreken, luisteren, lezen en schrijven de volgende attitudes: spreek-, luister-, lees- en schrijfbereidheid; plezier in luisteren, spreken, lezen en schrijven; bereidheid tot nadenken over het eigen luister-, spreek-, lees- en schrijfgedrag; bereidheid tot het naleven van luister-, spreek-, lees- en schrijfconventies; weerbaarheid (Domein Schrijven: 4.8). De leerlingen kunnen de informatie ordenen die voorkomt in voor hen bestemde verhalen, kinderromans, dialogen, gedichten, kindertijdschriften en jeugdencyclopedieën (Domein Lezen: 3.5). De leerlingen kunnen gevarieerde hoeveelheidsaanduidingen lezen en interpreteren (Domein Getallen: 1.8). Wiskunde De leerlingen kunnen veel voorkomende maten in verband brengen met betekenisvolle situaties (Domein Meten: 2.3). De leerlingen kunnen op systematische wijze verschillende informatiebronnen op hun niveau zelfstandig gebruiken (Informatiebronnen gebruiken: 2). Leren leren De leerlingen kunnen eenvoudige problemen op systematische en inzichtelijke wijze oplossen (Problemen oplossen: 4). De leerlingen kunnen bij groepstaken leiding geven en onder leiding van een medeleerling meewerken (Domein relatiewijzen: 1.5). Sociale Vaardigheden De leerlingen kunnen samenwerken met anderen zonder onderscheid van sociale achtergrond, geslacht of etnische origine (Domein relatiewijzen: 1.3). deel 1 [13]

12 Leefwereld, leerwereld Hoe kinderen zich ontwikkelen, hoe ze leren Zowel in het winkeltje van juffrouw Els als in de zesde klas, waar men meer te weten wil komen over gezonde eet- en leefgewoonten, krijgen de kinderen kansen om te leren. Maar juffrouw Els merkt al een paar weken op dat Liesje nooit spontaan in het winkeltje gaat spelen. Het meisje zit liever wat stilletjes te prutsen. Ze wil blijkbaar wat kwijt. En ook voor Jonas in de zesde klas hoeft het allemaal niet. Een beetje onverschillig - zo lijkt het tenminste - houdt hij zich afzijdig en laat hij de anderen van de groep maar doen. initiatief positief zelfbeeld motivatie Als ouder, opvoeder of leerkracht herkennen we dit gedrag maar al te best. We interpreteren het als afhaken. We hebben de indruk dat kinderen niet willen ingaan op het aanbod dat we voor hen creëren. Als dit afhaken maar tijdelijk is, dan zullen daar meestal wel concrete aanleidingen voor zijn en kunnen we het begrijpen. Net als volwassenen leven en leren kinderen immers niet altijd met dezelfde snelheid. Soms nemen ze wat gas terug om een en ander te verwerken. Maar wanneer een kind uit zichzelf heel weinig initiatief neemt om nieuwe dingen te ontdekken, weinig gemotiveerd is om te leren en geregeld «Ik kan dat niet» of «Ik heb daar geen zin in» laat horen, dan vragen we ons af of er niet meer aan de hand is. Hiermee zijn we bij een belangrijk punt gekomen. De ontwikkelingsdoelen en eindtermen maken deel uit van een visie op de ontwikkeling van het kind. De kern van deze visie draait rond de begrippen positief zelfbeeld, motivatie en initiatief. Schematisch ziet dat er zo uit: Een positief zelfbeeld, motivatie en initiatief vormen de kern van de ontwikkeling en het leren van kinderen. Als leidster of leerkracht houden we deze kern voortdurend in het oog. Dat moet ook, want als er in die kern iets fout gaat, dan zal het voor het kind moeilijker worden om zich verder te ontwikkelen of om te leren. Het leren dat we beschreven in het voorbeeld van juffrouw Els en van de zesde klas kunnen we heel ruim opvatten. De kinderen krijgen kansen om kennis en inzichten te verwerven, om bepaalde vaardigheden in te oefenen en om bepaalde houdingen of attitudes te ontwikkelen. Die zullen ze hun hele leven nodig hebben. Net zoals u ze nodig hebt. In de meeste situaties waarin u van kindsbeen af terechtkomt, zijn de vier elementen kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes nauw met elkaar verweven. Om in een bepaalde situatie goed te functioneren, hebt u immers niet enkel een bepaalde vaardigheid nodig, maar moet u vaak ook dingen weten of inzien. Bovendien moet u sommige zaken ook nog willen en durven. Het samengaan van dit kennen, kunnen en zijn maakt dat u competenties ontwikkelt. Die stellen u in staat goed te functioneren in situaties uit de dagdagelijkse realiteit. Wanneer we spreken over iemand die competent is, denken we spontaan aan iemand die iets goed kan, die tot iets in staat is. En daar gaat het uiteindelijk ook om in de ontwikkelingsdoelen en de eindtermen: zorgen dat kinderen over meer competenties beschikken. In de ontwikkelingsdoelen en eindtermen wordt beschreven wat kinderen in allerlei, voor hen herkenbare situaties zouden moeten kunnen. Zo moeten zij de weg naar de bibliotheek kunnen uitleggen aan een vriend, de vragen en opdrachten van de leidster of leerkracht kunnen begrijpen, kunnen schatten of het wisselgeld klopt, regels kunnen afspreken bij een spel, muziek beluisteren, enz. Bovendien gaat het in de ontwikkelingsdoelen en eindtermen om basiscompetenties. Dat zijn dingen waar kinderen zeker toe in staat zouden moeten zijn, omdat zij de basis vormen voor een goed persoonlijk en maatschappelijk functioneren. Als de school deze ontwikkelingsdoelen en de eindtermen expliciet nastreeft, dan draagt ze bij tot het ontwikkelen van de basiscompetenties. Op die manier effent het onderwijs dus het pad voor de harmonische ontwikkeling van kinderen en jongeren. [14]

13 Leefwereld, leerwereld Is het belangrijk dat u kinderen laat leren in realistische, voor hen betekenisvolle situaties? Ja. Uit onze twee voorbeelden bleek duidelijk hoe de kinderen dan op verschillende terreinen tegelijk worden aangesproken. Door te kiezen voor realistische situaties doet u een beroep op zowel hun cognitieve, motorische als affectieve en sociale vermogens. Zo kunt u meerdere doelen tegelijk nastreven en bereiken. Denk maar aan communiceren, samenwerken, exploreren, zelfstandig werken, problemen oplossen of doelen waarvan de inhouden aan de orde komen in leergebieden als lichamelijke opvoeding, taal, wiskunde, enz. Zo duikt bijvoorbeeld een doel als probleemoplossend denken op in wiskunde (kunnen schatten, wegen), in taal (iets verwoorden, een tekst schrijven), in lichamelijke opvoeding (een balspel tot een goed einde kunnen brengen door afspraken te maken). Al deze doelen, meer bepaald de ontwikkelingsdoelen en eindtermen, zal een kind gemakkelijker bereiken als het een positief zelfbeeld heeft, initiatief kan nemen en gemotiveerd is. Waarmee we aanknopen bij het vorige schema. taal communicatie wiskunde Positief zelfbeeld, initiatie en motivatie vormen de basis voor de ontwikkeling van het kind: De middencirkel is het veld van de algemene ontwikkeling. Dit veld omvat doelen van meer algemene aard, zoals kunnen communiceren en samenwerken, zelfstandigheid aan de dag leggen, explorerend, creatief en probleemoplossend omgaan met de omringende wereld en kunnen leren met een voldoende mate van zelfsturing. De buitenste cirkel is het veld van de specifieke ontwikkeling. Hij bevat de doelen die kunnen worden geordend in leergebieden die in het onderwijs meer specifiek aan de orde zijn: lichamelijke opvoeding, muzische vorming, taal, wereldoriëntatie en wiskunde. lichamelijke opvoeding exploratie zelfstandigheid initiatief positief zelfbeeld motivatie creativiteit & probleemoplossing zelfsturing samenwerking muzische vorming Ontwikkelingsvelden waartoe de ontwikkelingsdoelen en eindtermen basisonderwijs bijdragen wereldoriëntatie Maar in welk kader leert een kind nu het best communiceren, exploreren, probleemoplossend denken? In welke context moet u taal, wiskunde of wereldoriëntatie geven? De realiteit is de context, situaties die het kind herkent en waarin het werkelijk kan terechtkomen. Want niemand ontwikkelt zich in een vacuüm. Dat gebeurt in de wereld in zijn ruime betekenis. Vandaar dat we het schema compleet maken door er de wereld aan toe te voegen. De basis van ontwikkeling en de twee velden die hierop rusten, zijn geënt op een ruimere achtergrond of context. Die context wordt gevormd door de wereld in zijn ruime betekenis. Het is de werkelijkheid waarbinnen het kind leert functioneren. lichamelijke opvoeding exploratie zelfstandigheid taal communicatie initiatief positief zelfbeeld motivatie wiskunde zelfsturing samenwerking muzische vorming Onderwijs dat zich richt op het bereiken van de ontwikkelingsdoelen en eindtermen zou dus niet wereldvreemd, of beter gezegd niet kind-vreemd mogen zijn. creativiteit & probleemoplossing Wereld wereldoriëntatie deel 1 [15]

14 Het is belangrijk dat wat kinderen leren op school afgestemd wordt op hun leef- en belevingswereld. Zo wordt het voor hen duidelijk waarom ze iets leren. Deze band met de realiteit is essentieel. Is die band zoek, dan is het voor kinderen niet duidelijk waarom ze sommige dingen leren. Naar school gaan verzandt dan in moeten leren, met alle negatieve gevolgen voor de motivatie van het kind. Want wanneer blijft een kind gemotiveerd? Als het werkelijk ervaart dat wat het leert nieuwe mogelijkheden opent, zowel binnen als buiten de school. Gemotiveerde kinderen zullen initiatieven blijven nemen om nieuwe dingen te leren. En zo ontwikkelen ze een positief beeld van zichzelf. Zowel de voorbeelden als het cirkelschema maken duidelijk dat in de ontwikkelingsdoelen en de eindtermen een aantal algemene principes zijn verwerkt. Deze principes zijn: brede vorming, actief leren, zorgbreedte en samenhang. Brede Vorming Principe Brede Vorming Breed vormen betekent in de eerste plaats dat kinderen kansen krijgen om competenties te ontwikkelen in een situatie die voor hen realistisch is. Kinderen leren vanuit en in de wereld, hun herkenbare leefwereld. Als u een beroep doet op de verschillende aspecten van de ontwikkeling, dan draagt dit ook bij tot die brede vorming. Een harmonische persoonlijkheidsontwikkeling vraagt een evenwichtige aandacht voor alle ontwikkelingsgebieden bij het kind. Zo moeten naast de sociaal-emotionele en motorische component uiteraard ook de cognitieve aspecten worden ontwikkeld. Actief leren Principe Actief leren Een probleem oplossen in samenspraak met een medeleerling, zelf zijn werk regelen, de kans krijgen om zijn eigen werkwijze uit te leggen, kennis nemen van de werkwijze van anderen, extra uitleg vragen, zijn eigen oplossing controleren, ruim de kans krijgen om te exploreren... het zijn allemaal aspecten die te maken hebben met leren. Vanuit die opvatting is leren dan ook een actief en constructief proces. Maar dit proces komt niet vanzelf op gang. Kinderen moeten in krachtige en rijke leeromgevingen worden geplaatst. Bovendien moeten ze de kans krijgen om zoveel mogelijk hun eigen leerproces in handen te nemen. Concreet betekent dit dat materialen en opdrachten in de klas erg gevarieerd en uitdagend moeten zijn. Voorts moeten de kinderen de kans krijgen om met verkregen informatie om te gaan. Laat ze die informatie op hun manier bewerken en verwerken. Geef hun de kans samen te leren door met elkaar in gesprek te treden, door gedachten uit te wisselen, door zelf hun oplossingen met elkaar te vergelijken. Op die manier gaan voor de kinderen de poorten open om hun eigen kennis op te bouwen. [16]

15 Leefwereld, leerwereld Principe Zorgbreedte Ouders verwachten dat de school voldoende zorgbreedte realiseert om hun kind een stevige basisvorming te bieden. Waar alle kinderen recht op hebben, wordt geformuleerd in eindtermen. In de dialoog tussen ouders en scholen worden de eindtermen aldus een belangrijk referentiepunt. Als er veel nadruk wordt gelegd op basisvaardigheden en het aanbod voor de kinderen niet te overladen is, wordt een duidelijke stap naar zorgbreedte gezet. Meer tijd en een gerichter aanbod, zowel preventief als remediërend, dat zijn onder meer belangrijke aspecten van zorgbreedte. Zorgbreedte Principe Samenhang Onderwijs dat aansluit bij de realiteit zal een horizontale samenhang vertonen tussen de verschillende leergebieden en domeinen. De doelen uit de verschillende leergebieden staan met elkaar in verbinding. In de praktijk geeft één situatie aanleiding tot het werken aan ontwikkelingsdoelen en eindtermen uit verscheidene leergebieden. Momenteel heeft de kleuterschool op het gebied van horizontale samenhang meer traditie dan de lagere school. De indeling in leergebieden mag hier bijgevolg géén afbreuk aan doen. Samenhang deel 1 [17]

16 Ieder zijn verantwoordelijkheid De juiste plaats voor eindtermen en ontwikkelingsdoelen In de voortdurende kwaliteitszorg van ons onderwijs neemt uw klaspraktijk een heel belangrijke plaats in. Daarom zijn we in deze map ook met de praktijk begonnen. Samen met de overheid, leerplanmakers, inspectie, maakt u echter deel uit van een groter geheel. Dat ook de eindtermen en ontwikkelingsdoelen essentieel tot dit geheel behoren, daarover mag geen twijfel bestaan. In wat volgt wordt het u duidelijk welke rol de ontwikkelingsdoelen en eindtermen spelen in de verschillende actieterreinen van het onderwijslandschap. DE VERWACHTINGEN VAN DE OVERHEID De Vlaamse Gemeenschap bekommert zich om de kwaliteit van ons onderwijs. Ze verwacht onder meer dat elk kind in elke school het onderwijs krijgt dat hem voldoende in staat stelt om in de maatschappij te kunnen functioneren en er het liefst nog gelukkig kan worden ook. Daarom wil zij er ook voor betalen. Ze heeft dan wel bepaalde verwachtingen. Met die verwachtingen staat de Vlaamse Gemeenschap niet alleen. Ook in zowat alle landen rondom ons verwacht men van scholen dat zij hun verantwoordelijkheid nemen, dat zij hun onderwijs zo organiseren dat aan elk kind een minimum aan onderwijskwaliteit kan worden aangeboden. Vandaar dat de Vlaamse Gemeenschap een pakket van doelstellingen heeft vooropgesteld, die ze voor alle kinderen noodzakelijk vindt. Afhankelijk van het onderwijsniveau en van de aard van de doelstelling maken we een onderscheid tussen ontwikkelingsdoelen en eindtermen. Voor het kleuteronderwijs spreken we van ontwikkelingsdoelen. Daarvan verwacht de overheid dat ze bij zoveel mogelijk kinderen worden nagestreefd. Ze moeten dus niet noodzakelijk door alle kinderen worden bereikt. De school moet wel voldoende inspanningen leveren om er met alle kinderen aan te werken. Voor het lager onderwijs heten die doelstellingen eindtermen. Voor de kennis, het inzicht en de vaardigheden in de aan leergebieden gebonden eindtermen wordt verwacht dat de school voldoende inspanningen levert opdat zoveel mogelijk leerlingen die doelen zouden bereiken. Hier gaat het dus om nastreven én bereiken. Eindtermen voor attitudes bij de leergebieden en eindtermen voor leren leren en sociale vaardigheden moet men bij alle leerlingen nastreven. De attitudes bij de leergebieden werden in de lijst van eindtermen met een * aangeduid. Onderstaand schema geeft de soorten eindtermen samengevat weer: Doelstellingen (Decreet Basisonderwijs , art.44) Ontwikkelingsdoelen voor het kleuteronderwijs Ontwikkelingsdoelen zijn de minimumdoelen op het vlak van kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes die de school bij haar leerlingen moet nastreven. Eindtermen voor het lager onderwijs Eindtermen zijn minimumdoelen die de overheid noodzakelijk en bereikbaar acht voor een leerlingenpopulatie. Met minimumdoelen wordt bedoeld: enerzijds een minimum aan kennis, inzicht en vaardigheden die alle leerlingen van de leerlingenpopulatie verwerven tijdens het leerproces (leergebiedgebonden eindtermen) en anderzijds een minimum aan attitudes die de school nastreeft bij de leerlingen (attitudinale eindtermen). Leergebiedoverschrijdende eindtermen (leren leren en sociale vaardigheden) zijn minimumdoelen die niet specifiek behoren tot een leergebied, maar die onder meer door middel van meer leergebieden of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Opdracht v/d school na te streven na te streven én te bereiken na te streven na te streven [18]

17 Ieder zijn verantwoordelijkeid DE EVALUATIE DOOR DE INSPECTIE De onderwijsinspectie maakt een externe evaluatie van de school. Met een schooldoorlichting gaat zij na of de school voldoende inspanningen levert om die minimumdoelen na te streven en/of te bereiken. De inspectie houdt hierbij rekening met de specifieke context en de leerlingbevolking van de school. In haar rapport formuleert de inspectie een advies over de erkenning en over de subsidiëring/ financiering van de school, rekening houdend met een aantal wettelijk voorgeschreven voorwaarden. De ontwikkelingsdoelen en eindtermen vormen daarin een sleutelbegrip. Voor de erkenning zal de inspectie onder meer een negatief advies formuleren als de leergebiedgebonden eindtermen, met uitzondering van de attitudinale eindtermen, niet werden nagestreefd en bereikt of als de ontwikkelingsdoelen niet werden nagestreefd. Voor de subsidiëring/financiering zal de inspectie onder meer negatief adviseren als de leergebiedoverschrijdende, de attitudinale eindtermen en de ontwikkelingsdoelen niet werden nagestreefd. De overheid is echter ook meer in het algemeen geïnteresseerd in de kwaliteit van het onderwijs. Op basis van de verschillende doorlichtingen samen maakt de inspecteurgeneraal jaarlijks een verslag op, dat hij overmaakt aan de overheid. Daaruit kunnen tendensen worden afgeleid. Het is ook noodzakelijk dat de toepassing van de ontwikkelingsdoelen en eindtermen in de praktijk na een bepaalde termijn kritisch wordt geëvalueerd. Met het oog op die evaluatie kan de overheid peilingsonderzoeken organiseren. Deze vorm van externe evaluatie in een voldoende grote groep van scholen kan informatie opleveren over de haalbaarheid van de doelen. Het is wel duidelijk dat de leerkrachten in de scholen voldoende tijd en ondersteuning moeten hebben gekregen om hun activiteiten af te stemmen op de ontwikkelingsdoelen en eindtermen. Goed onderbouwd haalbaarheidsonderzoek en verdere maatschappelijke ontwikkelingen kunnen een aanleiding zijn om de ontwikkelingsdoelen en eindtermen te herzien. In het decreet van 15 juli 1997 is een zesjaarlijkse evaluatie en mogelijke herziening van de ontwikkelingsdoelen en eindtermen vastgelegd. De resultaten van alle vormen van externe evaluatie betekenen een waardevolle feedback voor de overheid. Op basis hiervan kunnen beleidsadviezen groeien en nieuwe maatregelen vorm krijgen. ONDERSTEUNING VANUIT DE BEGELEIDING De netgebonden begeleiding kan op vraag van de school het doorlichtingsverslag van de inspectie inkijken. Zij kan eveneens hulp bieden om de (nieuwe) leerplannen in de scholen concreet te maken. De school kan hen vragen een rol te spelen in het veranderingsproces dat tot stand komt na het advies van de inspectie en bij het toepassen van een nieuw leerplan. Aldus worden zij onrechtstreeks betrokken bij de inspanningen die de school doet om de ontwikkelingsdoelen en eindtermen na te streven en te bereiken. HET LEERPLAN ALS WERKINSTRUMENT Er zijn heel wat concrete middelen of instrumenten beschikbaar waarmee de school haar onderwijs vorm kan geven. Een voorbeeld van zo n middel is het leerplan. Scholen zijn volgens het Decreet basisonderwijs verplicht een goedgekeurd leerplan toe te passen. Eén van de voorwaarden die de overheid stelt opdat een leerplan zou worden goedgekeurd, is dat de ontwikkelingsdoelen en de aan leergebieden gebonden eindtermen herkenbaar aanwezig moeten zijn. Ontwikkelingsdoelen en eindtermen worden geformuleerd voor het einde van elk onderwijsniveau, het kleuteronderwijs en het lager onderwijs. De overheid geeft dus geen zogenaamde tussendoelen aan. Maar voor de dagelijkse onderwijspraktijk zijn de minimumdoelen wellicht niet concreet genoeg. Zij moeten worden vertaald op het niveau van de verschillende leergroepen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren in een leerplan. deel 1 [19]

18 Er zijn verscheidene manieren waarop een leerplan tot stand kan komen. Sommige schoolbesturen volgen leerplannen die werden opgesteld door schooloverstijgende organisaties van schoolbesturen of door andere instanties die gespecialiseerd zijn in leerplanontwikkeling. Andere schoolbesturen laten zich inspireren door bestaande leerplannen en passen die gedeeltelijk aan aan hun eigen typische behoeften. Nog andere schoolbesturen stellen zelf een leerplan op voor de eigen school. Maar voor welke manier men ook kiest, een leerplan moet altijd eerst worden goedgekeurd door de overheid en in dit leerplan moeten de ontwikkelingsdoelen en de leergebiedgebonden eindtermen altijd herkenbaar aanwezig zijn. Zo verbindt de school er zich toe om, zowel naar de overheid als naar de leerlingen en de ouders, de minimumverwachtingen, die breed maatschappelijk worden ondersteund, in haar onderwijsdoelen op te nemen. De mogelijkheid die aan schoolbesturen wordt geboden om een afwijking aan te vragen en zelf ontwikkelingsdoelen en/of eindtermen te formuleren, ontslaat deze scholen echter niet van hun maatschappelijke opdracht. Ook hun leerplan moeten worden goedgekeurd. DE SCHOOL ALS DRAAGVLAK De organisatie van onderwijs in scholen is in handen van de schoolbesturen. Zij zijn er verantwoordelijk voor dat het onderwijs plaatsvindt en dat het op de goede manier gebeurt. De schoolbesturen geven hun school of scholen de opdracht het onderwijs concreet te realiseren. Scholen moeten echter ook beantwoorden aan enkele verwachtingen van de overheid. Zo moeten zij een door de overheid goedgekeurd leerplan toepassen waarin de eindtermen en/of ontwikkelingsdoelen herkenbaar aanwezig zijn. De school moet ook vanaf 1 september 1999 in het bezit zijn van een schoolwerkplan, dat aan bepaalde voorwaarden moet voldoen. Op dit vlak moeten de scholen zich eveneens tegenover de overheid verantwoorden. In haar relatie met de overheid is de school dus relatief autonoom. Voor heel wat andere zaken behouden de scholen hun pedagogische vrijheid. Ze bepalen zelf hun pedagogisch project, bepalen mee hun personeelsbeleid, enz. In het subtiele evenwicht tussen minimumeisen en pedagogische vrijheid geeft de overheid de scholen namelijk de gelegenheid hun eigen accenten en doelstellingen te formuleren en te verwezenlijken. Bovendien komt zij niet tussenbeide in de specifieke wijze waarop de school haar onderwijs in al zijn facetten vorm geeft. De school bepaalt bijvoorbeeld zelf hoe zij de kinderen groepeert of op welke manier zij aan de ontwikkelingsdoelen en eindtermen werkt. Op dit vlak zijn de scholen dus autonoom. DE REALISATIE IN DE KLAS En dan is er de klaspraktijk. Het kind staat hierin centraal. De leerkracht is de persoon die rechtstreeks met de kinderen werkt. In hun dagelijkse praktijk proberen leerkrachten heel wat vragen te beantwoorden: Is dit de geschikte leerinhoud voor mijn kinderen? Ben ik met mijn leerlingen op de goede weg? Krijgen al mijn kinderen genoeg aandacht? Welke doelen wil ik bij de kinderen nastreven? De volgende delen van deze map willen hen hierbij helpen door tekst en uitleg te verschaffen bij de ontwikkelingsdoelen van het kleuteronderwijs (deel 2) en de eindtermen van het lager onderwijs (deel 3). [20]

19 Nuttige publicaties en adressen Nuttige publicaties en adressen Wil u er meer over lezen? Wenst u directe ondersteuning of vorming in uw school? Hieronder vindt u een overzicht van nuttige publicaties en instanties. Eindtermen en ontwikkelingsdoelen Leerplannen/Schoolwerkplan Publicaties Zoveel ga ik leren (1998) Brochure voor ouders, waarin aan de hand van voorbeelden wordt duidelijk gemaakt wat ontwikkelingsdoelen en eindtermen zijn en welke de belangrijkste accenten per leergebied zijn. Deze brochure is enkel nog elektronisch beschikbaar: vlaanderen.be/dvo/publicaties/ Gewoon basisonderwijs: Ontwikkelingsdoelen en Eindtermen. Besluit 27 mei Decreet 15 juli Publicatie bedoeld voor alle geïnteresseerden uit het onderwijs. Ze bevat de decretale tekst ontwikkelingsdoelen en eindtermen van het gewoon basisonderwijs. Deze publicatie is te bestellen bij: Cel Publicaties Onderwijs Koning Albert II-laan 15, 1210 Brussel Tel Fax onderwijspublicaties@vlaanderen.be Website: publicaties Voor informatie DVO-Informatiecel Koning Albert II-laan 15, 1210 Brussel Tel Fax eindtermen@vlaanderen.be Website: Externe evaluatie Publicaties Andere interessante publicaties bij het departement Onderwijs i.v.m. externe evaluatie zijn: Zicht op de schooldoorlichting door de onderwijsinspectie in het basisonderwijs (1996) Deze brochure geeft ouders, directies en leerkrachten een idee over de werkzaamheden van de onderwijsinspectie basisonderwijs en beschrijft hoe een schooldoorlichting precies verloopt. Schooldoorlichtingen in het gewoon en buitengewoon basisonderwijs. Een informatie- en werkmap voor het schoolteam (2000) Deze publicatie is een hulpmiddel voor schoolteams om goed geïnformeerd een doorlichting voor te bereiden en kan ook nuttig zijn om een proces van interne evaluatie op gang te brengen. Beide publicaties kunt u bestellen bij de Cel Publicaties Onderwijs (zie adres hierboven). Schoolbesturen, koepelorganisaties en begeleidingsdiensten zijn ook bezig met de thematiek van eindtermen, leerplannen en schoolwerkplan. Hieronder vindt u de contactgegevens van de onderwijsnetten: Het Gemeenschapsonderwijs Alhambragebouw Emile Jacqmainlaan 20, 1000 Brussel Tel fax info@gemeenschapsonderwijs.be Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel Tel fax vvkbao@vsko.be Onderwijssecretariaat voor Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap Ravensteingalerij 3, bus 7, 1000 Brussel Tel fax info@ovsg.be Provinciaal Onderwijs Vlaanderen Koloniënstraat 18-24, 1000 Brussel Tel fax provinciaal.onderwijs@pov.be Vlaams Onderwijs Overleg Platform Koninklijkelaan 9, 2600 Berchem Tel fax denisegresiac@tiscalinet.be Federatie van Onafhankelijke Pluralistische Emancipatorische Methodescholen Kartuizerlaan 20, 9000 Gent Tel/fax fopem@skynet.be Federatie van Rudolf Steinerscholen in Vlaanderen Nachtegaalstraat 8, 2060 Antwerpen steinerscholen@pandora.be Raad van Inrichtende Machten van het Protestants Christelijk Onderwijs Bruyningstraat 56A, 8510 Marke Tel fax info@ipco.be deel 1 [21]

20 [22] Deel 2

21 Ontwikkelingsdoelen voor het kleuteronderwijs Deel twee van de informatiemap is volledig gewijd aan de ontwikkelingsdoelen van het kleuteronderwijs. Het eerste hoofdstuk legt de betekenis, de functie en de ordening van de ontwikkelingsdoelen uit en zegt wat er onder de inspanningsverplichting wordt verstaan. Daarna nemen we een kijk in een kleuterklas. Het voorbeeld laat zien dat bestaande kleuteractiviteiten een veelheid aan ontwikkelingsmomenten en dus ook aan ontwikkelingsdoelen bevatten. Er blijkt ook uit dat de ontwikkelingsdoelen uit de verschillende leergebieden niet enkel in theorie maar ook in de praktijk een natuurlijke samenhang vertonen. Vervolgens passeren de verschillende leergebieden de revue. De lezer krijgt telkens eerst een korte tekst over het betreffende leergebied. Hierin wordt kernachtig de achtergrond geschetst van waaruit de ontwikkelingsdoelen zijn gegroeid. Het zijn de uitgangspunten voor elk leergebied maar dan toegespitst op het kleuteronderwijs. Daarna volgt de lijst van de ontwikkelingsdoelen met voorbeelden. Die voorbeelden moeten vooral de essentie van het ontwikkelingsdoel verduidelijken. De lezer zal deze voorbeelden ongetwijfeld kunnen aanvullen met situaties, activiteiten, voorbeelden uit eigen praktijk, leerplan, werkplan, materialen,... [23]

22 Leeswijzer Ontwikkelingsdoelen 25 Waarom geen eindtermen voor kleuters? Functie Indeling Controle Een kijk in een klas 28 Ellen is ziek De leergebieden Lichamelijke Opvoeding 30 Kerngedachten Ontwikkelingsdoelen en voorbeelden Muzische Vorming 36 Kerngedachten Ontwikkelingsdoelen en voorbeelden Nederlands 40 Kerngedachten Ontwikkelingsdoelen en voorbeelden Wereldoriëntatie 44 Kerngedachten Ontwikkelingsdoelen en voorbeelden Wiskundige Initiatie 50 Kerngedachten Ontwikkelingsdoelen en voorbeelden [24]

23 Ontwikkelingsdoelen Ontwikkelingsdoelen In het Decreet Basisonderwijs formuleert men de ontwikkelingsdoelen als volgt: Ontwikkelingsdoelen zijn de minimumdoelen op het vlak van kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes die de school bij haar leerlingen moet nastreven. Bij het tot stand komen van de ontwikkelingsdoelen voor het kleuteronderwijs werden een aantal specifieke opties genomen. Voor een goed begrip en een juist gebruik van de ontwikkelingsdoelen gaan we daar nader op in. Waarom geen eindtermen voor kleuters? Kind in ontwikkeling De term ontwikkelingsdoel voor het kleuteronderwijs werd niet lukraak gekozen. Hij verwijst naar de ontwikkeling van kinderen en we weten dat het ontwikkelingspatroon bij kinderen niet gelijklopend is. De ontwikkelingsdoelen verwijzen naar een aantal basiscompetenties waarover de kleuters zouden moeten beschikken. Basiscompetenties zijn prestaties die een kind kan leveren in een bepaalde situatie waarin het redelijkerwijze terecht kan komen. Het woord ontwikkeling verwijst bovendien naar een groeiproces, naar mogelijke wegen om deze basiscompetenties te bereiken. Elke kleuter doorloopt zijn eigen weg, op zijn manier en in zijn eigen tempo. Meteen de reden waarom kleuters van elkaar verschillen. We weten ook dat kleuters niet even veel schoollopen. Sommige kinderen starten de kleuterschool op 2,5 of 3 jaar, anderen komen nog later op school. Nog andere kleuters blijven heel veel thuis. Dat thuismilieu vertoont bovendien een grote verscheidenheid. Al deze motieven dragen ertoe bij dat men er op de lagere school niet automatisch kan van uitgaan dat alle kinderen op het einde van het kleuteronderwijs alle ontwikkelingsdoelen hebben bereikt. De lagere school moet dan ook de plaats van elk kind op de weg naar het te bereiken doel als aanknopingspunt nemen voor het begin van haar onderwijs. In de eerste groep van het lager onderwijs zal men bijgevolg voortwerken aan het realiseren van de ontwikkelingsdoelen (voor sommige kinderen). Bovendien is het aangewezen dat de aanpak van het kleuteronderwijs wordt voortgezet. Zo zien we bijvoorbeeld dat Sofie in de eerste groep van de lagere school nog veel moeite heeft om veilig om te gaan met materialen en gereedschappen uit de klas (O.D. W.O. 2.5). In een kleuterklas komen veel spelsituaties voor waarbij de kleuter vrij kan omgaan met materialen. Daardoor doet hij ervaringen op over correct gebruik, veiligheid, enz. Sofie heeft in die eerste groep van de lagere school wel degelijk behoefte aan situaties waarin zij haar ervaringen rond materialen verder kan uitbreiden en verfijnen. Als de groep haar die kansen biedt, wordt de schoolsituatie voor haar herkenbaar(der). Bijgevolg zal ze zich in haar eigen tempo verder kunnen ontwikkelen. Ze zal de overgang kleuterschool - lagere school dan ook gemakkelijker verteren en minder ervaren als een kloof. Functie Een spiegel voor de school Doelstellingen lezen komt vaak over als een niet bepaald boeiende aangelegenheid. Ook in een werkplan of schoolwerkplan treft men doelstellingen aan. Maar meestal zijn die ingebed in een aantal activiteiten of opgenomen in leerlijnen. Op die manier komt de doelstelling of de weg ernaartoe tot leven. Een werkplan is concreet, geeft stappen en/ of methodes aan, vermeldt allerlei tips en situaties. Hierdoor kan men zich de activiteiten of de klassituatie zeer levendig voorstellen. Zo n werkplan of schoolwerkplan maken is de taak van (overkoepelende) schoolbesturen of van de school (zie deel 1). Zij vergemakkelijken er het werk van de individuele leerkracht mee. Het staat hen vrij de eigen pedagogische methodes te beschrijven en te gebruiken. deel 2 [25]

24 De functie van de ontwikkelingsdoelen die de overheid formuleert, ligt echter op een ander vlak. De ontwikkelingsdoelen geven een overzicht van de competenties waarover de kleuters in de loop der jaren moeten beschikken. Zij houdt de scholen en de leerkrachten een soort van spiegel voor, die hen in staat stelt na te gaan of er op een evenwichtige wijze aan deze basiscompetenties wordt gewerkt. Indeling Een overzichtelijk geheel Het eerste beeld dat we bij de lectuur van de ontwikkelingsdoelen krijgen, is de opsomming van vele tientallen doelstellingen, met telkens één voorbeeld, onderverdeeld in leergebieden en domeinen. Voor het kleuteronderwijs is dit een ongewone manier van voorstellen. Een woordje uitleg. Voor men tot de huidige ordening in leergebieden kwam, heeft men nog twee andere mogelijkheden uitgeprobeerd: doelstellingen rangschikken volgens klasactiviteiten en ze ordenen volgens ontwikkelingscomponenten. De doelstellingen ordenen volgens klasactiviteiten die men in de klas aantreft (taalactiviteiten, waarnemingsactiviteiten, technieken, enz.) bleek niet efficiënt. Tijdens verschillende activiteiten werkt men immers vaak aan dezelfde ontwikkelingsdoelen. Hierdoor krijgt men een herhaling van doelstellingen. De doelstellingen ordenen volgens ontwikkelingscomponenten bleek evenmin aangewezen, omdat meerdere componenten steeds in meer of mindere mate in elke doelstelling aan de orde zijn. Hierdoor komt de vereiste eenduidigheid van de doelstellingen in het gedrang. Wanneer een kleuter bijvoorbeeld met constructiemateriaal iets bouwt, verwerft hij taal door zijn handelingen te verwoorden (cognitieve ontwikkeling), krijgt hij ruimtelijk inzicht (cognitieve ontwikkeling), wordt hij motorisch handig (motorische ontwikkeling), geniet hij bij het maken van een mooi bouwwerk (dynamisch-affectieve ontwikkeling), fantaseert hij daarbij een verhaal (dynamisch-affectieve ontwikkeling), enz. Het ordenen van de ontwikkelingsdoelen binnen leergebieden bleek ten slotte de beste oplossing. Zo konden levensnabije doelen worden geplaatst in voor iedereen herkenbare situaties (taalsituaties, situaties van muzische aard, bewegingssituaties,...). Dat de activiteiten in de kleuterklaspraktijk echter niet in afzonderlijke leergebieden worden behandeld, spreekt voor zich. De ordening geeft ruimte voor een eigen didactische aanpak. Door zowel de ontwikkelingsdoelen als de eindtermen in dezelfde leergebieden onder te brengen wordt er wel rechtstreeks verwezen naar de verticale samenhang tussen kleuter- en lager onderwijs. Er werden geen afzonderlijke ontwikkelingsdoelen voor de leergebiedoverschrijdende thema s Leren Leren en Sociale Vaardigheden geformuleerd wegens de globale en geïntegreerde aanpak op dit onderwijsniveau. Het is eigen aan het kleuteronderwijs om belangrijke accenten te leggen op het verwerven van sociale vaardigheden. In verscheidene ontwikkelingsdoelen voor het kleuteronderwijs zijn deze aspecten, evenals aspecten van leren leren, expliciet meegenomen; in andere worden ze voorondersteld. [26]