PROCEDURE CURSUSORGANISATIE VSO EN PO ADVOCATUUR

Transcriptie

1 PROCEDURE CURSUSORGANISATIE VSO EN PO ADVOCATUUR 2011

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Erkenningsprocedure Erkenningsaanvraag Intrekking van de erkenning Onderwijs Intervisie, coaching en intercollegiale consultatie Onderwijs in algemene vaardigheden Afstandsonderwijs Aanvullende VSO-criteria Professionaliteit en continuïteit van opleidingsinstellingen Minimaal cursusaanbod Contactpersoon Erkenningsvignet Ketenverantwoordelijkheid Aanmeldingsprocedure en termijn Algemeen Annuleren In overleg cursus Cycluscursus voor interne kantoorcursussen Toekenning opleidingspunten Communicatie doelgroep en niveau cursus Doelgroep Niveau Publicatie door de Orde Cursusmateriaal Aanwezigheidsregistratie Algemeen Vereisten presentielijst Afwijkende aankomst- en vertrektijd Aanwezigheidsregistratie bij cursussen met vier of minder deelnemers Evaluatie... 11

3 15. Deelnamecertificaat Algemeen Jaarcertificaat advocatenkantoor Bewaarplicht cursusdocumenten Financiële verplichtingen Algemeen Annulering In overleg cursus Cycluscursus Bijlage: Hoofd- en vakgebiedenlijst

4 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 1 versie Inleiding In het Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen VSO en PO Advocatuur is bepaald dat een opleidingsinstelling dient te voldoen aan een aantal nadere voorwaarden om opleidingspunten te kunnen toekennen aan een cursus. Ingevolge het Mandaatbesluit van de Algemene Raad is de manager Uitvoering Regelgeving & Helpdesk gemandateerd de op de uitvoering van het Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen gebaseerde procedures vast te stellen. In deze procedure worden de onderwerpen die samenhangen met de uitvoering van de cursusorganisatie en de toekenning van opleidingspunten nader geregeld. 2. Erkenningsprocedure (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 6.1 en 6.2) 2.1 Erkenningsaanvraag Een erkenning dient te worden aangevraagd door invulling van het daartoe bestemde aanvraagformulier. Dit formulier dient getypt en volledig ingevuld te worden geretourneerd aan de Orde. Het aanvraagformulier kunt u vinden op de Orde-website of opvragen bij de Orde. Bij het aanvragen van erkenning dient de opleidingsinstelling aan te tonen dat het door haar aangeboden onderwijs voldoet aan de in het Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen gestelde eisen. In het aanvraagformulier worden o.a. vragen omtrent het profiel van de opleidingsinstelling, de doelgroep van de cursussen, het opleidingskader, het curriculum, de betrokkenheid van het beroepenveld (de advocatuur) bij de cursus, de deskundigheid van de docenten, de organisatie, de kwaliteitszorg en advocaatreferenten gesteld. Op basis van het ingevulde aanvraagformulier beoordeelt de Algemene Raad de erkenningsaanvraag. Ter voorbereiding van het preadvies aan de Algemene Raad zal de Orde referenties van advocaten inwinnen en zonodig aanvullende informatie bij de opleidingsinstelling opvragen. NB Per 1 januari 2012 dient een erkende opleidingsinstelling opleiden als core business te hebben teneinde de erkenning te kunnen behouden. De instelling hoeft zich daarbij niet volledig te richten op de advocatuur. Wel moet een onderdeel van het cursusaanbod zich richten op advocaten/juristen. 2.2 Intrekking van de erkenning Een verzoek tot intrekking van de erkenning door de opleidingsinstelling dient schriftelijk te geschieden. Indien de intrekking voor het lopende kalenderjaar wordt verzocht, wordt deze per de eerste van de daarop volgende kalendermaand verleend. De jaarlijkse contributie (zie nader onder 17 van deze procedure) blijft voor het lopende kalenderjaar verschuldigd. Ook overige kosten die tijdens de erkenning zijn gemaakt (maar nog niet gefactureerd) blijven verschuldigd. 3. Onderwijs (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.1) Het onderwijs dat voor opleidingspunten in aanmerking komt, dient gericht te zijn op de advocatuur en een academisch niveau te hebben. Cursussen die niet de advocatuur als hoofddoelgroep hebben en niet van een academisch niveau zijn (zowel docenten als toehoorders), komen niet in aanmerking voor opleidingspunten. Het onderwijs dat tekorten in de basiskennis en vaardigheden van de advocaat opvult levert geen opleidingspunten op. Het betreft de basiskennis en vaardigheden die de advocaat tijdens vooropleidingen geacht wordt opgedaan te hebben. Hieronder worden een drietal bijzondere onderwijsvormen nader toegelicht.

5 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 2 versie Intervisie, coaching en intercollegiale consultatie Intervisie, coaching en intercollegiale consultatie of toetsing op basis van een cursusprogramma 1 en cursusmateriaal onder begeleiding van een deskundige docent kunnen als onderwijs worden gekwalificeerd. Voor uitgebreidere informatie kunt u de Orde-website raadplegen ( 3.2 Onderwijs in algemene vaardigheden Het onderwijs in algemene vaardigheden, zoals het uitvoeren van algemeen administratieve handelingen en technieken (te denken valt hierbij aan cursussen op het gebied van automatisering: Word/Excel/Windows/Internet/Cd-rom), kwalificeert niet voor erkenning en levert geen opleidingspunten op. ICT-cursussen die gericht zijn op de advocatuur, bijvoorbeeld het zoeken in juridische databanken of het werken met voor de advocatuur geschikte programma s, komen eveneens niet in aanmerking voor opleidingspunten. Ook cursussen waarbij een zwaar accent ligt op het ontwikkelen van commerciële vaardigheden (netwerken, acquireren etc.) komen in dit kader niet voor opleidingspunten in aanmerking. 3.3 Afstandsonderwijs Voor het toekennen van opleidingspunten aan afstandsonderwijs gelden de volgende voorwaarden: 1. Er dient een beveiligde toegang tot het gekozen medium te zijn; er dient afdoende garantie te zijn dat het de advocaat zelf is die deelneemt aan de cursus; 2. Het totale blok waarin kennis wordt opgedaan, dient minimaal één uur te duren; 3. Indien een cursus uitsluitend bestaat uit afstandsonderwijs, dient het onderwijs met een toets te worden afgesloten teneinde een bewijsstuk van het met goed resultaat doorlopen van de cursus te kunnen verkrijgen. De toets kan bijvoorbeeld bestaan uit een multiple choice toets, het schrijven van een samenvatting of het houden van een referaat; 4. Op het bewijs van deelname dient de datum waarop het onderwijs met goed gevolg is afgerond, vermeld te worden. De puntentoekenning aan afstandsonderwijs is conform de reguliere puntentoekenning (zie nader onder 9 van deze procedure). 4. Aanvullende VSO-criteria (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.2) Het verschil in opleidingsfilosofie van de VSO en de PO rechtvaardigt het stellen van extra voorwaarden aan het onderwijs voor de doelgroep VSO. De aanvullende VSO-criteria zijn: 1. Het onderwijs dient gericht te zijn op scholing van de advocaat-stagiaire naar vakbekwaamheid. 2. De cursus dient in totaal minimaal tien opleidingspunten op te leveren (tien uur effectieve onderwijstijd), verdeeld over twee of meer cursusdagen van minimaal vijf opleidingspunten (vijf uur effectieve onderwijstijd) per cursusdag. 3. Het aantal deelnemers per cursus is in beginsel maximaal De cursus maakt geen deel uit van het hoofdgebied Organisatie van de Juridische Dienstverlening. 5. Een advocaat-stagiaire mag maximaal 10% van de totale cursusduur missen. Indien een advocaat-stagiaire meer dan 10% van de totale cursusduur mist, heeft hij geen recht op een bewijs van deelname. 1 Het cursusprogramma bevat in ieder geval de cursusnaam, de cursusdata, de cursusonderwerpen, de namen van de docenten, een overzicht van de cursustijden en pauzes, de cursuslocatie en de naam of het logo van de erkende instelling.

6 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 3 versie Om in het kader van de registratie van de cursus het tweede criterium te kunnen toetsen, dienen de cursustijden bij aanmelding van een VSO-cursus reeds bekend te zijn en kunnen deze cursustijden niet in overleg worden aangemeld. Naast bovengenoemde criteria worden twee extra eisen gesteld aan het aanmelden van cursussen voor de gecombineerde doelgroep VSO/PO: 1. Bij de aanmelding van een cursus voor de doelgroep VSO/PO dient een docenteninstructie als bijlage te worden toegevoegd, waaruit blijkt hoe de docenten door de instelling geïnstrueerd worden. 2. De instelling dient te motiveren waarom de cursus geschikt is voor de doelgroep VSO. Hiertoe is een extra veld motivatie in de opleidingskaart opgenomen. 5. Professionaliteit en continuïteit van opleidingsinstellingen (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.4) 5.1 Minimaal cursusaanbod Om de kwaliteit van het cursusaanbod te kunnen controleren, geldt voor elke erkende opleidingsinstelling het vereiste dat minimaal één cursus per kalenderjaar bij de Orde voor opleidingspunten wordt geregistreerd die doorgang heeft gehad en waaraan advocaten hebben deelgenomen. NB Per 1 januari 2012 geldt voor elke erkende opleidingsinstelling, dat minimaal vijf cursussen per kalenderjaar moeten worden georganiseerd die doorgang hebben teneinde de erkenning te kunnen behouden. 5.2 Contactpersoon Iedere opleidingsinstelling is verplicht een contactpersoon aan te wijzen die de contacten met de Orde onderhoudt. Indien de contactpersoon wijzigt, dient de Orde hiervan door middel van een verzoek tot wijziging via de website zo spoedig mogelijk op de hoogte te worden gesteld. De contactpersoon verzorgt o.a. de aanmelding van cursussen en staat in voor een tijdige registratie, de juistheid van de bij de aanmelding verstrekte gegevens, het juiste gebruik van het puntenlogo, de goede communicatie met de cursist, een betrouwbare aanwezigheidsregistratie, de correcte cursusevaluatie na afloop van de cursus en de juiste afgifte van het deelnamecertificaat. Daarnaast draagt de contactpersoon zorg voor een juiste registratie van de contactgegevens van de opleidingsinstelling, die eveneens via de VSO/PO-website kunnen worden gewijzigd. Bij afwezigheid van de contactpersoon, bijvoorbeeld wegens vakantie of ziekte, dient voor een adequate vervanging te worden gezorgd. 6. Erkenningsvignet (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.5) Een door de Orde erkende opleidingsinstelling heeft de mogelijkheid om onderstaand Erkenningsvignet in haar algemene communicatie te gebruiken.

7 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 4 versie Het Erkenningsvignet is via de website bij de rubriek Vraag en antwoord te downloaden. 7. Ketenverantwoordelijkheid (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 1) De regelgeving biedt een opleidingsinstelling onder de volgende voorwaarden de mogelijkheid om in samenwerking met een andere, niet-erkende, opleidingsinstelling een cursus voor opleidingspunten te organiseren dan wel (deels) haar cursusorganisatie (vakinhoudelijk en/of administratief) aan voornoemde medeorganisator uit te besteden. De eerste voorwaarde is dat de erkende opleidingsinstelling de cursus tijdig en correct ter registratie bij de Orde aanmeldt (zie nader onder 8 in deze procedure). De tweede voorwaarde is, dat in de cursusaankondiging (zoals bijvoorbeeld brochure, advertentietekst of website) het totaal aantal opleidingspunten, de doelgroep VSO, PO of VSO/PO (hoofdregel: puntenlogo) en de naam van de erkende opleidingsinstelling als (mede)organisator wordt vermeld (zie nader onder 10 in deze procedure). Tot slot geldt dat in de overige cursusdocumenten (te weten cursusprogramma, presentielijsten, evaluaties, cursusmateriaal, deelnamecertificaat en eventueel docentencertificaat) de naam van de erkende opleidingsinstelling als (mede)organisator wordt weergegeven. De erkende opleidingsinstelling blijft jegens de Orde op grond van haar erkenning als eindverantwoordelijke aanspreekbaar als de niet-erkende medeorganisator vakinhoudelijk en/of administratief (zoals aanduiding doelgroep van cursus of gebruik puntenlogo, aanwezigheidsregistratie, evaluatieplicht en deelnamecertificaat) de regelgeving op één of meer onderdelen niet naleeft. De erkende opleidingsinstelling kan zich derhalve niet verontschuldigen met het argument dat de medeorganisator over de regelgeving is geïnformeerd en de cursusorganisatie deels is uitbesteed. NB Het gebruik van de ketenverantwoordelijkheid is een uitzonderingssituatie. 8. Aanmeldingsprocedure en termijn/annuleren (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.6) 8.1 Algemeen Om opleidingspunten te mogen toekennen aan een cursus dient de betreffende cursus uiterlijk zeven dagen vóór de cursusdag ter registratie bij de Orde te zijn aangemeld. De cursussen worden door de opleidingsinstellingen via de website aangemeld. Elke opleidingsinstelling krijgt voor deze website een login om haar opleidingskaarten via het web naar de Orde te sturen. In het kader van de aanmelding van cursussen worden de individuele opleidingkaarten zo goed als mogelijk door de Orde beoordeeld, alvorens de cursus kan worden geregistreerd. De Orde vertrouwt er hierbij op, dat elke erkende opleidingsinstelling voorafgaand aan de aanmelding zelf heeft beoordeeld of een cursus voor opleidingspunten in aanmerking komt, of de instelling voor het betreffende hoofdgebied waarop de cursus betrekking heeft een erkenning is verleend door de Orde en of op basis van het cursusprogramma het juiste aantal opleidingspunten is toegekend aan de cursus. Een eventuele tijdelijke niet-operationaliteit van de website is geen verschoning voor een niet-tijdige aanmelding van een cursus. Indien een dergelijke websituatie zich kort voor de aanmeldingstermijn van de cursus voordoet, dient de opleidingsinstelling telefonisch of per contact op te nemen met de Orde teneinde tot een oplossing te komen.

8 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 5 versie Ook wanneer geen prijs gesteld wordt op een publicatie door de Orde (in Cursuswijzer of op Ordewebsite 2 ) dient de cursus tot uiterlijk zeven dagen voor aanvang van de cursus bij de Orde aangemeld te worden. Voor wat betreft de puntentoekenning geldt, dat alvorens een cursus met aanduiding van het aantal opleidingspunten en de doelgroep in een cursusaankondiging 3 kan worden gepubliceerd of anderszins aan cursisten kan worden gecommuniceerd, de betreffende cursus vóór de publicatie/communicatie bij de Orde dient te zijn geregistreerd. Indien een opleidingsinstelling een cursus wenst aan te bieden voor verschillende hoofdgebieden, dus Juridisch, Beroepsvaardigheden en Organisatie van de Juridische Dienstverlening, dient de opleidingsinstelling op aanvraag de splitsing van de punten te kunnen onderbouwen aan de hand van o.a. het cursusprogramma en/of het cursusmateriaal. Indien een opleidingsinstelling een cursus wenst aan te bieden voor de gecombineerde doelgroep VSO/PO, dient de instelling bij de aanmelding van betreffende cursus een docenteninstructie als bijlage toe te voegen, waaruit blijkt hoe de docenten door de instelling geïnstrueerd worden. De instelling dient daarnaast te motiveren waarom de cursus geschikt is voor de doelgroep VSO. Hiertoe is een extra veld 'motivatie' in de opleidingskaart opgenomen. Indien een aan te melden cursus afstandsonderwijs betreft, kan bij de (start)datum de datum worden opgegeven vanaf wanneer het afstandsonderwijs is opengesteld. Bij tijden kunt u in overleg invullen. Uit het cursusprogramma dient te blijken hoeveel tijd het afstandsonderwijs in beslag neemt. Op basis van deze tijd worden opleidingspunten toegekend. Indien het afstandsonderwijs voor een langere periode is opengesteld kunt u, naast de startdatum, als einddatum (bij overige cursusdata) de datum invullen tot wanneer het afstandsonderwijs is opengesteld. Indien het afstandsonderwijs is opengesteld voor een periode langer dan één kalenderjaar, dient de aanmelding van deze cursus per kalenderjaar te geschieden. Cursusgegevens (zoals datum, cursusprogramma, cursusonderwerpen, plaats en aantal opleidingspunten) van geregistreerde cursussen kunnen uiterlijk tot en met de (start)datum van de cursus kosteloos door middel van een verzoek tot wijziging op de website worden gewijzigd. Indien de opleidingsinstelling de (start)datum van een reeds geregistreerde cursus wenst te wijzigen kan de opleidingsinstelling deze wijziging uiterlijk tot en met de (start)datum van de cursus door middel van een verzoek tot wijziging via de eerder genoemde website doorgeven. Voor de nieuw op te geven cursusdatum dient dan wel de zeven dagen termijn in acht te worden genomen. Voorzover de opleidingsinstelling de (start)datum van een reeds geregistreerde cursus na de (start)datum van de cursus wenst te wijzigen, dient de opleidingsinstelling de cursus bij de Orde te annuleren door een verzoek tot annulering via de eerder genoemde website. Vervolgens dient de cursus met de nieuwe datum (via de website) opnieuw te worden aangemeld. Ook hier geldt dat voor de nieuw op te geven cursusdatum de zeven dagen termijn in acht wordt genomen. Indien een cursus meer dan één cursusdag beslaat, kan wijziging van de tweede en/of latere cursusdag(en) door de opleidingsinstelling zonder annulering (via een verzoek tot wijziging op de website) kosteloos plaatsvinden. In afwijking van de hoofdregel kan een docentwijziging ook (kosteloos) na de (start)datum van de cursus per aan de Orde worden doorgegeven (vso-po@advocatenorde.nl). Een docentwijziging dient zo spoedig mogelijk doch uiterlijk aan het einde van een kalenderjaar te worden gemeld Het betreft de voorafgaande cursuspublicatie voor de cursist. Te denken valt aan mailings/brochures, advertentieteksten, webpublicaties, intranetpublicaties, interne memo s, nieuwsbrieven en/of andere cursusaankondigingen.

9 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 6 versie Van belang is dat in ieder geval de wijzigingen van advocaatdocenten uiterlijk aan het einde van een kalenderjaar nauwgezet aan de Orde worden doorgegeven. Reden hiervoor is dat in het kader van de jaarlijkse controle op de Verordening op de vakbekwaamheid de door advocaten overgelegde docentcertificaten overeen moeten komen met de aangemelde docentengegevens in de databank VSO/PO. 8.2 Annuleren Indien een geregistreerde cursus geen doorgang heeft gevonden (bijvoorbeeld vanwege het gebrek aan cursisten) of indien aan een geregistreerde cursus geen advocaten hebben deelgenomen, dient deze cursus te worden geannuleerd. Annulering van geregistreerde cursussen dient te geschieden via de website Indien u de annulering tijdig (uiterlijk tot en met de (start)datum van de cursus ) indient, zullen de annuleringskosten in rekening worden gebracht. Voor een latere annulering worden de volledige administratiekosten in rekening gebracht (zie nader onder 17 van deze procedure). 8.3 In overleg cursus Ook cursussen waarvan de data nog niet bekend zijn of waarvan de data nog in overleg met de cursisten moeten worden vastgesteld, kunnen worden aangemeld alsmede voor publicatie in aanmerking komen. Een zogenoemde in overleg cursus kan twee maal per kalenderjaar (eerste halfjaar en/of tweede halfjaar) worden aangemeld en voor het betreffende halfjaar geregistreerd worden. Voor deze in overleg -cursussen geldt dat de opleidingskaart ten minste de naam, het vakgebied, het niveau, de doelgroep en de duur van de cursus en bij voorkeur ook de plaats vermeldt, alsmede het aantal te behalen opleidingspunten. Indien de doelgroep van de cursus VSO/PO of VSO betreft, dient de opleidingsinstelling ook de tijden van de cursus aan te geven. De opleidingsinstelling verplicht zich halfjaarlijks, op verzoek van de Orde, op te geven welke van de geregistreerde in overleg cursussen wel/geen doorgang hebben gevonden. Ter voorkoming van een dubbele invoer is het niet de bedoeling dat de data van deze cursussen tussentijds op basis van een nieuwe opleidingskaart worden doorgegeven. Met betrekking tot publicatie van in overleg cursussen wordt het volgende opgemerkt. De opleidingsinstelling is verplicht bij de publicatie van in overleg cursussen de periode (1e halfjaar + jaartal dan wel 2e halfjaar + jaartal) te noemen waarvoor deze zijn aangemeld. 8.4 Cycluscursus voor interne kantoorcursussen Een als opleidingsinstelling erkend advocatenkantoor kan een serie juridische bijeenkomsten van een bepaalde sectie of praktijkgroep binnen het kantoor in bepaalde gevallen als een cycluscursus aanmerken. Een cycluscursus is een in één kalenderjaar op een bepaald vakgebied voor een vaste groep cursisten binnen kantoor georganiseerde serie juridische cursusbijeenkomsten met telkens een andere cursusinhoud en ander cursusmateriaal (dus niet een herhaling van dezelfde bijeenkomst), die niet voor een publicatie door de Orde (Cursuswijzer en/of Orde-website) in aanmerking komt. Uitgangspunt is dat minimaal vijf cursisten deelnemen aan een cycluscursus. Indien minder dan vijf cursisten deelnemen kan de opleiding niet worden aangemerkt als cycluscursus en gelden de reguliere aanmeldingsregels. Voor cycluscursussen dient het erkende advocatenkantoor gebruik te maken van deskundige docenten, d.w.z. academisch gevormde docenten met relevante doceerervaring. In sommige gevallen wordt het onderwijs tijdens een cycluscursus gegeven door een advocaat-stagiaire. Dit onderwijs kan niet kwalificeren voor opleidingspunten. Een cycluscursus dient minimaal één keer per kwartaal geëvalueerd te worden.

10 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 7 versie Indien voldaan wordt aan voornoemde definitie wordt de opleiding als één cursus aangemerkt en kan derhalve worden volstaan met een aanmelding van één opleidingskaart voor alle afzonderlijke bijeenkomsten voor dat betreffende kalenderjaar. Met betrekking tot de startdatum van de cursus dient de aanmeldingstermijn van zeven dagen in acht te worden genomen. Voorts dient in het kader van de aanmelding in de opleidingskaart bij het veld cycluscursus de optie ja te worden aangevinkt en dient minimaal de datum van de eerste bijeenkomst te worden aangegeven. Daarnaast dient tevens bij het veld meerdaagse cursus de optie ja te worden aangevinkt en dienen bij overige data de data van de opvolgende dagen te worden aangegeven, dan wel in overleg te worden aangevinkt. Cursusgegevens die ná de startdatum wijzigen, zoals overige data en tijden, docenten, onderwerpen en/of opleidingspunten en die niet meer via de website kunnen worden doorgegeven, kunnen kosteloos achteraf per (vso-po@advocatenorde.nl) uiterlijk na afloop van elk kwartaal van het betreffende kalenderjaar met vermelding van de cursuscode, -naam en de startdatum van de cycluscursus aan de Orde worden doorgegeven. Indien de overige cursusdata van de cycluscursus in de loop van het jaar worden aangemeld kunnen deze gegevens via de website elektronisch tot uiterlijk zeven dagen voorafgaand aan de eerstvolgende cursusbijeenkomst ter registratie worden aangemeld. Indien deze termijn niet in acht wordt genomen kunnen deze aanvullende gegevens uitsluitend per afzonderlijke (vso-po@advocatenorde.nl) uiterlijk na afloop van elk kwartaal met vermelding van de cursusnaam, cursuscode en de startdatum van de cycluscursus van het betreffende kalenderjaar aan de Orde worden gemeld. 9. Toekenning opleidingspunten (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 1) Advocaatcursisten en -docenten kunnen opleidingspunten in het kader van de VSO en PO behalen o.a. met het volgen respectievelijk geven (uitsluitend PO) van onderwijs. Indien de betreffende cursus is geregistreerd door de Orde is de advocaat er zeker van dat de cursus opleidingspunten oplevert (zie nader onder 8 van deze procedure). Aan het volgen van 60 minuten onderwijs kan één opleidingspunt worden toegekend. Thee- en koffiepauzes, alsmede de tijd voor borrel en/of diner worden buiten beschouwing gelaten. Bij de berekening van het aantal te behalen opleidingspunten wordt het aantal uren onderwijs naar beneden afgerond op gehele uren 4. Met betrekking tot de beoordeling van de toekenning van het aantal opleidingspunten geldt de hoofdregel dat na een onderwijsblok van maximaal twee uur minimaal een kwartier wordt gepauzeerd. Uit didactisch oogpunt heeft het echter de voorkeur dat reeds op een eerder moment wordt gepauzeerd. Een opleidingsinstelling is verplicht in het kader van de registratie van de cursus een cursusprogramma toe te sturen. Advocaten kunnen opleidingspunten eveneens behalen met het optreden als docent (uitsluitend PO). Aan het geven van 30 minuten onderwijs kan één opleidingspunt worden toegekend. Als doceren kan tevens worden beschouwd het optreden als trainer, inleider, voorzitter, discussieleider, cursusleider en/of het zitting nemen in een forum en in die hoedanigheid een inhoudelijke bijdrage leveren aan een opleidingsactiviteit. 4 Een viertal voorbeelden: 1. een cursus van uur: gezien de lunch- en diverse koffie- en theepauzes wordt er variërend tussen de vijf en zes uur feitelijk onderwijs genoten. Dit betekent dat deze cursus over het algemeen met vijf opleidingspunten gehonoreerd kan worden. 2. een cursus van uur: met wederom thee- en koffiepauzes en een lichte maaltijd wordt er in principe variërend tussen de vier en vierenhalf uur feitelijk onderwijs genoten, wat neerkomt op maximaal vier opleidingspunten. 3. een cursus van uur: ervan uitgaande dat er minimaal éénmaal wordt gepauzeerd, levert deze cursus maximaal drie opleidingspunten op. 4. een tweedaagse cursus: het is redelijk om uit te gaan van tien uren feitelijk onderwijs, hetgeen tien opleidingspunten betekent.

11 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 8 versie Voorzover advocaatdocenten, naast hun opleidingspunten voor het doceren, voor het overige deel van de cursus als cursist aanspraak willen maken op opleidingspunten, dient de opleidingsinstelling erop toe te zien dat de betreffende advocaten de presentielijsten tekenen. 10. Communicatie doelgroep en niveau cursus (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.7) 10.1 Doelgroep Met betrekking tot de doelgroep is het relevant op te merken, dat uit de cursusaankondiging (te denken valt aan o.a. vermeldingen op website, brochures of mailingen aan cursisten en interne kantooraankondigingen) duidelijk wordt voor welke doelgroep de cursus is bestemd. De volgende doelgroepen zijn te onderscheiden: doelgroep advocaat-stagiaires: VSO; doelgroep advocaten (niet-stagiaires): PO; doelgroep advocaat-stagiaires, maar tevens opengesteld voor advocaten (niet-stagiaires): VSO/PO. Met verwijzing naar deze doelgroepen bestaat de keuze uit de volgende drie puntenlogo s: De puntenlogo s zijn via de website onder de rubriek Vraag en antwoord te downloaden. De hoofdregel luidt dat elke opleidingsinstelling - na registratie van de cursus door de Orde - gehouden is in haar cursusaankondiging bij elke cursus (afhankelijk van de bij aanmelding vermelde doelgroep van de cursus) één van de puntenlogo s (met aanduiding van het totaal aantal opleidingspunten) te vermelden. Het gebruik van het puntenlogo geeft de cursist duidelijkheid over de doelgroep van de cursus en voorkomt dat een cursist aan de verkeerde cursus deelneemt. Indien in een cursusaankondiging (bijvoorbeeld advertentietekst of brochure) door een opleidingsinstelling meerdere cursussen worden vermeld en de weergave van het puntenlogo bij elke afzonderlijke cursus vanwege de grootte van het logo zou leiden tot een onleesbaar logo of puntenaantal is het volgende alternatief mogelijk

12 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 9 versie In plaats van het puntenlogo bij elke cursus kan een opleidingsinstelling in dit geval in afwijking van de hoofdregel slechts eenmaal het (de) betreffende puntenlogo( s) in de publicatie vermelden. De instelling is daarbij wel verplicht het totaal aantal te behalen opleidingspunten per cursus te vermelden met de aanduiding VSO, PO of VSO/PO-punten. Zo kan bij een cursusaankondiging voor zowel VSOals PO-cursussen het VSO-, VSO/PO- en/of het PO-puntenlogo in de publicatie worden gepubliceerd. Indien slechts VSO-cursussen worden aangeboden, kan worden volstaan met het VSO-puntenlogo. Indien slechts PO-cursussen worden aangeboden, kan worden volstaan met het PO-puntenlogo. Ingeval slechts combinatiecursussen VSO/PO worden aangeboden, kan worden volstaan met het VSO/PO-puntenlogo. Indien een opleidingsinstelling van bovenstaande regels wenst af te wijken is de opleidingsinstelling verplicht in de cursusaankondiging bij elke cursus in ieder geval het totaal aantal te behalen opleidingspunten te vermelden met de aanduiding VSO of, PO of VSO/PO-punten. Als voorbeeld kan worden genoemd 10 VSO-punten of, 4 PO-punten of 12 VSO/PO-punten. In dit geval wordt dan niet gepubliceerd met het puntenlogo Niveau Met betrekking tot het niveau van het cursusaanbod geldt de volgende onderverdeling: * Basisniveau (doorgaans minder dan één jaar ervaring in het betreffende vakgebied; weinig tot geen voorkennis aanwezig); ** Verdiepingsniveau (doorgaans meer dan één jaar ervaring in het betreffende vakgebied; basiskennis aanwezig en gerichte praktijkervaring vereist); *** Specialisatieniveau (doorgaans meer dan drie jaar ervaring in het betreffende vakgebied; hoog kennisniveau aanwezig en gerichte praktijkervaring vereist). 11. Publicatie door de Orde (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 1) Publicatie van de cursusgegevens door de Orde vindt op twee manieren plaats. Alle cursussen waarbij door de opleidingsinstelling is aangegeven dat publicatie door de Orde is gewenst, worden in uitgebreide vorm op de Orde-website gepubliceerd ( Daarnaast verschijnt drie keer per jaar de Cursuswijzer VSO/PO, die advocaten kunnen downloaden van de Orde-website. In deze cursuswijzer wordt het voor die periode relevante cursusaanbod gepubliceerd per doelgroep (VSO of PO). De cursussen zijn daarnaast onder de hoofdgebieden Juridisch, Beroepsvaardigheden en Organisatie van de Juridische Dienstverlening gerubriceerd. Op de website zijn de verschijnings- en inleverdata alsmede de Cursuswijzer VSO/PO door de opleidingsinstelling te raadplegen. 12. Cursusmateriaal (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.9) Een opleidingsinstelling dient voor de te organiseren cursussen gebruik te maken van cursusmateriaal, bestaande uit bijvoorbeeld de schriftelijke weergave of samenvatting van de lezing, relevante literatuur en jurisprudentie en/of andere achtergrondinformatie, bij voorkeur in de vorm van een documentatiemap of syllabus. Dit cursusmateriaal moet overeenstemmen met de leerdoelen van de cursus en de documentatiemap moet na afloop goed bruikbaar zijn als naslagwerk.

13 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 10 versie Aanwezigheidsregistratie (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.8) 13.1 Algemeen Met betrekking tot de aanwezigheidsregistratie geldt dat tijdens de cursusdag gebruik wordt gemaakt van een deugdelijke presentielijst. Bij de aanwezigheidsregistratie geldt de voorwaarde dat voor zowel het begin van de cursusdag als voor het einde van de cursusdag een aparte presentielijst voorhanden is. Een opleidingsinstelling is niet gerechtigd een deelnamecertificaat af te geven, indien een cursist niet tweemaal per cursusdag (bij begin en einde van de cursusdag) heeft getekend. Bij een meerdaagse cursus dienen de cursisten telkens bij aanvang en aan het einde van elke cursusdag de presentielijst te tekenen. Ook voor deze aanwezigheidsregistratie geldt de regel dat twee afzonderlijke presentielijsten worden gehanteerd Vereisten presentielijst Op de presentielijst dient in ieder geval te zijn aangetekend welke cursus en opleidingsinstelling het betreft, wat de cursusdatum is en op de aanvangslijst van de cursus de aanvangstijd van de cursus en op de slotlijst het eindtijdstip. Voorts dient deze presentielijst, voor wat de advocaatcursisten betreft, minimaal de volgende gegevens te bevatten: titulatuur volledige voorletters achternaam aanduiding functie advocaat De instelling is gehouden de gegevens van de deelnemers zoveel mogelijk op voorhand op de presentielijsten weer te geven. Met name de aanduiding van de functie advocaat door de advocaatcursist is noodzakelijk om in de Audit VSO/PO (zie nader onder 2.2 van de Procedure Audit) achteraf een deelnemersenquête onder advocaatcursisten te kunnen uitvoeren. Het ontbreken van deze aanduiding op de presentielijst bemoeilijkt een dergelijk uit te voeren klanttevredenheidsonderzoek. Wat de aanduiding van functie betreft wordt opgemerkt, dat de opleidingsinstelling bij voorkeur op basis van zijn aanmeldingsformulier in de tweede kolom de functie op voorhand weergeeft op de presentielijst (zie voorbeeld presentielijst 1). Voorbeeld presentielijst 1 Deelnemers <titel(s), voorletter(s), tussenvoegsel, achternaam cursist> 1. Mr. S.J. de Vis X 2. n.v.t. 3. X 4. X Advocaat Handtekening Afwijkende aankomsttijd Cursist Een andere mogelijkheid is dat de cursist zijn/haar functie in de tweede kolom bij het tekenen van de presentielijst zelf aangeeft en de opleidingsinstelling erop toeziet dat de cursist dit vermeldt bij het tekenen van de presentielijst (zie voorbeeld presentielijst 2).

14 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 11 versie Voorbeeld presentielijst 2 Deelnemers <titel(s), voorletter(s), tussenvoegsel, achternaam cursist> 1. Mr. S.J. de Vis Advocaat (Kandidaat)notaris Jurist Overig 2. Advocaat (Kandidaat)notaris Jurist Overig 3. Advocaat (Kandidaat)notaris Jurist Overig Functie* Handtekening Afwijkende aankomsttijd Cursist De voorbeeldpresentielijsten zijn via de website onder de rubriek Vraag en antwoord te downloaden Afwijkende aankomst- en vertrektijd Indien een cursist te laat op een cursus(dag) verschijnt of een cursus(dag) vroegtijdig verlaat, dient door de cursusorganisatie op de presentielijst de afwijkende aankomst- dan wel vertrektijd bij de betreffende cursist te worden aangetekend. NB Indien een advocaat-stagiaire meer dan 10% van de totale cursusduur mist, heeft hij geen recht op een bewijs van deelname Aanwezigheidsregistratie bij cursussen met vier of minder deelnemers Er zijn speciale presentielijsten met betrekking tot de trajecten voor vier of minder deelnemers en met betrekking tot de individuele trajecten. De regel van twee aparte presentielijsten blijft ook voor deze trajecten gelden. De uitzondering is dat voor het gehele traject (met meerdere bijeenkomsten) ook met één presentielijst voor aanvang en één presentielijst voor het einde kan worden gewerkt, in plaats van de hoofdregel van twee lijsten per bijeenkomst. De voorbeeldpresentielijsten voor cursussen met vier of minder deelnemers zijn via de website onder de rubriek Vraag en antwoord te downloaden 14. Evaluatie (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.10) Iedere opleidingsinstelling dient de cursussen te evalueren. Om de kwaliteit van de evaluatie te verhogen is het zogenaamde Evaluatieformulier Advocatuur geïntroduceerd. De opleidingsinstellingen kunnen dit formulier gebruiken om hun cursussen te evalueren en eventueel te verbeteren. Het gebruik is niet verplicht, maar wordt sterk aanbevolen. Het Evaluatieformulier Advocatuur is via de website onder de rubriek Vraag en antwoord te downloaden. In het kader van de evaluatie geldt de voorwaarde dat een cursus door een representatief aantal advocaatcursisten met een voldoende dient te worden beoordeeld. Met betrekking tot deze voorwaarde wordt gedoeld op een afsluitende vraag op het evaluatieformulier inzake de algemene waardering van de cursus, waarbij geldt dat minimaal 80% van de deelnemende advocaatcursisten deze cursus met een voldoende beoordeelt. Daarnaast geldt als voorwaarde dat, indien van een cursus de cumulatieve totaalscore van de evaluaties van een cursus wordt bewaard, in de totaalscore de score van de advocaatcursisten duidelijk dient te zijn vermeld.

15 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 12 versie Indien de opleidingsinstelling gebruik wenst te maken van een eigen evaluatieformulier dient het formulier naast de in het Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.10 genoemde eisen (de hoofdonderwerpen docent, cursusmateriaal, relevantie voor de praktijk en cursusorganisatie) in ieder geval aan twee voorwaarden te voldoen. Deze voorwaarden zijn: (1). De opleidingsinstelling is verplicht een algemene waarderingsvraag over de cursus (vergelijkbaar met de laatste vraag in het Evaluatieformulier Advocatuur) in het evaluatieformulier op te nemen. Voorbeeld: Waarderingsvraag uit het Evaluatieformulier Advocatuur III Algemene waardering Ik waardeer de bijeenkomst in zijn geheel als volgt: o o o o o o o o o o (2). De opleidingsinstelling dient erop toe te zien dat de advocaatcursisten, overeenkomstig de mogelijkheid die het Evaluatieformulier Advocatuur biedt, hun functie op het evaluatieformulier vermelden. Voorbeeld Evaluatieformulier Advocatuur Evaluatieformulier Advocatuur Cursuscode VSO/PO : Cursusorganisatie : Cursusnaam : Cursusdag : Interne code : Beroep: o Advocaat o (Kandidaat)notaris o Jurist o Mediator o Anders Deze voorwaarden worden gesteld om na afloop te kunnen beoordelen of de voornoemde 80% van de advocaatcursisten de cursus met een voldoende hebben beoordeeld. 15. Deelnamecertificaat (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.11) 15.1 Algemeen Elke advocaatcursist (die voldoet aan de voorwaarden) dient binnen vier weken na afloop van de cursus een deelnamecertificaat toegestuurd te krijgen. Een deelnamecertificaat voor advocaatcursisten dient aan de volgende voorwaarden te voldoen: Naam opleidingsinstelling Cursusnaam en cursusdatum/-data Naam cursist (titulatuur, voorletters en achternaam) Aantal opleidingspunten per cursus onder te verdelen in de hoofdgebieden: 0 Juridisch 0 Beroepsvaardigheden 0 Organisatie van de Juridische Dienstverlening (uitsluitend van toepassing op PO-cursussen) Doelgroep cursus: 0 VSO 0 PO 0 VSO/PO Ondertekening door de opleidingsinstelling Indien de cursus uitsluitend afstandsonderwijs betreft, dient de einddatum waarop de cursist het afstandsonderwijs heeft afgesloten als cursusdatum te worden vermeld op het certificaat. De aanduiding van het hoofdgebied is relevant aangezien de advocaatcursist van het totale aantal te behalen opleidingspunten per kalenderjaar minimaal de helft van de punten op het hoofdgebied Juridisch dient te behalen.

16 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 13 versie Indien voor een cursusonderdeel of voor een kalenderjaar een deelcertificaat wordt afgegeven, dient naast de overige vereisten op het deelcertificaat bij de cursusdatum/-data tevens de eerste cursusdag te worden aangegeven. Voorts geldt de regel dat indien een opleidingsinstelling bij een cursus heeft gekozen voor deelcertificaten, er geen eindcertificaat voor de betreffende cursus meer kan worden afgegeven. Een certificaat voor advocaatdocenten dient eveneens binnen vier weken na afloop van de cursus te worden verstrekt en dient aan de volgende voorwaarden te voldoen: Naam opleidingsinstelling Cursusnaam en cursusdatum/-data Naam docent (titulatuur, voorletters en achternaam) Aantal opleidingspunten per cursus onder te verdelen in de hoofdgebieden: 0 Juridisch 0 Beroepsvaardigheden 0 Organisatie van de Juridische Dienstverlening Ondertekening door de opleidingsinstelling Wanneer een advocaatdocent zowel heeft gedoceerd als deelgenomen aan een cursus dienen derhalve twee certificaten te worden uitgereikt, een certificaat van deelname én een certificaat van docentschap. Voorbeelden van bovengenoemde certificaten zijn via de website onder de rubriek Vraag en antwoord te downloaden Jaarcertificaat advocatenkantoor In afwijking van de hiervoor genoemde hoofdregel kunnen de als opleidingsinstelling erkende advocatenkantoren voor hun eigen advocaten een jaarcertificaat opstellen. Op dit jaarcertificaat mogen zowel de intern als de extern gevolgde cursussen weergegeven worden. Voorwaarde hiervoor is, dat voor externe cursussen altijd een separaat certificaat overlegd dient te kunnen worden. Een jaarcertificaat dient aan de volgende voorwaarden te voldoen: Naam kantoor Naam advocaat (voorletters en achternaam) Aanduiding cursist en/of docent Gevolgde interne cursussen met cursusnaam en cursusdatum/data Aantal opleidingspunten per cursus onder te verdelen in de hoofdgebieden: 0 Juridisch 0 Beroepsvaardigheden 0 Organisatie van de Juridische Dienstverlening (uitsluitend van toepassing op PO-cursussen) Doelgroep cursus: 0 VSO 0 PO 0 VSO/PO Vermelding van de zinsnede: Van extern gevolgde cursussen dient te allen tijde een separaat certificaat overlegd te kunnen worden (aan de Orde) Kalenderjaar waarop het overzicht betrekking heeft Ondertekening door de opleidingsinstelling De aanduiding van het hoofdgebied is relevant aangezien de advocaatcursist van het totale aantal te behalen opleidingspunten per kalenderjaar minimaal de helft van de punten op het hoofdgebied Juridisch dient te behalen. Indien aan de cursussen ook externe advocaatcursisten deelnemen en/of externe advocaatdocenten optreden, geldt de hoofdregel voor het deelname- en/of docentcertificaat.

17 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 14 versie Een voorbeeld van het jaarcertificaat is via de website onder de rubriek Vraag en antwoord te downloaden. 16. Bewaarplicht cursusdocumenten (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.12) Er geldt een bewaarplicht van vier jaar voor de volgende cursusdocumenten: 1. cursusaankondiging (met puntenlogo en aanduiding aantal opleidingspunten); 2. cursusprogramma; 3. cursusmateriaal; 4. presentielijsten; 5. evaluaties; 6. deelnamecertificaat; 7. docentcertificaat (voorzover een advocaat als docent optreedt) Voor wat de evaluaties betreft kan worden volstaan met het bewaren van de cumulatieve totaalscore van de evaluaties per cursus (het evaluatieverslag). Indien van een cursus de cumulatieve totaalscore van de evaluaties wordt bewaard, dient in de totaalscore de score van de advocaatcursisten duidelijk te zijn vermeld (zie nader onder 14 van deze procedure). Met betrekking tot het deelnamecertificaat en het docentencertificaat kan de opleidingsinstelling volstaan met een kopie van beide afgegeven (ondertekende) certificaten. De genoemde cursusdocumenten mogen, indien gewenst, in gescande versie bewaard worden. Dit dienen scans te zijn van de originele getekende presentielijsten, de originele getekende bewijzen van deelname, de originele getekende bewijzen van docentschap en de originele ingevulde evaluatieformulieren (tenzij deze zijn uitgewerkt in een evaluatieverslag). 17. Financiële verplichtingen (zie Besluit Erkennen Opleidingsinstellingen onder 3.15) 17.1 Algemeen Opleidingsinstellingen dienen aan de volgende financiële verplichting te voldoen; de kosten zijn gesplitst in de jaarcontributie en de administratieve kosten per geregistreerde cursus. Jaarcontributie De jaarcontributie is vastgesteld op 175,-. Administratiekosten Opleidingsinstellingen die een cursus laten registreren betalen, ongeacht of de cursus wel of niet wordt gepubliceerd via de Orde, een bedrag van 20,- per opleidingspunt met een maximum van 240,- (12 punten x 20,-) per cursus. Van deze kosten worden alle kosten betaald die verbonden zijn aan het toezicht op en de handhaving van het systeem van de verplichte opleidingen en een behoorlijke voorlichting daarover aan de leden Annulering Met betrekking tot annulering van cursussen geldt het navolgende. Ingeval van een tijdige annulering (uiterlijk tot en met de (start)datum van de cursus) is een bedrag van 40,- verschuldigd. Indien een annulering plaatsvindt na de (start)datum van de cursus is het volledige bedrag verschuldigd. Hierbij geldt dat ingeval van een tijdige annulering een opleidingsinstelling voor een cursus niet meer in rekening zal worden gebracht dan de opleidingsinstelling voor die cursus ingevolge de reguliere berekening van het aantal opleidingspunten te vermenigvuldigen met het tarief per opleidingspunt ( 20,-) verschuldigd is.

18 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 15 versie Ter toelichting het volgende voorbeeld. Indien een cursus van één opleidingspunt tijdig wordt geannuleerd, zal de opleidingsinstelling voor die cursus niet het standaard annuleringsbedrag van 40,- in rekening worden gebracht, maar zal een bedrag van 20,- aan annuleringskosten worden gefactureerd In overleg-cursus Indien een in overleg -cursus (zie nader onder 8.3 van deze procedure) geen doorgang heeft (bijvoorbeeld vanwege het gebrek aan (advocaat)deelnemers of anderszins), is een bedrag van 40,- verschuldigd Cycluscursus Ongeacht het aantal bijeenkomsten en het aantal opleidingspunten is een kantoor voor elke geregistreerde cycluscursus (zie nader onder 8.4 van deze procedure) per kalenderjaar een bedrag van 250,- verschuldigd. Indien de cursus niet doorgaat en tijdig (uiterlijk tot en met de startdatum van de cursus) wordt geannuleerd, is het kantoor een bedrag van 40,- verschuldigd. Vastgesteld door de Algemene Raad op 16 februari 2009

19 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 16 versie Bijlage Vakgebiedenlijst A Juridisch 1. Aansprakelijkheidsrecht 2. Agrarisch recht 3. Ambtenarenrecht 4. Arbeidsrecht 5. Arbitrage 6. Bank- en effectenrecht en financiering 7. Beslag- en executierecht 8. Bestuurs(proces)recht 9. Bouwrecht 10. Burgerlijk (proces)recht 11. Consumentenrecht 12. Europees recht 13. Faillissements- en insolventierecht 14. Fiscaal recht 15. Gedrags- en tuchtrecht 16. Gezondheidsrecht 17. Goederenrecht 18. Huurrecht 19. ICT en telecomrecht 20. Informatica recht 21. Intellectuele eigendom 22. Internationaal privaatrecht 23. Internationaal publiekrecht 24. Letselschade 25. Mededingingsrecht 26. Ondernemingsrecht 27. Onroerend goedrecht 28. Onteigeningsrecht 29. Personen- en familierecht 30. Ruimtelijke ordeningsrecht en milieurecht 31. Sociaal zekerheidsrecht 32. Sociaal verzekeringsrecht 33. Straf(proces)recht 34. Verbintenissen- en contractenrecht 35. Vervoersrecht 36. Verzekeringsrecht 37. Vreemdelingenrecht 38. Overige rechtsgebieden

20 Procedure Cursusorganisatie VSO en PO 17 versie B Beroepsvaardigheden 1. ADR/Mediation voor de advocatuur 2. Argumenteren voor de advocatuur 3. Coaching voor de advocatuur 4. Conflicthantering voor de advocatuur 5. Gesprekstechnieken voor de advocatuur 6. Intervisie/Collegiale toetsing (peer review) voor de advocatuur 7. Onderhandelen voor de advocatuur 8. Presenteren voor de advocatuur 9. Procederen voor de advocatuur 10. Schrijfvaardigheid voor de advocatuur 11. Talen voor de advocatuur 12. Overige vaardigheden voor de advocatuur C Organisatie van de Juridische Dienstverlening (uitsluitend van toepassing op POcursussen) 1. Algemeen management 2. Financieel management 3. Kwaliteitszorg 4. Personeelsbeleid