Actieve ouderen in Zeeland nu en in de toekomst

Transcriptie

1 Actieve ouderen in Zeeland nu en in de toekomst Sociale Staat van Zeeland Themarapport

2 Themarapport Sociale Staat van Zeeland Actieve ouderen in Zeeland nu en in de toekomst Middelburg, januari 2012

3 Sociale Staat van Zeeland Colofon Scoop 2012 Samenstelling Ankie Smit Nico Out Trees Van Gennip Scoop Zeeuws instituut voor sociale en culturele ontwikkeling Achter de Houttuinen 8 Postbus 407 Middelburg Telefoon (0118) Telefax (0118) scoop@scoopzld.nl Foto Flickr.com Lay-out Scoop Ontwerp men@work Scoop Drukwerk Scoop Deze uitgave is tot stand gekomen in opdracht van de Provincie Zeeland. De Provincie Zeeland streeft naar een goede sociale en culturele infrastructuur in Zeeland, in samenwerking met anderen. Als sociaal-cultureel kennis- en ontwikkelingsinstituut ondersteunt Scoop de Provincie bij haar taken in het sociaal-cultureel beleid.

4 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst Inhoudsopgave Inleiding...7 Probleemstelling...7 Onderzoeksvragen...7 Achtergronden Senioren nu...11 Veiligheid...11 Gezondheid...13 Mobiliteit...16 Wonen...17 Leren & zingeving...19 Werken...21 Zorgen...22 Vrije tijd...23 Leefbaarheid Bril naar de toekomst...27 Veiligheid...28 Gezondheid...29 Mobiliteit...30 Wonen...31 Leren...32 Werken...33 Zorgen...34 Vrije tijd...35 Leefbaarheid...36 Literatuur...37 Bijlage Bijlage 1: Samenstelling klankbordgroep...41

5 Sociale Staat van Zeeland 6

6 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst Inleiding De geboortegolf na de 2e wereldoorlog leidt tot een verder toenemende vergrijzing in Nederland. Uit demografische prognoses komt naar voren dat het aantal mensen in de leeftijd van jaar, ook wel de fase van actieve ouderdom genoemd, flink gaat toenemen de komende twintig jaar. In Zeeland neemt de omvang van deze leeftijdscategorie toe van circa in 2009 naar circa in 2030 (provinciale bevolkingsprognose Zeeland, 2009) 1. Deze toename biedt kansen en mogelijkheden. Het gaat immers om een relatief kapitaalkrachtige generatie met veel vrije tijd of aanvullend arbeidspotentieel. Er zijn echter ook bedreigingen, bijvoorbeeld in stijgende zorgvraag en toename van eenzaamheid. De Provincie Zeeland heeft behoefte aan een beeld van deze categorie ouderen in de nabije toekomst, zodat in het beleid van de Provincie Zeeland rekening gehouden kan worden met opgaven en kansen die deze ontwikkeling biedt. Figuur 1: Verwachte ontwikkeling 60 tot 80 jarigen in vijfjaarsklassen Probleemstelling Hoe ziet de leefwereld van de jarigen van de toekomst er naar verwachting uit? Onderzoeksvragen 1. Hoe ziet de leefwereld van de huidige senioren eruit? 2. Op welke indicatoren zullen naar verwachting de nieuwe senioren afwijken van de huidige actieve ouderen? 3. Op welke wijze werkt dit door naar de toekomstige leefwereld. De probleemstelling spreekt over de leefwereld. Daarmee ligt de focus van dit rapport niet op kwetsbaarheid, maar op de brede leefsituatie van de relatief jonge ouderen in de leeftijd van jaar. Het rapport behelst een cijfermatige beschrijving van de huidige senioren in relatie tot een net wat jongere categorie bijna ouderen op basis van het grote bevolkingsonderzoek Sociale Staat van Zeeland Per thema wordt een typering opgebouwd vanuit een beperkt aantal indicatoren. De verschillende leefsituaties worden ingekleurd aan de hand van citaten uit interviews. De interviews zijn integraal opgenomen in een aparte publicatie (Verburg & Van Gorsel, 2012). Het tweede deel van dit rapport is een bril naar de toekomst. Hierin wordt per thema aan de hand van een model, een toekomstbeeld geschetst met als focuspunt het jaar Bron: Provinciale bevolkingsprognose Zeeland, Overigens gaat de categorie tachtigplussers procentueel harder groeien. In aantallen gaat het naar verwachting van tachtigplussers in 2009 naar in Deze categorie valt buiten dit onderzoek. 7

7 Sociale Staat van Zeeland Dit rapport is het vierde themarapport in de serie verdiepingsrapporten van de Sociale Staat van Zeeland (Smit e.a., 2009). Eerder verschenen themarapporten leefbaarheid (Van der Wouw, 2011), mantelzorg (Smit en Bakker, 2011) en cultuurparticipatie (Somers, 2012). Achtergronden Ouder worden is niet meer wat het geweest is. Meer mensen worden ouder dan ooit tevoren, meer ouderen worden heel oud. De afgelopen eeuw is de levensverwachting in de westerse landen gestegen met 25 jaar. Dat is een even grote winst in levensverwachting als die werd geboekt tijdens de voorgaande vijfduizend jaar. Voor de eenentwintigste eeuw wordt een minstens zo spectaculaire sprong vooruit verwacht (TNO, 2011). Ouder worden Van de geboortegeneratie haalde maar 35% de 65 jaar. Van de geboortegeneratie haalde al 70% de 65-jarige leeftijd. De gemiddelde levensverwachting van mannen in ons land is nu 75,5 jaar, die van vrouwen 80,6 jaar, maar het CBS verwacht dat beide in de komende jaren nog zal stijgen (CBS, 2005). Niet alleen de gemiddelde levensverwachting, ook de levenskwaliteit is aanzienlijk toegenomen. Er ontstaat een geheel nieuwe levensfase, en dat voor meer mensen dan ooit tevoren. Tussen het werkende leven en de fase van behoeftigheid is een tweede puberteit ontstaan van actieve ouderdom (VWS, 2005). Voor de nieuwe ouderen geldt dat de directe zorg voor kinderen achter hen ligt, en vóór hen een redelijk gezonde toekomst, die nog maar gedeeltelijk door betaalde beroepsarbeid gevuld wordt. Traditionele voorstellingen over levensloop en ouderdom worden op hun kop gezet. Waardepatroon De nieuwe ouderen komen niet alleen in grote aantallen, maar nemen ook hun eigen waardepatroon mee. Een onderzoek van Motivaction (Lelij e.a., 2004) onder senioren bracht aan het licht dat het percentage traditionele burgerij, een omvangrijk segment van behoudend ingestelde senioren, de komende jaren ingrijpend zal afnemen. Het waardepatroon van de traditionele burgerij - focus op gezinsleven, discipline, christelijk, hard werken, huiselijkheid, sociaal betrokken, traditionele rolverdeling - is op zijn retour. Er komen daarentegen meer vernieuwingsgezinde, mondige ouderen met een gedifferentieerde leefstijl. Zij onderscheiden zich door een veel meer individualistisch georiënteerd waardepatroon, waarbij de traditionele rol van familie veelal wordt overgenomen door vriendenkringen en andere sociale netwerken. De generatie van de babyboomers gaat die van de traditionele burgerij aflossen. De socioloog Becker gaat ervan uit dat de generatie waartoe iemand behoort in sterke mate bepalend is voor de waarden die men erop nahoudt en de wijze waarop men in het leven staat. In termen van generatiesocioloog Becker is de huidige generatie actieve ouderen te typeren als een combinatie van stille generatie (geboren tussen 1930 en 1945) en protestgeneratie (geboren tussen 1946 en 1954). De toekomstige generatie actieve ouderen is te typeren als een combinatie van protestgeneratie en een nieuwere generatie (ook wel generatie x genoemd). De generatiegebondenheid van waarden impliceert dat behoeften van ouderen in de toekomst kwalitatief anders van aard zullen zijn dan nu. Ook qua gedrag in hobby s, vrije tijd, maatschappelijke betrokkenheid, wonen, gezondheid, mobiliteit, financiële dienstverlening en (nieuwe) technologie wijkt deze protestgeneratie af van de voorgaande (Van der Lelij e.a., 2004). Sommige onderzoekers wijzen erop dat de toenemende individualisering in het waarden- en normenpatroon sinds de jaren zeventig niet aan één generatie is gebonden. Autonomie, zelfbewustheid, assertiviteit, flexibiliteit, pragmatisme, accent op keuzevrijheid en eigen verantwoordelijkheid (Liefbroer & Dykstra, 2000) is meer periodespecifiek dan generatiespecifiek. Mensen verzelfstandigen zich niet alleen feitelijk ten opzichte van elkaar, maar ook moreel. Dat betekent, aldus Paul Schnabel, dat mensen op steeds meer terreinen van het leven keuzes kunnen maken die relatief los staan van de keuzes van andere mensen, zelfs van wie hun het meest nabij is, maar ook relatief los van eerdere of elders gemaakte eigen keuzes (Schnabel, 2004). Levensfasen We worden niet alleen anders oud, maar - gemiddeld - ook ouder. De combinatie van individualisering met de toename in levensverwachting vereist een radicaal nieuwe visie. In het rapport Verkenning Levensloop (VWS, 2002) worden in plaats van drie levensfasen (jeugd, volwassen, bejaard) nu vijf levensfasen onderscheiden: vroege jeugd, jongvolwassenheid, consolidatie en spitsuur, actieve ouderdom, intensieve verzorging. Deze indeling is ook in Sociale Staat van Zeeland gehanteerd (Smit, 2009). De fase van actieve ouderdom is een novum in de geschiedenis van de mens. Jongere ouderen zijn relatief gezond en voelen zich wel. Ze kwakkelen nauwelijks en worden steeds minder door chronische ziekte geplaagd. Dit novum vraagt om een herziening van het gehele levensloopbeeld. (Laslett, 1989). Deze levensfase is volgens Laslett bij uitstek de periode voor zelfrealisatie en persoonlijke vervulling. Wie deze fase alleen als een tweede jeugd beschrijft, maakt echter van die levensfase een mythische idylle, zonder steun in de feiten. Verlieservaringen horen erbij, ook als je de touwtjes nog stevig in handen hebt. 8

8 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst Het mogelijk verlies aan gezondheid en toegenomen kans op dementie maken het leven van hen die de allerlaatste levensfase bereiken bijzonder kwetsbaar. Het zal een belangrijke maatschappelijke opgave voor de komende decennia worden om ook daarvoor de hoge standaard van menselijke waardigheid te waarborgen, die we voor de daaraan voorafgaande levensfasen hanteren. Ouder worden De bejaarde mag eenvoudig niet meer bestaan. De ontkenning van de leeftijd lijkt te zijn ingegeven door een afkeer van de ouderdom. Toch is oud worden een maatschappelijk, lichamelijk en geestelijke realiteit en een leer- en groeiproces. De Lange (2007) onderscheidt vijf dimensies voor het goed oud worden: 1. vervulling van de natuurlijke behoefte (onder andere eten, onderdak, gezondheid), 2. gewaardeerd lid van de gemeenschap, 3. zelfrespect ontlenen aan de gemaakte keuzes (in relatie tot het eigen morele kader), 4. betekenis geven (deel van iets groters voelen), 5. in evenwicht brengen van bovenstaande vier dimensies gegeven de (veranderende) omstandigheden. Goed oud worden betekent niet dat het mensen op leeftijd op alle dimensies even goed gaat. Men kan kerngezond en eenzaam zijn, vrij en ziekelijk, gewaardeerd worden en toch het leven als zinloos ervaren. Het kan wel zo zijn dat bijvoorbeeld het zich gewaardeerd en geliefd weten de scheve balans van een tekort aan gezondheid weer recht kan trekken. Zelfsturing Wie goed oud wil worden is gebaat bij zelfsturing. De individuele levensloop vereist steeds meer persoonlijke stuurmanskunst. Er ligt geen blauwdruk. Er is sprake van keuzebiografie, in plaats van een biografie die in grote lijnen voorbestemd is. Het is geen kwestie meer van je weg weten, maar je weg (kunnen) vinden. Mensen zoeken daarbij naar de herkenning en erkenning in hun omgeving: daarmee komen we op de term communicatieve zelfsturing. Keuzes maken samen met anderen, sturing geven aan je leven in interactie met je omgeving (Cornelis, 1998; Van Gennip, 2009). Handvat Op basis van kwalitatief onderzoek (Klercq, Van Gennip e.a., 2000) 2 is een typologie ontwikkeld, die iets zegt over zelfsturing en hoe mensen in het leven staan. De managers van het eigen bestaan Een groep die zich eigenlijk niet tot de ouderen rekent; ze staan volop in de samenleving en zijn actief en vitaal; ze hebben een eigen mening, zijn assertief en mondig, willen een eigen inbreng hebben en houden. Het zijn echte consumenten die waar voor hun geld willen. Kwaliteit staat voorop; ze willen best iets nieuws proberen. Hen valt het moeilijk hulp te vragen. De flexibelen Een groep die meestal ook vitaal en actief is, maar zichzelf wel tot de ouderen rekent. Die zichzelf wel kan redden, maar tegelijk moeite heeft met het verlies van duidelijke kaders, normen en waarden. Die zich soms zorgen maakt om de toekomst en blij is als ze zich ingedekt weten tegen bepaalde risico s. Beschikbaarheid en bereikbaarheid van voorzieningen, voor als men hulp nodig heeft, worden als belangrijk gezien. Tegelijkertijd is men ook zelf bereid om anderen te helpen, als dat gaat. Flexibel in de zin van dat ze graag met de tijd mee willen blijven gaan, mee willen blijven tellen, al lopen ze niet voorop met allerlei nieuwe dingen. De bezorgden Een groep die zich zorgen maakt om de eigen gezondheid of ook daadwerkelijk zorgbehoeftig is. Ze kunnen niet alles (meer) en zijn vaker afhankelijk van anderen. Vaak zijn ze niet (meer) in staat om de gezondheidsproblemen te compenseren op andere levensterreinen. Toenemende afhankelijkheid dreigt hun leven te gaan beheersen. Samenvattend Meer mensen worden ouder dan ooit tevoren en zijn voor keuzes en ontwikkeling meer aangewezen op hun eigen kompas dan op standaardpatronen. Dit leidt tot een diversiteit aan leefstijlen en (maatschappelijke) uitdagingen. In dit rapport proberen we per thema beelden helder te krijgen van de oudere van nu en van de toekomst. De mate waarin mensen zelfsturend, dan wel flexibel of bezorgd zijn, is daarbij een handvat. Bedrijven en organisaties zijn nog ingericht op het oude systeem van drie levensfasen (jeugd, volwassen, bejaard) en de standaard biografie. Zij zijn nog onvoldoende ingesteld op het nieuwe systeem van communicatieve zelfsturing. De ouder wordende mens identificeert zich niet meer met zijn of haar baan of rol. Oud-zijn was in het oude systeem met pensioen gegaan. De oudere stelt zich dan voor als ik ben wie ik was. De nieuwe oudere stelt zich voor als ik ben die ik graag wil zijn. 2. In het kader van het project toekomstverkenning IIsselmonde 9

9 Sociale Staat van Zeeland 10

10 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst 1. Senioren nu Veiligheid In een veilige omgeving kun je investeren, een bestaan opbouwen en activiteiten ondernemen. Veiligheid sterkt het zelfvertrouwen, het vertrouwen in de ander en in de toekomst. Veiligheid is net als gezondheid en mobiliteit een randvoorwaarde voor optimale participatie en ontwikkeling. Uit interview Nienke (60) Er komen steeds meer achterstandsgezinnen. Dat vind ik wel jammer, maar zolang het veilig blijft is het geen probleem. Sociale veiligheid In 2007 heeft Scoop een instrument ontwikkeld op basis van Amerikaans onderzoek (Samson), dat zicht biedt op sociale veiligheid (Van Kooten en Van Gorsel, 2007). Door de antwoorden op twaalf stellingen te combineren wordt een score berekend die aangeeft hoe veilig men zich voelt. Het gaat om vragen 3 als hoe vaak komt het voor dat u omloopt of omrijdt om onveilige plekken te vermijden? of hoe vaak komt het voor dat u zich zorgen maakt over criminaliteit in Nederland?. In het onderzoek Sociale Staat van Zeeland, uitgevoerd in 2009 is deze vragenset ook opgenomen. Uit de analyse blijkt dat de vijftigers zich wat veiliger voelen dan de zestigers en dat de zeventigers zich nog wat onveiliger voelen. Dit blijkt op vrijwel alle onderdelen het geval (zie tabel 2). Over hun eigen financiële positie zijn zeventigers positiever, maken zij zich minder zorgen dan de jongere cohorten (53% nooit ten opzichte van 38% bij de vijftigers). Overigens blijkt uit het onderzoek dat mensen die sterke belemmeringen ervaren (als gevolg van aandoening of handicap) de sociale veiligheid lager waarderen dan mensen die lichte of geen belemmeringen ervaren. Vertrouwen in de buurt Aan de hand van een tiental stellingen 5 is in beeld gebracht hoe mensen de collectieve redzaamheid ervaren. Voorbeelden van stellingen zijn: De mensen in onze wijk/kern zouden anderen aanspreken op overlast ; De mensen zouden niet ingrijpen als ze getuige zijn van vandalisme. Het gaat vooral om vertrouwen in de buurt. Uit de vergelijking van de cohorten blijkt dat het geloof in collectieve redzaamheid wat afneemt naarmate men ouder wordt (zie tabel 3). Aan de hand van een van de stellingen is ook te zien dat de zeventigers wat minder fiducie hebben in ingrijpen door de buurt dan de vijftigers en zestigers (zie tabel 4). Tabel 1 4 : Beleving sociale veiligheid (totaal score) Vijftigers Zestigers Zeventigers zeer laag 0% 0% 0% laag 19% 25% 30% middelmatig 73% 71% 65% hoog 7% 5% 5% zeer hoog 0% 0% 0% 3. Vraag 47 Sociale Staat van Zeeland, Significante verschillen- verschillen die statistisch gezien met grote waarschijnlijkheid, p <.05, niet op toeval berusten - zijn gemarkeerd met kleurtjes. Gekleurde vakjes wijken af van de andere vakjes in de rij. Verschil in kleurgradatie wijst ook op een verschil.. De kleur geel betekent vaker voorkomend onder de jongere senioren, de kleur blauw op vaker onder de oudere senioren. Vijftigers zijn respondenten van 51 tot en met 60 jaar oud; zestigers van 61 tot en met 70 jaar; zeventigers van 71 tot en met 80 jaar. 5. Vraag 45 Sociale Staat van Zeeland,

11 Sociale Staat van Zeeland Tabel 2: Beleving sociale veiligheid (stellingen, % vaak) Hoe vaak komt het voor dat u : Vijftigers Zestigers Zeventigers s avonds of s nachts niet open doet, omdat u het niet veilig vindt? 6% 8% 12% omloopt of omrijdt om onveilige plekken te vermijden? 3% 3% 7% uw kind(eren) niet toestaat ergens naartoe te gaan omdat u het niet veilig vindt? 3% 2% 3% zich onveilig voelt als u s avonds over straat loopt? 3% 3% 8% zich op uw gemak voelt als u s avonds alleen thuis bent? 78% 71% 65% zich overdag niet veilig voelt? 2% 4% 5% zich zorgen maakt over uw financiële situatie? 6% 4% 5% zich zorgen maakt over de veiligheid in de wereld? 19% 26% 36% zich zorgen maakt over de toekomst van Nederland? 17% 24% 28% zich zorgen maakt over de criminaliteit in Nederland? 33% 47% 55% zich zorgen maakt over de onderlinge verdraagzaamheid van mensen? 38% 45% 45% zich zorgen maakt over de dreiging van het water in Zeeland? 4% 4% 7% Tabel 3: Beleving collectieve redzaamheid (totaal score) Vijftigers Zestigers Zeventigers geen/minimale zelfredzaamheid 1% 0% 0% weinig zelfredzaamheid 7% 7% 6% middelmatige zelfredzaamheid 67% 74% 79% sterke zelfredzaamheid 25% 18% 14% zeer sterke/maximale zelfredzaamheid 0% 0% 0% Tabel 4: De mensen in onze kern/wijk... zouden niet ingrijpen als ze getuige zijn van vandalisme Vijftigers Zestigers Zeventigers zeer oneens 3% 2% 3% oneens 45% 40% 34% neutraal 36% 40% 43% Eens 15% 17% 19% zeer eens 1% 1% 1% Gebeurtenissen In het onderzoek van de Sociale Staat van Zeeland is gevraagd in hoeverre Zeeuwen in het voorgaande jaar slachtoffer zijn geweest van crimineel of overlastgevend gedrag. Uit de vergelijking tussen vijftigers, zestigers, en zeventigers blijkt dat de oudste categorie wat minder vaak iets naars is overkomen dan de jongste categorie (79% en 72%). Hardrijders, gevolgd door parkeeroverlast en vernieling worden het meest genoemd in alle drie de leeftijdscohorten, waarbij er nagenoeg geen verschil is tussen de leeftijden. Uit interview Piet (60) Sommigen vinden het hier te stil, maar wij zijn niet bang voor een inbreker of zo. We hebben onze honden en een alarminstallatie. Er is een flink aantal vormen van overlast of crimineel gedrag waar de vijftigers wat meer last van hebben dan de zeventigers. Het gaat dan om burenoverlast, verkeersagressie, parkeeroverlast, bedreiging, jongerenoverlast en dronken mensen op straat. Beroving op straat komt gelukkig maar heel weinig voor, maar het blijkt dat juist zeventigers vaker slachtoffer (0,9%) zijn dan vijftigers (0,1%). Uit interview Peter (54) Ik zou me zorgen maken over de veiligheid van de opgeslagen gegevens en de privacy. Ik ben er niet zeker van of de zaken die je in de computer opslaat niet later tegen je gebruikt zullen worden. Economische veiligheid Inkomenszekerheid biedt mensen economische veiligheid. In principe is via sociale wetgeving een basisinkomen beschikbaar voor mensen die niet of niet meer werken. Kijken we naar het huidige netto-inkomen dan is het inkomen van vijftigers gemiddeld hoger dan van zeventigers (zie tabel 5). Van de zeventigers heeft één derde een inkomen tot 1350 euro. Hierbij moeten we wel bedenken dat het bij de zeventigers vaker dan in de andere leeftijdscategorieën gaat om eenpersoonshuishoudens. 12

12 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst Tabel 5: Netto-inkomen huishouden Vijftigers Zestigers Zeventigers of minder 5,9% 7,7% 13,9% t/m ,5% 14,6% 20,6% t/m ,4% 23,1% 22,7% t/m ,9% 40,1% 33,3% of meer 25,4% 14,5% 9,4% Het inkomen van de huidige vijftigers gaat naar verwachting omlaag zodra zij stoppen met werken. Zo is bijvoorbeeld het pensioen gebaseerd op het gemiddelde inkomen en niet (zoals voorheen) op het laatst verdiende inkomen en heeft ook niet iedereen een volledige pensioenopbouw. Of het huis de spaarpot voor de toekomstige senioren is, zoals in één van de interviews naar voren werd gebracht, zal moeten blijken. Daarnaast zal het percentage alleenstaanden toenemen onder de toekomstige senioren (wat het gemiddelde huishoudinkomen drukt), doordat de jongere generatie vaker met scheiding te maken heeft gehad dan de oudere generaties. Gezondheid Een goede gezondheid is belangrijk voor mensen. Gezondheid is ook een van de randvoorwaarden voor participatie. Daarnaast is het voor overheden van belang dat mensen in goede lichamelijke en geestelijke gezondheid verkeren met het oog op ziektekosten, arbeidspotentieel, overlast etc. Leefstijl is de laatste jaren steeds prominenter naar voren gekomen als factor die van invloed is op gezondheid. Zo lang mogelijk gezond blijven dat is de uitdaging. Hoe de verwachte inkomenspositie van de vrouwelijke senioren zal gaan uitpakken vereist nader onderzoek. Zij hebben immers vaker geen volledig pensioen opgebouwd en hebben gemiddeld een lager salaris dan mannen. Toekomst De toekomstige senioren zijn wat positiever over de veiligheid De toekomstige senioren hebben wat meer vertrouwen in de buurt (collectieve redzaamheid). De financiële positie van de toekomstige senioren is naar verwachting over het algemeen niet beter dan van de huidige senioren. Met andere woorden: wij verwachten dat de economische veiligheid niet toeneemt. In het beleid werd over het geheel genomen rekening gehouden met een betere financiële positie van de toekomstige senioren, met name omdat sprake is van tweeverdieners en meerwaarde op de eigen woning. Mede gezien de recente berichten over de dekkingsgraad van pensioenfondsen, is de inkomenspositie van toekomstige senioren onzekerder geworden. Economische ontwikkelingen en beleidsontwikkelingen zorgen er voor dat de financiële ruimte naar verwachting kleiner wordt. (Men moet ook meer zelf betalen). De toekomstige financiële positie van (alleenstaande) vrouwelijke senioren verdient nader onderzoek. Zij hebben vaak geen volledig pensioen opgebouwd. Uit interview Voor hun gezondheid doen Henk en Corrie zelf wat ze kunnen om die stabiel te houden. Niks extreem, maar ook niks te weinig, zegt Henk. We letten op kwaliteit van eten en drinken, en luisteren naar ons lichaam. Zo nodig nemen we zelf eenvoudige maatregelen. Onze huisarts kent ons bij wijze van spreken niet eens. We zorgen ook voor de nodige beweging. We wandelen dagelijks zeker een uur. Het liefst in het bos. 13

13 Sociale Staat van Zeeland Tabel 6: Ervaren gezondheid en belemmering Vijftigers Zestigers Zeventigers Hoe is over het algemeen uw gezondheid? zeer goed 17% 12% 7% In welke mate wordt u belemmerd bij het uitvoeren van dagelijkse bezigheden thuis (door langdurige ziekte, aandoening of handicap)? goed 63% 62% 52% gaat wel 16% 22% 36% Slecht 3% 4% 5% zeer slecht 0% 0% 1% sterk belemmerd 5% 5% 11% licht belemmerd 15% 19% 25% niet belemmerd 81% 75% 64% Zoals verwacht wordt naarmate men ouder wordt, de gezondheid vaker als slecht ervaren (zie tabel 6). Toch ervaart ruim de helft van de zeventigers de gezondheid als goed of zeer goed. Ook is er vaker sprake van belemmeringen door langdurige ziekte, aandoening of handicaps onder de oudere senioren. Van de zeventigers ervaart één op de tien sterke belemmering bij het uitvoeren van dagelijkse bezigheden; bij de vijftigers en zestigers is dat één op de twintig. In tabel 7 is te zien dat alle activiteiten steeds moeilijker gaan naar mate men ouder wordt. Opvallend is het grote aandeel zeventigers dat veel moeite heeft met langere tijd zitten of staan. Naast 14% senioren die veel moeite hebben met langere tijd zitten of staan heeft namelijk ook nog eens een derde (36%) daar soms moeite mee. Slechts de helft van de zeventigers (en tweederde van de zestigers) heeft geen moeite met langere tijd zitten of staan. Ook lopen, traplopen en buitenshuis verplaatsen is lastig voor veel ouderen. Dit leidt ook tot moeite bij huishoudelijke activiteiten. Uit interview Rosa (68) Ik heb een hele slechte rug. Daarom helpt mijn man me met stofzuigen en dweilen. Verder ga ik nog regelmatig naar Brussel voor medische controles. Daar hoef je in België allemaal niet zo lang op te wachten als in Nederland. Tabel 7: In hoeverre hebben senioren moeite met... Norm gezond bewegen Er is geen verschil tussen de cohorten als het gaat om het halen van de nationale norm gezond bewegen (7 dagen per week een half uur per dag lichamelijk inspannend bewegen). Iets meer dan een derde van de jarigen haalt deze norm. Wel is het zo dat de zeventigers vooral bewegen door in en om het huis lichamelijk actief bezig te zijn. De vijftigers en zestigers hebben nog lichamelijke activiteiten op het werk en fietsen of lopen vaker voor woon-werkverkeer. Bovendien sporten zij meer, zowel in verenigingsverband als daarbuiten. Alcohol, roken en overgewicht In 2010 heeft de GGD-Zeeland onderzoek naar de gezondheid van ouderen gedaan. De GGD-Zeeland hanteert een indeling van 65+ en 75+ voor de presentatie van de uitkomsten. Uit het onderzoek blijkt dat meer dan de helft van de 65- plussers te maken heeft met overgewicht (58%). Ook blijkt dat 10% van de mannen en 6% van de vrouwen overmatig drinken (mannen meer dan 21 en vrouwen meer dan 14 glazen per week). Overigens ligt het overmatig drinken duidelijk hoger bij de jongere ouderen (65-74 jaar) dan bij de oudere ouderen (75+). Het percentage dat nooit alcohol gedronken heeft is ook flink lager onder de jongere ouderen ten opzichte van oudere ouderen (11% versus 21%). Het rookgedrag lijkt af te nemen bij de mannen: in 2007 rookte 18% van de mannelijke 65-plussers; in 2010 is dat nog 14 procent. Bij de vrouwen is het percentage rokers gelijk gebleven (8%). Vijftigers Zestigers Zeventigers Zien (met bril/lenzen) veel moeite 1% 1% 3% Horen (met gehoorapparaat) veel moeite 1% 2% 5% Lopen, traplopen of zich buitenshuis verplaatsen veel moeite 4% 6% 12% Langere tijd zitten of langere tijd staan veel moeite 6% 7% 14% Persoonlijke verzorging zoals aan/uitkleden, wassen/douchen veel moeite 1% 1% 3% Huishoudelijke activiteiten zoals boodschappen doen, stofzuigen veel moeite 4% 4% 11% 14

14 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst Dementie In figuur 2 is het aantal senioren met dementie per senioren in de betreffende leeftijd 6 in Nederland weergegeven uitgesplitst naar geslacht. Te zien is onder meer dat dementie wat vaker voorkomt bij vrouwen dan bij mannen in dezelfde leeftijd. Ook is te zien dat dementie vaker voorkomt naarmate men ouder is: voor vrouwen van 2 (van de jarigen) naar 22 (van de jarigen) en bij de mannen van 1 naar 16. Wanneer we dit grof doorrekenen naar de toekomst, dan geldt dat het aantal mensen met dementie in de leeftijd van 60 tot 80 jaar in Zeeland gaat toenemen van circa 500 in 2009 naar 750 in Figuur 2: Prevalentie van dementie onder jarigen in Per senioren vijfjaarsklassen naar geslacht leeftijd in vijf jaarsklassen mannen Bron: RIVM\nationaal kompas volksgezondheid ( vrouwen De zorg voor mensen met dementie speelt zich voornamelijk thuis af. Ruim 65% van hen woont thuis. Naarmate de dementie vordert, kan hulp bij persoonlijke verzorging, toiletgang en eten, tot 24-uurszorg of bewaking nodig zijn. Bij 23% is incidenteel zorg nodig of om de paar dagen. In een later stadium van de ziekte dementie neemt de zorgbehoefte van een patiënt meestal toe. De ondersteuning en/ of begeleiding en verzorging van de patiënt kan dan vaak niet meer alleen door de mantelzorger worden gedaan. 18% van het totaal aantal patiënten met dementie is opgenomen in een verpleeghuis en 17% in een verzorgingshuis (RIVM\ 8. Eenzaamheid Uit de Sociale Staat van Zeeland blijkt dat in de fase van actieve ouderdom (60-80 jarigen) gevoelens van eenzaamheid ongeveer evenveel voorkomen als in jongere levensfases. In de fase van intensieve verzorging (80+) ligt het duidelijk veel hoger. Vrouwen geven in alle levensfases wat vaker aan last te hebben van eenzaamheid. Bij het vergelijken van de vijftigers, zestigers en zeventigers blijkt het percentage dat zich eenzaam voelt gedurende de fase van actieve ouderdom te stijgen. De zeventigers voelen zich vaker eenzaam dan de zestigers en vijftigers. Dit geldt zowel voor mannen als voor vrouwen. In alle drie de cohorten komt eenzaamheid onder vrouwen veel vaker voor (zie tabel 8). Toekomst Uit de cijfers blijkt dat flink wat 65- plussers te maken hebben met overgewicht en dat maar een beperkt deel (net als de jongere Zeeuwen) de norm gezond bewegen haalt. Eenzaamheid neemt flink toe, met name onder vrouwen tussen de 71 en 80 jaar. Naar verwachting stijgt de levensverwachting voor de komende cohorten en daarmee de kans dat vrouwen hun partner nog niet verliezen. Naar verwachting zal daarmee het voorkomen van eenzaamheid onder jarigen wat gedempt worden. Anderzijds is er sprake van meer alleenstaanden door echtscheiding. Vooralsnog gaan we ervan uit dat eenzaamheid onder de toekomstige senioren in gelijke mate voorkomt als onder de huidige generatie senioren. In absolute aantallen betekent dat dus een flinke stijging van het aantal mensen dat met eenzaamheid te kampen heeft. Door de toename van het aantal jarigen zal het aantal mensen met fysieke en psychogeriatrische belemmeringen toenemen. Wellicht zal de leeftijd waarop chronische aandoeningen op gaan spelen nog wat verder opschuiven qua leeftijd, maar dit zal slechts beperkt doorwerken op de totale toename. De samenleving en de ruimtelijke omgeving moeten ingericht worden op dit toenemend aantal mensen dat moeite heeft met vooral langere tijd staan, zitten, lopen en daarmee ook dagelijkse huishoudelijke activiteiten en op een toenemend aantal mensen met dementie. Tabel 8: Gevoelens van eenzaamheid naar geslacht Vijftigers Zestigers Zeventigers Vrouwen (bijna) nooit 80% 78% 65% soms 18% 21% 32% (bijna) altijd 2% 0% 3% Mannen (bijna) nooit 87% 87% 80% soms 12% 12% 18% (bijna) altijd 1% 1% 2% 6. Puntprevalentie per 1 januari 2007 (CBS Statline) 7. Een schatting voor tachtigplussers in Zeeland laat een toename zien van het circa mensen van 80 jaar of ouder met dementie in 2009 naar in De informatie in deze paragraaf komt van het RIVM\nationaal kompas volksgezondheid. De oorspronkelijke bronnen zijn uit 2005 en Er zijn geen recentere cijfers beschikbaar. 15

15 Sociale Staat van Zeeland Uit interview Wim (67). Sport heeft nog steeds zijn belangstelling. Hij volgt zeker het wielrennen op tv, maar als het een beetje kan is hij zelf ook actief. Vorig jaar heeft hij de kustmarathon nog uitgelopen. Het stuk over het strand tussen Vrouwenpolder en Oostkapelle was heel zwaar. Maar toen ik bij de finish in Zoutelande kwam, hoorde ik roepen: Opa, Opa! Mijn kleindochter met haar moeder stonden met bloemen aan de finish. Daar zou je het toch alleen al voor doen? Mobiliteit Mobiliteit is een randvoorwaarde om deel te nemen aan de samenleving en gebruik te maken van voorzieningen. Het werk is vaak niet in de directe woonomgeving, maar ook school, winkel, medische en andere voorzieningen zijn in Zeeland vaak niet om de hoek. In Zeeland zijn het de afstanden (en niet de verkeerscongestie) en de ontsluiting met openbaar vervoer die aandacht vragen. Dit hoofdstuk beschrijft de mobiliteitskeuzes en mogelijkheden van mensen in de fase van actieve ouderdom (60-80 jaar). Uit interview Nellie (70): Pas ben ik nog een midweek weggeweest voor een workshop met quilten. Ik heb deze leuke theemuts gemaakt, maar het was vooral gezellig samen. Ik kan dan meerijden met vrouwen die ik hier ken van het quilten. Anders zou ik er niet kunnen komen. Automobiliteit Van de vijftigers heeft vrijwel iedereen een rijbewijs en altijd een auto tot de beschikking. Iets minder dan de helft zit dan ook vrijwel elke dag in de auto. Bij de zeventigers is dat duidelijk anders. Daarvan heeft een kwart geen geldig rijbewijs en een vijfde geen auto ter beschikking. Ongeveer een kwart van de mensen in deze leeftijdscategorie zit vrijwel dagelijks in de auto (als passagier of bestuurder). Overigens is er een flink verschil naar geslacht, vooral bij de zeventigers. Vrijwel alle mannen in die leeftijd hebben een geldig rijbewijs. Bij de dames in die leeftijd is dat duidelijk lager: iets meer dan de helft (60%) heeft een geldig rijbewijs. Bij de jongere leeftijdscategorieën is het verschil tussen mannen en vrouwen veel kleiner: van de vijftigers heeft 90% van de vrouwen een rijbewijs ten opzichte van 97% van de mannen. Het bezit van een geldig rijbewijs ligt ook bij de mannelijke zeventigers iets lager in vergelijking met de mannelijke vijftigers (92% versus 97%). In de toekomst zullen meer mensen in deze leeftijdscategorie een geldig rijbewijs hebben dan nu. De vrouwen hebben immers een inhaalslag gemaakt. Voor vrijwel alle activiteiten (werk/studie, sport, bezoek, winkelen) en alle leeftijdscategorieën geldt overigens dat mannen vaker de auto pakken dan vrouwen. Zij zitten dan ook vaker dagelijks in de auto. Uit interview Frans (55): Als je op Noord-Beveland komt wonen, weet je dat je daar geen sluitend openbaar vervoer hebt, en dat je zelf voor je mobiliteit moet zorgen. Fietsen De zestigers en zeventigers fietsen vaker dagelijks dan de vijftigers. Niet fietsen komt vaker voor bij de zeventigers dan bij de andere twee categorieën. Belemmeringen spelen hierbij een rol. De zeventigers hebben immers vaker belemmeringen, waardoor ze niet meer kunnen of durven fietsen. Overigens fietst nog steeds ongeveer de helft van de zeventigers vrijwel dagelijks. Tabel 10: Fietsgebruik Vijftigers Zestigers Zeventigers (bijna) elke dag 40% 48% 48% 4 of 5 dagen 12% 11% 12% 2 of 3 dagen 17% 14% 14% 1 dag 10% 6% 4% minder dan 1 dag 11% 9% 6% nooit 9% 10% 16% Tabel 9: Autogebruik (bestuurder of passagier) Vijftigers Zestigers Zeventigers 1 (bijna) elke dag 44% 33% 23% 2 4 of 5 dagen 12% 15% 14% 3 2 of 3 dagen 25% 34% 37% 4 1 dag 11% 9% 11% 5 minder dan 1 dag 6% 6% 9% 6 nooit 2% 2% 6% 16

16 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst Wanneer we kijken waar de fiets voor gebruikt wordt, dan is de fiets vooral populair vervoer om naar de winkel te gaan of te gaan sporten. Voor familiebezoek of uitgaan is de auto populairder. Er zijn nauwelijks verschillen tussen vijftigers, zestigers en zeventigers. Het enige verschil betreft het feit dat vijftigers vaker voor de fiets kiezen bij het uitgaan en wat minder vaak voor de auto dan zestigers en zeventigers. Vrouwen fietsen vaker elke dag in vergelijking met mannen. Bij de zeventigers fietsen echter naar verhouding evenveel mannen als vrouwen elke dag. In deze categorie is ook te zien dat meer vrouwen dan mannen nooit fietsen, terwijl bij de jongere categorieën geen verschil naar geslacht te zien is. Openbaar vervoer en Wmo-vervoer 9 Openbaar vervoer wordt door bijna driekwart van de jarigen niet gebruikt. Er zijn iets meer jongere senioren die nooit gebruik maken van het openbaar vervoer. De meeste senioren gebruiken het openbaar vervoer vooral incidenteel (minder dan 1 keer per week). Wmo-vervoer speelt vooral een rol bij de oudste leeftijdscategorie. Iets meer dan één op de tien zeventigers maakt er wel eens gebruik van (12%). Dit blijken vooral mensen te zijn die niet (meer) over een auto beschikken. Vaak fietsen zij nog wel. Bij de vijftigers en zestigers is het gebruik veel lager, ongeveer 4%. Vrouwen maken vaker gebruik van zowel het openbaar vervoer als het Wmo-vervoer. Uit interview Dineke (72) Zij vond het moeilijk zoveel van haar zelfstandigheid in te moeten leveren. Ze rijdt niet meer zelf maar maakt gebruik van het collectief taxivervoer. Gelukkig kan ze nog goed in- en uitstappen. Toekomst Naar verwachting zijn in de toekomst procentueel gezien meer ouderen tot 80 jaar in staat in hun eigen mobiliteitsvraag te voorzien. Meer vrouwen hebben immers een rijbewijs. Wanneer zij (net als de mannen) makkelijk de auto pakken betekent dit een afname in het dagelijks fietsen en in OV-gebruik. Voor senioren die niet (meer) over een auto beschikken blijft Wmo-vervoer een belangrijke functie te vervullen. Procentueel zal het aantal gebruikers van Wmo-vervoer afnemen. Het totaal aantal gebruikers in deze leeftijd zal ook wat afnemen: grofweg van naar (Uitgaande van de aanname dat het huidige verschil tussen mannen en vrouwen vervalt en daarmee het percentage mannen dat nu Wmo-vervoer gebruikt, richtinggevend is voor het totaal in de toekomst.) Wonen Het huis en de buurt zijn van grote betekenis voor het welbevinden van mensen. Huis en buurt bieden geborgenheid en identiteit. Vrijwel alle jarigen wonen zelfstandig. Slechts een heel klein deel van de senioren woont in een instelling (zorg met verblijf in het kader van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten). Bij jarigen gaat het gemiddeld om 1,85% (CBS-statline). Uiteraard ligt het percentage lager onder jonge senioren dan onder oudere senioren: van de jarigen woont ongeveer 4% intramuraal; van de jarigen minder dan 1% (Den Draak, 2010). Uit interview In het huis waarin Peter (54) werd geboren en opgroeide in een gezin met vijf zussen en één broer, woont hij ruim een halve eeuw later nog steeds. Toen de Woningbouwvereniging het hoekhuis in 1999 te koop aanbood, aarzelde Peter dan ook niet. Huren of kopen Binnen de categorie jarigen geldt dat naarmate men ouder is men vaker in een huurwoning woont en minder vaak in een koopwoning. Van de vijftigers woont 83% in een koopwoning, van de zestigers 74% en van de zeventigers is dat 66%. De waarde van de koopwoning verschilt bijna niet (het komt iets minder vaak voor onder zeventigers dat ze een huis bezitten met een waarde boven de euro dan onder de vijftigers). Qua tevredenheid met de woning is er helemaal geen verschil tussen de cohorten. Tabel 12: Verhuisgeneigdheid Vijftigers Zestigers Zeventigers binnen 1 jaar 2% 2% 2% binnen 1 à 2 jaar 2% 3% 3% binnen 2 tot 5 jaar 7% 11% 11% geen verhuisplannen binnen 5 jaar 89% 85% 84% 9. Wmo- vervoer is door de gemeente gesubsidieerd vervoer vanuit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. 17

17 Sociale Staat van Zeeland Uit interview Wim (67) We hebben in de goeie tijd ons huis kunnen kopen. Dat is een mooie spaarpot. Ik heb hier alles goed in orde gemaakt, de vloeren, de muren, de uitbouw. De keuken is nu aan vervanging toe. Ongeveer een derde van de jarige huurders betaalt 200 tot 400 euro huur per maand. Iets meer dan de helft betaalt 400 tot 600 euro huur. De jonge ouderen blijken minder vaak een hogere huurlast van 600 euro of meer te hebben dan de oudere huurders (60+). Onder deze oudere huurders betaalt een op de tien 600 euro of meer. tabel 11: Huur woning Vijftigers Zestigers Zeventigers 200 tot % 34% 32% 400 tot % 57% 57% 600 of meer 5% 10% 12% Uit interview Wim (67) brengt menig uurtje in de tuin door. Hij heeft ook een stukje openbaar groen ingeplant met bijzondere planten. Die zijn gelukkig gespaard bij recente graafwerkzaamheden. De werklui hebben geen verstand van planten maar ik heb canna s kunnen redden. Die staan nu mooi te bloeien naast de voordeur. Ik heb ook geleerd om rozen te snoeien als ze uitgebloeid zijn. Als je dat goed bijhoudt, komen er weer nieuwe bloemen. Gemiddeld is de verhuisgeneigdheid onder Zeeuwen 9% binnen twee jaar en nog eens 11% op een termijn van 2 tot 5 jaar. Onder ouderen is dat wat lager (Smit, 2009; Van der Wouw e.a., 2010). Vergelijken we de jarigen, dan blijkt dat vijftigers net wat minder vaak verhuisplannen hebben dan zestigers en zeventigers. Dat geldt echter alleen voor plannen voor de middellange termijn (2 tot 5 jaar). Voor de korte termijn is er geen verschil te zien. Als men wel wil verhuizen, dan willen de jonge ouderen vooral kopen en de oudere ouderen vooral huren. Vijftigers met verhuisplannen hebben duidelijk vaker voorkeur voor een eengezinswoning of vrijstaande woning dan oudere senioren. Daarnaast blijkt een seniorenwoning best populair onder vijftigers: bijna één op de vijf van de mensen in deze leeftijd met verhuisplannen wil een seniorenwoning. Dat aandeel is net iets lager dan bij de oudere leeftijdscategorieën: daar is het iets meer dan een derde. Bijna een kwart van de zeventigers met verhuisplannen kijkt naar een aanleun- of zorgwoning; de jongere ouderen nagenoeg niet. Uit het woonbehoefte-onderzoek blijkt dat de aanleiding om te verhuizen vaak een wijziging is in het huishouden (bijvoorbeeld scheiden, (opnieuw) samenwonen of verweduwen is) of het optreden van zorgbehoefte (Van der Wouw e.a,. 2010; Van der Tak & Van der Wouw, 2007). Bijna vier op de tien zeventigers met verhuisplannen wil in de eigen wijk of kern blijven wonen. Onder jongere senioren ligt dat lager, namelijk rond een kwart. Zeventigers willen wat vaker naar een dorp met regionale functie, jongere senioren wat vaker naar het buitengebied. Tabel 13: Gewenste woning Vijftigers Zestigers Zeventigers kopen, bestaande woning 45% 28% 9% kopen, nieuwbouwwoning 16% 13% 7% huren, bestaande woning 24% 38% 43% huren, nieuwbouwwoning 15% 22% 41% Tabel 14: Gewenst type woning Vijftigers Zestigers Zeventigers eengezinswoning (waaronder rijtjeshuis, hoekwoning) 19% 5% 1% appartement (waaronder flat, boven- of benedenwoning) met lift 21% 37% 31% appartement (waaronder flat, boven- of benedenwoning) zonder lift 4% 3% 0% twee-onder-een-kap woning 5% 2% 0% vrijstaande woning 31% 15% 5% seniorenwoning 18% 34% 41% aanleunwoning/zorgwoning 2% 3% 22% 18

18 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst PZC augustus 2011: eigen huis voor senioren blok aan been Voornaamste doelgroep voor nieuwe appartementen in Middelburg zijn dertigers en veertigers ipv senioren. Reden: in de praktijk blijkt dat senioren moeilijk hun eigen woning kwijt raken, zodat de financiering voor een koopappartement onmogelijk wordt Er zijn nagenoeg geen verschillen tussen de cohorten in tevredenheid met de huidige woning en ook niet in de tevredenheid met de buurt. (De zeventigers zijn iets tevredener met de buurt). Toekomst Naar verwachting wonen relatief meer senioren in een eigen koopwoning en daarmee relatief minder senioren in een huurwoning. Vijftigers wonen immers vaker in koopwoningen en de verhuisgeneigdheid is laag. Daarnaast geldt dat het verkopen van de woning nog niet zo vanzelfsprekend is anno Dit betekent ook dat de senioren vaker dan nu zelf verantwoordelijk zijn voor het onderhoud van de woning. Leren & zingeving Leren doe je heel je leven. Voor jarigen staat dat in het teken van nieuwe kennis en inzichten, maar ook in het leren omgaan met veranderende omstandigheden. Uit onderzoek (Petzold, 1994) komt naar voren dat zingeving en inspiratie (weer) belangrijker worden in deze fase. Vaste kaders zijn immers weg, men gaat op zoek naar nieuwe antwoorden. Ook met de opkomst van het beeld van een beoogde kennissamenleving is levenlang leren en groeien meer op de voorgrond gekomen. Uit interview Anita (56) Zelf wil ik graag met mijn 60e kunnen stoppen met werken. Ik ben heel vroeg begonnen met werken en je moet je tegenwoordig continu bewijzen. Ik weet niet of ik dat wel kan blijven opbrengen Opleidingsniveau Het opleidingsniveau van de vijftigers wijkt flink af van de zestigers en zeventigers. Ongeveer één op de vijf heeft een hbo-opleiding of hoger. Dat is twee keer zo vaak als onder zeventigers. Het verschil in opleidingsniveau tussen mannen en vrouwen is ook aanzienlijk kleiner onder de vijftigers, dan onder de oudere generaties. Voor zowel mannen als vrouwen in de categorie vijftigers geldt dat meer dan de helft een opleiding op mbo-niveau of hoger heeft. Er is een flink aanbod aan cursussen in Zeeland. Er zijn zowel algemene cursussen, zoals centra voor kunst- en cultuureducatie of de zomeruniversiteit die deze aanbieden, maar er is ook specifiek cursusaanbod gericht op senioren, zoals Hoger Onderwijs Voor Ouderen (HOVO) en cursussen van Seniorenraden en GGD. Daarnaast zijn er natuurlijk trainingen en cursussen die senioren via hun werkgever kunnen volgen. In hoeverre Zeeuwse senioren deelnemen aan trainingen en cursussen is niet bekend. (Bij navraag blijken er vaak geen cijfers over. Ook in het bevolkingsonderzoek van de SSVZ of van de GGD is niet gevraagd aan deelname aan trainingen of cursussen.) Uit cijfers van het CBS blijkt dat flink wat senioren deelnemen aan het onderwijs: In 2009 gaat het in Nederland om 13% van de jarigen, 10% van de jarigen en 6% van de jarigen. Het gaat hier om postinitieel onderwijs, dat wil zeggen deeltijdopleidingen; de voltijdopleidingen tellen alleen mee als men daarvóór de onderwijsloopbaan voor minstens 5 jaar heeft onderbroken (CBS-statline, Enquête beroepsbevolking, voorlopige cijfers 2009). 19

19 Sociale Staat van Zeeland Religie Uit interview Anton (68) investeert in zijn levensovertuiging door zijn inzet voor het kosterswerk, maar hij verdiept zich ook in de achtergronden van de bijbel. Hij volgt er cursussen voor en leest erover. Hij verzorgt ook regelmatig een overdenking in een viering. Religie is een belangrijk aspect van zingeving. Er is een flink verschil tussen de drie cohorten in de mate waarin Zeeuwse senioren aangeven zich tot een kerkgenootschap of religieuze groepering te rekenen. Van de zeventigers geeft bijna driekwart (71%) aan zich tot een kerkgenootschap of religieuze groepering te rekenen. Bij het jongste cohort is dat iets meer dan de helft. Informatie Uit interview Een televisie of computer heeft Harry (60)niet. Dat laatste vindt hij wel eens een probleem worden, maar in geval van nood doet zijn zoon dat voor hem. Henk: Ooit ga ik misschien nog eens een computercursus doen. Het zoeken van informatie en het en zijn de meest geëigende toepassingen voor internetters ongeacht leeftijd. Maar oudere internetters passen het wat minder toe dan jongere internetters. Bij telebankieren en shoppen zijn flinke verschillen tussen de vijftigers, zestigers en zeventigers te zien. Een aantal toepassingen wordt nauwelijks gebruikt, ook onder vijftigers, te weten social media (hyves, facebook en linkedin) en chatten. Opvallend is verder dat de oudere internetgebruikers naar verhouding vaker met spelletjes bezig zijn dan de jongere internetgebruikers. Toekomst De nieuwe generatie senioren is hoger opgeleid dan de huidige. Waarschijnlijk zal de toekomstige generatie ouderen zich minder tot een kerkgenootschap of religieuze groepering rekenen dan de huidige generatie ouderen, waardoor zingeving naar verwachting een andere invulling zal gaan krijgen. De toekomstige generatie is digitaal vaardiger en gebruikt de digitale snelweg voor meerdere toepassingen. Daar is ook nog groei in te verwachten. De wijze waarop informatie gedeeld wordt, verandert. Inmiddels is internet het medium voor overheden, bedrijven en particulieren om met elkaar te communiceren. Het gebruik van internet is duidelijk hoger onder de vijftigers dan onder de jarigen. Zij gebruiken als internetter ook meer toepassingen (zie tabel). Van de zeventigers gebruikt de helft helemaal geen internet. Tabel 15: Internetgebruik Vijftigers Zestigers Zeventigers gebruik internet niet 9% 20% 50% 1 of 2 toepassingen 11% 15% 13% 3 of 4 toepassingen 47% 45% 30% 5 of meer toepassingen 32% 19% 7% Informatie zoeken (surfen, browsen) ja 95% 93% 86% ja 96% 93% 92% Chatten ja 11% 7% 6% Netwerken (zoals Hyves, Facebook, LinkedIn) ja 13% 8% 5% Spelletjes ja 27% 36% 46% Films / muziek (downloaden, bekijken, beluisteren) ja 21% 14% 13% Producten kopen ja 47% 30% 18% Telebankieren / verzekeren ja 83% 71% 57% Nieuws- en discussiegroepen ja 14% 11% 8% 20

20 Actieve ouderen in zeeland. Nu en in de toekomst Werken Werken neemt een belangrijke plaats in in het dagelijkse ritme van mensen. Voor een deel ontlenen mensen hun identiteit aan het werk dat ze doen of deden. Werken biedt naast economische zekerheid, mogelijkheden voor ontplooiing en sociale contacten. Uit interview Anita (56) Mijn werk vind ik heel belangrijk. Voor de contacten en voor het maken van verbindingen tussen mensen. Daarnaast geeft het structuur aan je bestaan. Het belangrijkste criterium vind ik echter dat werk vooral leuk moet zijn. Arbeidsparticipatie Iets minder dan de helft (44%) van de vijftigers werkt voltijds; iets meer dan een kwart (27%) in deeltijd. Er is een groot verschil tussen mannen en vrouwen in deze leeftijdscategorie. In vergelijking met de mannen werkt een veel kleiner deel van de vrouwen voltijds en een groter deel in deeltijd. Maar vooral een veel groter deel vrouwen werkt niet. Uit cijfers van het CBS blijkt dat de arbeidsparticipatie in Nederland toeneemt onder ouderen. Dit zelfde beeld is te zien in Zeeland. Ook in Zeeland stijgt de arbeidsparticipatie onder ouderen (zie figuur 3). Bij de categorie 45 tot 55 jaar komt dit vooral door een toename in arbeidsparticipatie van vrouwen. Bij 55 tot 65 jaar zien we zowel de participatie van de mannen als van de vrouwen stijgen. Vervroegd uittreden komt steeds minder voor. De overgrote meerderheid van de zestigers werkt niet. Wanneer ze wel werken, zo blijkt uit de analyse van de Sociale Staat van Zeeland, werken ze in vergelijking met vijftigers veel vaker (vanuit) thuis. Figuur 3: Netto arbeidsparticipatie in zeeland (cbs) % mannen 45 tot 55 mannen 55 tot 65 vrouwen 45 tot 55 vrouwen 55 tot 65 Uit interview De dag begint voor Anton (68) al vroeg. Tussen 4 en 7 uur s morgens is hij in de weer om bezorging van kranten te regelen. Daar is hij mee begonnen op verzoek van een vriend in een periode dat hij werkloos was. Het zou voor een paar dagen zijn. Nu is het al jaren een vaste bezigheid en de beloning is een welkome aanvulling op AOW en pensioen. Toekomst Naar verwachting neemt de arbeidsparticipatie onder oudere 55-plussers en onder vrouwen nog wat verder toe. Mogelijkheden om thuis te werken, maar ook het vasthouden en blijven ontwikkelen van kennis kunnen hieraan bijdragen (zie ook domein leren ). Tabel 16: Arbeidsparticipatie Vijftigers Zestigers Zeventigers nee (0 uur betaald) 26% 83% 98% nee (< 12 uur betaald) 3% 2% 0% deeltijds (< 36 uur betaald) 27% 7% 1% voltijds (36+ uur betaald) 44% 8% 0% 21