Twaalf indicatoren getest De twaalf belangrijkste technische-analyse-indicatoren getest op de AEX-index

Transcriptie

1 Speciale pdf-uitgave Twaalf indicatoren getest De twaalf belangrijkste technische-analyse-indicatoren getest op de AEX-index Rombout H. Kerstens

2 Twaalf indicatoren getest De twaalf belangrijkste technische-analyse-indicatoren getest op de AEX-index Speciale pdf-uitgave Rombout H. Kerstens Keyword BV 1

3 Ontwerp: Software: Druk: Douwe de Haan, Delft Wall Street Professional, Excel JB&A, Delft Copyright 2005 Speciale pdf-uitgave, 2010 Keyword Info Systems BV. Postbus AR DELFT Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enigerlei vorm of op enigerlei wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enigerlei andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van art. 16b en 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor verschuldigde vergoeding te voldoen aan Stichting Reprorecht, Postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van een of enkele gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers of andere compilatiewerken dient men zich tot de uitgever te wenden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electric, mechanic, photocopying, recording, or otherwise, without prior written permission of the publisher. ISBN Disclaimer: De beschrijving van de indicatoren en tradingsystemen in dit boek zijn uitsluitend bedoeld voor educatieve doeleinden. Het boek en de bijbehorende tradingsystemen zijn dus heel uitdrukkelijk niet bedoeld als advies over het kopen of verkopen van effectenproducten. Indien de lezer toch besluit om zelf opdracht te geven tot aan- of verkoop van effectenproducten op basis van de in het boek beschreven tradingsystemen, doet hij/zij dat geheel op eigen initiatief en op eigen verantwoording. Er wordt tevens met nadruk op gewezen dat het openen van een effectenpositie een zeker risico met zich brengt. 2

4 Inhoud Inleiding 5 1 Technische analyse (algemeen) 7 2 Backtesten en optimaliseren De AEX-index- testbank Backtesten Rendement en risico Optimaliseren 19 3 De twaalf belangrijkste indicatoren getest Trendvolgende indicatoren Moving Average Dual Moving Average MACD DMI Parabolic SAR MSL Oscillatoren Momentum (ROC) RSI Stochastics CCI Trix Williams %R Overzichtstabel 75 4 Zelf ontwerpen tradingsystemen Systeemtrading Voorbeelden Moving Average + DMI Moving Average + RS Zelf programmeren van tradingsystemen 82 Inhoud 3

5 5 Actief handelen met indicatoren en handelssystemen Psychologie Psychologie van het beleggen De vijf basisregels voor een succesvolle trader Moneymanagement Instrumenten Futures, Opties, Warrants en Turbo s Forex en CFD s Verhandelbaarheid en liquiditeit 99 4

6 Inleiding Boeken over theorie en achtergrond van de technische analyse zijn er te kust en te keur. Deze uitgave is dan ook niet bedoeld als standaardwerk over technische analyse, maar als een compacte handleiding bij de selectie en toepassing van technische indicatoren en tradingsystemen. Het gebruik van technische analyse en indicatoren raakt onder beleggers steeds meer ingeburgerd. In tijdschriften, op internet en door middel van software op de pc staat de actieve belegger een heel arsenaal aan indicatoren ter beschikking. Dikwijls worden deze indicatoren, inclusief al hun mogelijkheden, gebruikt zonder dat er enig inzicht bestaat in het gedrag van de indicatoren en in hun beperkingen. Dit onoordeelkundig gebruik van technische analyse leidt onvermijdelijk tot teleurstellingen. In dit boek worden de twaalf meestgebruikte basisindicatoren besproken. Dit gebeurt aan de hand van een korte beschrijving, een definitie van aanen verkooppunten en een complete formule van de berekening. Verder wordt elke indicator getest en geoptimaliseerd op de twee fasen waarin de AEX-index zich kan bevinden: een trendmarkt en een tradingmarkt (=zijwaartse markt), waarvoor we twee perioden hebben gekozen. Op de tests wordt een kort commentaar gegeven. Voor deze opzet is gekozen om zo de lezer in staat te stellen op een educatieve manier meer kennis te vergaren over het gedrag van de indicatoren. Tevens is het de bedoeling om hem meer inzicht te geven in het proces van backtesten en optimaliseren van indicatoren. Het is in geen geval de bedoeling om indicatoren te beoordelen op hun universele bruikbaarheid, als dat al zou kunnen. Elke markt en elk instrument heeft een specifiek karakter, waarbij een bepaalde indicator al dan niet bruikbaar is. Ongetwijfeld zullen er voor elk voorbeeld in dit boek talloze andere voorbeelden zijn die het tegendeel laten zien. Het al of niet geld verdienen aan de hand van de hier gekozen testdata houdt dan ook zeker geen diskwalificatie in van de betreffende indicator. Het is de bedoeling om de lezer de basisvaardigheden bij te brengen om zijn indicatorwapen te kiezen bij het handelen en tijdens het instellen van de parameters. Het boek Inleiding 5

7 beoogt dan ook beslist niet om een aanbeveling te doen welke indicator op de AEX werkt en welke niet. Het is niet de bedoeling om de lezer een versgebakken vis te serveren, maar om hem te leren vissen. Rombout H. Kerstens oktober 2005 Inleiding 6

8 1. Technische analyse Technische analyse is het analyseren van de prijsvorming die door vraag- en aanbodverhoudingen op een markt tot stand komt. De technisch analist gebruikt voor het maken van zijn analysen verschillende grafieken en indicatoren, die een goed overzicht geven van de koersontwikkeling en een beter inzicht verschaffen in het spel van vraag en aanbod. Hoeksteen van de technische analyse is de stelling dat de koersen zich trendmatig bewegen. Technische analyse is niet perfect en werkt ook niet altijd. Voor de kortetermijnbelegger biedt de fundamentele analyse echter geen soelaas en is er dus geen alternatief. Technische analyse versus fundamentele analyse Wanneer technische en wanneer fundamentele analyse: Technisch Fundamenteel Doel: Het voorspellen van korte- Het bepalen van termijnbewegingen van zekerheidswaarden aandelenkoersen. voor de lange termijn. Studie van: De actie op de aandelen- Verkopen, resultaten en beurs, vooral m.b.t. koers- dividend. De te verwachten en omzetveranderingen winsten van de individuele van individuele fondsen onderneming, van bedrijfsen de markt. takken en de hele economie. Type koper: Meestal kortetermijn- Meestal langetermijnhandelaren en beleggers. beleggers. Strategie: Het hanteren van regels Beleggen in fondsen tegen zoals plaatsen van stoploss- redelijke koersen, zowel op orders, identificeren en basis van historische gegegebruikmaken van trends vens als van te verwachten in de bewegingen van cijfers. Kortetermijnkoersaandelenkoersen. bewegingen worden buiten beschouwing gelaten. Filosofie: Kortetermijnkoersbewe- Langetermijnwaardebepagingen kunnen worden lingen kunnen worden voorvoorspeld op basis van de zien op basis van fundamenstudie van koersen, om- tele factoren. Kortetermijnzetten en chartpatronen koersveranderingen zijn van individuele aandelen moeilijk te voorspellen. en andere marktindicatoren. Technische analyse 7

9 Chartreading Bij technische analyse wordt vaak gebruikgemaakt van grafische voorstellingen (grafieken, ook wel charts genoemd); vandaar ook wel de benaming chartreading. Een chart of grafiek is overzichtelijk en geeft in één oogopslag de stand van zaken weer op een bepaald tijdstip. Charts kunnen op verschillende manieren worden geconstrueerd, maar meestal wordt gebruikgemaakt van een barchart of van een lijnchart. Chartreading wordt ook wel visuele analyse genoemd. Dit is het domein van de trendlijnen, koerspatronen, hoofd-en-schoudersformaties, et cetera. De chartreader probeert op basis van duidelijke regels patronen en trends te ontdekken. Toch zit er onvermijdelijk een subjectieve component in de visuele analyse. De ene analist zal soms wel een bepaald patroon herkennen, de andere niet. Indicatoren Indicatoren zijn een rekenkundige afgeleide van de koersgrafiek. Door middel van wiskundige formules wordt getracht om meer inzicht te krijgen in het gedrag van de koersgrafiek en zo een visie te ontwikkelen op de toekomstige koersontwikkeling. Deze tak van sport binnen de technische analyse heet statistische analyse. Statistische analyse is objectief. De uitgevoerde berekeningen zijn maar voor één uitleg vatbaar. Hierdoor kunnen de menselijke emoties worden uitgeschakeld, die vaak de oorzaak zijn van inconsequent en irrationeel handelen op de beurs. Indicatoren zijn er in alle soorten en maten. Sommige presteren goed in een trendmarkt, andere juist in een zijwaartse markt (tradingmarkt). Als een indicator objectief aan- en verkooppunten kan aangeven in de markt, dan spreken we ook wel van een tradingsysteem. Het vinden van de best presterende indicatorinstellingen voor een bepaalde markt of individueel aandeel noemen we het optimaliseren van een indicator. Het uitrekenen wat een bepaalde indicator voor resultaat zou hebben behaald op basis van historische koersen, heet backtesten. De zogenoemde trendvolgende indicatoren doen het goed in een trendmarkt, de oscillatoren presteren in theorie beter in een tradingmarkt. Om te bepalen of een markt een zijwaarts of trendmatig verloop heeft, zijn ook weer speciale indicatoren ontwikkeld, maar deze vallen buiten Technische analyse 8

10 het bestek van dit boek. De samenhang tussen indicatoren en de trend in tradingsystemen wordt uitvoerig belicht in het boek Ontwerpen en toepassen van tradingsystemen van Erik Zwierenberg. Tradingmarkt: zijwaartse beweging. Trendmarkt: serie hogere toppen en hogere dalen of serie lagere toppen en lagere dalen. Beoordelen van indicatoren en tradingsystemen Informatie over het backtesten en optimaliseren van tradingsystemen is in diverse boeken vaak Engelstalig te vinden. De hoofdlijnen van deze materie worden in hoofdstuk 2 nog eens overzichtelijk gepresenteerd. Technische analyse 9

11 Aanbevolen literatuur over technische analyse en tradingsystemen: Geels, H.J. Beleggen met Technische Analyse (Keyword, 2005). Zwierenberg, E. Ontwerpen en toepassen van tradingsystemen (Keyword, 2003). Kaufman, Perry J. Trading Systems and Methods (Wiley, 1987). Le Beau, Ch. & Lucas, D. Computer Analysis of the Futures Market (Mc Graw Hill, 1992). Technische analyse 10

12 2. Backtesten en optimaliseren Backtesten en optimaliseren van indicatoren zijn mogelijkheden die tegenwoordig in bijna alle moderne technische-analysesoftwarepakketten aanwezig zijn. Maar blindelings traden op resultaten uit het verleden is een riskante zaak. Het is voor iedere actieve belegger die de hulp inroept van indicatoren en tradingsystemen dan ook belangrijk om enige basiskennis over de toepassing ervan te bezitten. Vandaar dat ik op hoofdlijnen deze onderwerpen nog eens de revue laat passeren, zonder echter te pretenderen de stof volledig te behandelen. Daarvoor verwijs ik graag naar gespecialiseerde literatuur. 2.1 De AEX-index- testbank Om inzicht te krijgen in het gedrag van de indicatoren in de diverse markten, is als testdata gekozen voor twee verschillende perioden van dagkoersen op de AEX-index: Trendmarkt De periode van 20 september 1994 (AEX stand = 182,22) tot 27 oktober 1998 (451,75). De buy-and-holdstrategie geeft een stijging van 269,53 punten. Totaal 1068 koersen. Tradingmarkt De periode van 4 november 1999 (584,76) tot 8 maart 2001 (595,39). De buy-and-holdstrategie geeft een stijging van 10,63 punten. Totaal 343 koersen. Er is hier gekozen voor dagkoersen. De in deze uitgave besproken principes over backtesten en optimaliseren gaan ook op voor week- en maandkoersen, maar ook voor de kortetermijn-intradaykoersen. De volatiliteit (beweeglijkheid) van de koersen is in beide perioden gemiddeld en dus niet extreem. Zowel in de trading- als in de trendfase is het mogelijk om met behulp van long- en shorttrades de markt te verslaan ten opzichte van de buy-and-holdstrategie. De perioden zijn niet allebei even lang. Dit is een keuze die te maken heeft met het feit dat we alle indicatoren op één index willen testen en vergelijken. De onderlinge resultaten zijn zodoende goed vergelijkbaar. Backtesten en optimaliseren 11

13 AEX-index- testbank. Daggrafiek van de AEX-index (testperiode met trenden tradingfase). De lijn onder de AEX geeft de beweeglijkheid (volatiliteit) aan, berekend over zestig dagen. Waar in andere publicaties vaak een all-roundperiode wordt genomen met zowel trend- als tradingfasen, hebben wij gekozen om deze fasen te scheiden, zodat het specifieke karakter van elke indicator beter tot zijn recht komt en ook het optimalisatiegedrag in beide situaties kan worden onderscheiden. Hoofddoel is de educatieve waarde van de resultaten en niet direct beantwoording van de vraag met welke indicator op de AEX-index het meeste geld kan worden verdiend. Elke indicator heeft voor de berekening een aantal koersen nodig om tot een eerste indicatorwaarde te komen. Deze voorloopkoersen zijn aan elke indicator aangeboden, zodat ook de indicator met zijn eerste waarde op de eerste dag van de testperiode aanvangt. Het is onvermijdelijk dat aan het eind van de testperiode nog een positie openstaat. Deze open positie wordt tegen de laatste slotkoers meegenomen in de testresultaten. Alle indicatoren mogen zowel long als short gaan. 2.2 Backtesten Het backtesten van indicatoren is het proces waarmee aan de hand van objectieve handelsregels voor aan- en verkoop, met historische koersen Backtesten en optimaliseren 12

14 wordt berekend wat in een bepaalde periode met deze strategie zou zijn verdiend. Er is voor gekozen om geen rekening te houden met slippage, bied-laatspread en kosten. Dit vergemakkelijkt vergelijking van de onderlinge resultaten. Bovendien is een en ander ook afhankelijk van het instrument waarmee een strategie wordt uitgevoerd (aandelen, opties, futures, et cetera.). Bedenk echter wel dat het daadwerkelijke traden andere resultaten kan opleveren dan de theoretische waarden in de tabellen. Een andere aanname is dat de trades worden geopend of gesloten tegen de openingskoers van de bar volgend op de bar van het indicatorsignaal. Dit is uiteraard ook iets dat alleen in theorie mogelijk is. Met de meeste softwarepakketten voor technische analyse kunnen indicatoren worden gebacktest. De gevonden resultaten moeten altijd aan een nader onderzoek worden onderworpen om te bepalen of ze een houvast bieden om in de toekomst mee te gaan traden. Behalve uiteraard een positieve winstverwachting moeten de resultaten ook worden getoetst aan een aantal andere criteria, waarvan de belangrijkste zijn: Grafiek met equity curve. Grafiek van een RSI-indicator met drie winstgevende trades (twee long en een short). De pijltjes geven de aan- en verkooppunten weer. De onderste lijn is de zogenoemde equity curve. Deze lijn geeft het waardeverloop weer van het kapitaal (liquide middelen plus open positie). Met een succesvol tradingsysteem zal deze lijn trendmatig een opgaande beweging laten zien. Backtesten en optimaliseren 13

15 Voldoende trades om statistisch significant te zijn. Maximale verlies per trade (drawdown). Hitrate (aantal winsttrades/totaalaantal trades). Gemiddelde winst/gemiddeld verlies. Maatstaf voor rendement en risico (WS Index en Rina Index). Deze criteria worden verder uitgewerkt in paragraaf 2.3 (rendement en risico). Verder spelen ook menselijke factoren een rol bij het beoordelen van een backtest. Weliswaar kan een strategie er statistisch goed uitzien, maar als er regelmatig veel opeenvolgende verliesgevende trades voorkomen, dan is die strategie moeilijk vol te houden. Twee, drie of vier achtereenvolgende verliestrades zijn nog overkomelijk, maar na een reeks van tien verliestrades zal zelfs de meest doorgewinterde trader zich zorgen gaan maken. Terwijl er statistisch gezien nog niets aan de hand hoeft te zijn, zal het moreel echter zodanig zijn aangetast dat de handdoek in de ring wordt geworpen. De getoonde resultaten van de hier beschreven backtests gaan uit van een beginstand van een account op nul. Dit is uiteraard in de praktijk anders, maar is voor de onderlinge vergelijkingen eenvoudiger. Ook de equity curve in de grafieken zal dus altijd op nul beginnen. De backtest gaat ervan uit dat bij elke trade eenmaal de index wordt aan- of verkocht. De eindstand van de equity curve is dus altijd de brutowinst van de strategie in AEX-punten. 2.3 Rendement en risico Over het rendement en risico van tradingsystemen zijn talloze publicaties verschenen, waarvan Lucas & LeBeau en Kaufman de bekendste auteurs vormen. Ik zal me hier beperken tot de hoofdlijnen. Zonder risico, geen rendement. Dit is natuurlijk een waarheid als een koe, maar als we een strategie beoordelen, dan willen we wel weten of het risico dat we lopen ook in verhouding staat tot de winstverwachting. Een kleine winst maken, terwijl we tijdens een trade het risico lopen om een groot verlies (drawdown) te lijden, is een zaak die we zoveel mogelijk willen voorkomen. We lopen dan immers het risico van een margincall (bijvoorbeeld bij futures, opties en beleggen met geleend geld) en zullen bij onvoldoende middelen de trade tussentijds met verlies Backtesten en optimaliseren 14

16 moeten sluiten, terwijl de strategie zelf nog in de markt zit. Om een strategie hierop in het verleden snel te kunnen beoordelen, zijn een aantal maatstaven ontwikkeld. We gebruiken in deze uitgave de WS Index en de RINA Index. Beide worden hieronder beschreven: WS Index De WS Index (ontwikkeld door Keyword) geeft het rendement/risicoprofiel van een tradingsysteem weer. Hoe hoger de index, hoe beter het rendement/risicoprofiel. De index wordt als volgt berekend: WS Index = * (Average result per trade) / ((Maximum verlies) * (Percent time in the market)). Average result per trade Dit is het gemiddelde resultaat per trade. Maximumverlies Dit is het maximale verlies op een trade, berekend over alle trades. Percent time in the market Dit is het deel van de tijd dat het tradingsysteem een positie heeft. Een tradingsysteem dat slechts een beperkt deel van de tijd in de markt is, krijgt hierdoor een hogere WS Index. Met de meeste hier besproken indicatoren zitten we 100% van de tijd in de markt en hebben we dus altijd long- of shortposities. Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. RINA Index De RINA Index geeft het rendement/risicoprofiel van een tradingsysteem weer. Hoe hoger de index, hoe beter het rendement/risicoprofiel. Volgens de auteur (RINA Systems, Inc.) zou de RINA Index voor een goed handelssysteem minimaal een waarde van dertig moeten hebben. De index wordt als volgt berekend: Backtesten en optimaliseren 15

17 RINA Index = (Select Net Profit) / ((Average Drawdown) * (Percent time in the market)) Select Net Profit De Select Net Profit is het nettoresultaat van alleen die trades waarvan het resultaat binnen het gemiddelde resultaat plus of min driemaal de standaarddeviatie valt. Trades met een extreem laag of hoog resultaat tellen dus niet mee. Average Drawdown Dit is de gemiddelde drawdown (het gemiddelde verlies) per trade, berekend over alle trades. Percent time in the market Dit is het deel van de tijd dat het tradingsysteem een positie heeft. Een tradingsysteem dat slechts een beperkt deel van de tijd belegd is, krijgt hierdoor een hogere RINA Index. Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. RINA versus WS De RINA Index corrigeert het behaalde resultaat door de extreem winstgevende en verliesmakende trades niet mee te tellen. Dit geeft voor sommige tradingsystemen echter een ongewenst resultaat. Indien uw handelssysteem te maken heeft met veel kleine (verlies)trades in een tradingrange, en slechts enkele langlopende winstgevende trades van de trend, dan zal de RINA Index een lage of zelfs negatieve waarde laten zien. Andere criteria Behalve deze twee belangrijke indices worden in de beoordelingstabellen in hoofdstuk 3 ook onderstaande gegevens weergegeven: Resultaat Dit is de brutowinst die een strategie heeft gemaakt in kale AEXpunten. Dus zonder slippage, spread of kosten. Bij elke trade wordt eenmaal de index aan- of verkocht. Backtesten en optimaliseren 16

18 Aantal trades Dit betreft het totaalaantal gedane trades. Hoe meer trades, hoe lastiger het uiteraard zal zijn om, vanwege de extra slippage en kosten, het fictieve rendement in een livesituatie te benaderen. Te weinig trades geven minder statistische houvast. Een zeer betrouwbaar statistisch resultaat is pas mogelijk bij meer dan vijftig trades. Bij minder dan twintig moeten de resultaten met de nodige argwaan worden bekeken. Hitrate De hitrate is het aantal winstgevende trades/totaal aantal trades. Gemiddelde winst/gemiddeld verlies Samen met de hitrate is dit een belangrijke maatstaf voor de beoordeling van een strategie op de Probability of Ruin (kans op een faillissement). Tradingsimulatiescherm. Voorbeeld van een tradingsimulatiescherm uit het pakket Wall Street Professional. Alle parameters om een strategie te kunnen beoordelen worden hier weergegeven. Backtesten en optimaliseren 17

19 Probability of Ruin (POR) Stel we hebben een goed systeem dat er qua rendement en risico goed uitziet. Dan nog bestaat er een risico dat we failliet gaan als we gaan traden in een livesituatie. Dit POR-risico is beschreven door Lucas & Le Beau in het boek Computer Analysis of the Futures Market. We komen dit risico ook tegen in de kansberekening en speltheorie. Ik zal dit toelichten met een voorbeeld. U gaat op een avond naar het casino met 250. U wilt de hele avond uitzitten zonder grote verliezen en kiest ervoor om te spelen aan de roulettetafel op zwart of rood. U zet elke keer een fiche van 10 op zwart of rood en hebt dus in elke ronde een even grote kans om de inzet te verdubbelen of te verliezen (de nul van de bank laten we even buiten beschouwing). Uw verwachting is waarschijnlijk dat u met ongeveer 250 aan het eind van de avond weer naar buiten loopt. Toch is er een kans van 50% dat de roulette zich tegen u keert en u de pech hebt nog maar ongeveer 125 over te hebben! Deze 50% kans noemen we de Probability of Ruin. Ditzelfde kan uiteraard gebeuren bij het traden. In de tabel van Lucas en Le Beau kunt u opzoeken wat de POR is van een tradingsysteem. Hierbij wordt uitgegaan van een tradingaccount van waarbij met elke trade 4% van de account ( 1000) wordt geriskeerd. Het niveau waarop het systeem failliet is, wordt gesteld op Het systeem wordt als succesvol beschouwd als de teller op staat. Aan de bovenkant van de tabel kijkt u bij de hitrate van uw systeem. Aan de linkerkant kijkt u bij de gemiddelde winst/gemiddeld verlies (W/V). In ons casinovoorbeeld is de hitrate 50% en de W/V 1:1. De POR (50%) volgt uit de tabel. Pas bij een hitrate van 50% en een W/V van 2,5:1 wordt u volgens de tabel dus behoed voor een faillissement (dit komt in een casino helaas niet voor). De backtest waar u deze gegevens uithaalt, dient minimaal vijftig trades te tellen om betrouwbare conclusies te kunnen trekken. En dan nog kan het fout gaan. Tijdens het traden kan de markt van karakter veranderen en kunnen hitrate en W/V van uw systeem dus veranderen. Voer daarom tijdens het traden ook nog regelmatig backtests uit om u niet te laten verrassen. Ook een sterk afvlakkende of dalende equity curve kan een signaal zijn om uw systeem te evalueren. Backtesten en optimaliseren 18

20 Tabel: Probability of Ruin (POR) (Lucas & LeBeau) Percentage winnaars winst:verlies : : : : : : : : Optimaliseren Als een indicator of tradingsysteem met de standaardparameters in een backtest onvoldoende winst of verlies maakt, dan is het verleidelijk om de parameters zo aan te passen dat deze in het verleden wél geld zouden hebben opgeleverd. Dit zogenoemde optimaliseren is binnen de technische analyse echter niet onomstreden. Tegenstanders zijn van mening dat als een systeem in het verleden niet werkte, het ook geen zin heeft om hier net zo lang aan te sleutelen totdat het wel geld oplevert. Dit verleden komt in die vorm toch niet terug en het beruchte curvefitting is het gevolg. Het verlaten van de standaardinstellingen heeft juist tot gevolg dat de indicator in de toekomst problemen krijgt met het geven van goede signalen. Het vermogen om te generaliseren is het systeem dan ontnomen, volgens de critici. Voorstanders van optimaliseren zijn van mening dat curvefitting kan worden voorkomen door de optimalisatie goed uit te voeren en leggen er de nadruk op dat de gevonden parameters robuust moeten zijn. Hiermee wordt bedoeld dat er een brede range van aansluitende parameters dient te zijn die alle winst opleveren. Een robuust tradingsysteem wordt geacht langer winstgevend te blijven in een veranderende markt. We laten de discussie tussen voor- en tegenstanders hier verder rusten. Backtesten en optimaliseren 19

21 Curvefitting. Optimaliseren kan leiden tot het beruchte curvefitten. In dit boek bestuderen we wat het betekent om een bepaalde indicator te optimaliseren en hoe deze zich vervolgens gedraagt. Daarbij is het ook interessant om te zien hoe een indicator zich gedraagt als deze wordt geoptimaliseerd in een markt waar hij niet voor bedoeld is, bijvoorbeeld een Moving Average (MA) in een tradingmarkt. In hoofdstuk 3 wordt bij elke indicator een optimalisatiecurve gegeven in een trend- en in een tradingmarkt. De getoonde optimalisatiecurven laten op de X-as de parameters zien. Op de Y-as ziet u de bijbehorende gemiddelde winst/alle trades (totale winst gedeeld door totaalaantal trades). Een gezonde optimalisatiecurve laat grote gebieden zien met een ruime keuze aan winstgevende parameters. Parameters die vlak bij elkaar liggen en winst en verlies afwisselen, de zogeheten spikes, dienen met argwaan te worden bekeken. Bij het optimaliseren van de indicatoren in deze uitgave is uitgegaan van een optimalisatie op maximale winst per trade. Bij de berekeningen worden de trades geopend en gesloten tegen de openingskoers van de bar volgend op de bar van het signaal. Er wordt geen rekening gouden met kosten, slippage en spread. Om praktische redenen is bij sommige indicatoren in hoofdstuk 3 het aantal te optimaliseren parameters en/of de range beperkt. Van sommige optimalisatiecurven worden in verband met de leesbaarheid soms alleen de meest relevante gedeelten getoond. Optimalisatiecurven Backtesten en optimaliseren 20

22 van indicatoren met meerdere parameters kunnen op verschillende manieren worden samengesteld, afhankelijk van de volgorde van optimalisatie van de parameters. De vorm van de curve zal in deze gevallen dus mede afhankelijk zijn van de gebruikte software (Wall Street Professional en Excel). Om alle interessante uitkomsten van het optimalisatieproces te laten zien, is een vuistdik boek noodzakelijk. Elke optimalisatiecurve heeft vaak meerdere toppen (optima) die het bestuderen in een chart en backtest waard zijn. Bij elke indicator is er dus noodgedwongen door de auteur een keuze gemaakt. Er is meestal gekozen voor een resultaat dat statistisch het meest interessant is (minimaal twintig trades) en waarbij de equity curve zoveel mogelijk een stijgende lijn laat zien. Waar mogelijk is geprobeerd belangrijke keuzen in het commentaar te verwerken. Voorbeelden van optimalisatiecurven: Optimalisatiecurve met brede toppen. Optimalisatie van een trendvolgende indicator op een trendmarkt laat brede gedeelten zien met winstgevende parameters. Backtesten en optimaliseren 21

23 Optimalisatiecurve met spikes. Deze optimalisatie van een trendvolgende indicator op een tradingrange laat alleen enkele winstgevende parameterspikes zien. Deze parameters zullen geen robuust systeem opleveren. Houd bij toepassing van optimalisatie in de praktijk altijd in gedachten dat ook optimalisatie geen garantie biedt op succes in de toekomst. Als het gevonden optimum extreem ver van de standaardparameters ligt, wees dan extra op uw hoede. Stel uzelf de vraag wat deze markt zo speciaal maakt en wat de kans is dat dit blijft voortduren. Let er ook op dat de markt in de optimalisatieperiode hetzelfde karakter heeft als de markt waarin u gaat handelen, namelijk trendmatig of tradingmatig. Backtesten en optimaliseren 22

24 3. De twaalf belangrijkste indicatoren getest Zes trendvolgende indicatoren en evenveel oscillatoren worden onderworpen aan een backtest en optimalisatie op de AEX-testdata van een trading- en een trendmarkt. Volgens de theorie zullen trendvolgende indicatoren beter presteren in een trendmarkt, terwijl oscillatoren het juist beter zullen doen in een tradingmarkt. Voor de trendvolgende indicatoren blijkt dit redelijk goed te kloppen. De bij de oscillatoren ingedeelde ROC, CCI en TRIX blijken zich in de test ook trendvolgend te gedragen. Elke indicator wordt in het kort beschreven, inclusief de formule. Tevens worden de geteste handelsregels kort beschreven. Dit zijn de klassieke handelsregels. Daarop zijn in de loop der tijd diverse varianten ontstaan die we hier buiten beschouwing laten. Niet alle indicatoren hebben door de bedenkers ervan aanbevolen standaardparameters. In die gevallen (zoals de Moving Average) is als standaardparameter een gemiddelde waarde genomen die in softwarepakketten en literatuur vaak wordt gebruikt. Voor elke indicator worden voor zowel trading- als trendmarkt twee charts getoond plus de bijbehorende optimalisatiecurven. In de inleiding werd al betoogd dat een slechte score op de testdata geen diskwalificatie van de toegepaste indicator inhoudt. Het betekent alleen dat de hier geteste handelsregels slecht scoren op de door ons gekozen testdata. Veel indicatoren worden ook gebruikt als ondersteuning in de visuele analyse. Hier zijn bijvoorbeeld trendbreuken van de indicator of divergenties (afwijkende trendrichting van indicator en koers) dikwijls belangrijker dan het aan- of verkoopsignaal. De twaalf belangrijkste indicatoren getest 23

25 3.1 Trendvolgende indicatoren Moving Average Een Moving Average (MA) ofwel Voortschrijdend Gemiddelde middelt het koersverloop over de opgegeven periode. Deze indicator wordt in de standaardvorm berekend door de slotkoersen van bijvoorbeeld de afgelopen dertig dagen bij elkaar op te tellen en te delen door dertig. Bij de gewogen variant tellen de laatste koersen relatief zwaarder mee in de berekening. De Moving Average zal nu meer met de koerslijn meelopen. Bij een Exponentieel gewogen Moving Average vindt de middeling plaats met een zogenoemd dempingspercentage. We beperken ons in dit hoofdstuk tot de standaardberekening. Parameters MA-periode (30) Interpretatie De Moving Average geeft de trend van het koersverloop in een vloeiende lijn weer, doordat kortstondige koersfluctuaties worden uitgefilterd. Nadeel van de MA is dat deze, afhankelijk van de gekozen periode, achterloopt op de actuele koers. Aan-/verkoopsignalen De kruising van een MA met de koerslijn wordt gesignaleerd als aan-/ verkoopsignaal. Berekening Gewone Moving Average: MA[i] = 1 / MAperiode * Koers[j] waarbij j = (i - MAperiode + 1).. i Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Trendvolgende indicatoren: Moving Average 24

26 MA in trendmarkt MA met standaardwaarde (30) in trendmarkt. MA geoptimaliseerd (200) in trendmarkt. Optimalisatiecurve MA in trendmarkt. Trendvolgende indicatoren: Moving Average 25

27 MA in tradingmarkt MA met standaardwaarde (30) in tradingmarkt. MA geoptimaliseerd (192) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve MA in tradingmarkt. Trendvolgende indicatoren: Moving Average 26

28 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De Moving Average is het voorbeeld van een trendvolgende indicator. Het is ook een lagging indicator, een indicator die dus altijd achter de koers aanloopt. Deze twee nadelen doen zich stevig gelden in een tradingmarkt. De MA is tevens berucht om het zogeheten curvefitting. Het gevonden optimum is dan vaak zodanig dat de MA een dusdanige curve heeft dat de signalen precies op tijd komen. Althans in het verleden. De kans dat de gevonden curve in de toekomst exact weer zo terugkomt, is natuurlijk bijzonder klein. Dit feit heeft het optimaliseren van de MA een slechte naam bezorgd. In consequent sterke trendmarkten is dat onterecht. In tradingmarkten echter is het meestal zinloos om de MA te optimaliseren. Trendmarkt De standaardparameter (30) maakt winst, maar zoals gezegd laat de MA zich in trendmarkten zeer goed optimaliseren. De optimalisatiecurve ziet er dan ook gezond uit. Het resultaat verslaat de buy-and-hold-strategie, maar laadt wel de verdenking op zich van curvefitting. Er is in de geoptimaliseerde chart gekozen voor het optimum (200), aangezien het optimum rond 360 op de testdata slechts enkele trades laat zien. Tradingmarkt De MA maakt zijn slechte naam in tradingmarkten meer dan waar. Met de standaardparameter (30) worden veel trades gegenereerd, maar uitsluitend verlies geleden. De optimalisatiecurve bevindt zich grotendeels onder de nullijn, en waar deze boven de nullijn komt hebben de uitkomsten weinig statistische waarde door de geringe hoeveelheid trades. De hier gekozen top (192) laat 24 punten winst zien in zeven trades. Trendvolgende indicatoren: Moving Average Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (30) 194, ,51 8,05-25,59 21 Optimum (200) 319, ,06 289,71 28,55 <21 Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (30) -233, ,75-22,61-39,8 100* Optimum (192) 23, ,69 62,53 8,95 31* Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:500) * gebaseerd op minder dan 20 trades Trendvolgende indicatoren: Moving Average 27

29 3.1.2 Dual Moving Average De Dual Moving Average bestaat uit twee afzonderlijke Moving Averages. Hiermee kan het omkeermoment van een stijgende naar een dalende trend worden gesignaleerd. Parameters Korte MA periode (30) Lange MA periode (90) Interpretatie De MA geeft de trend van het koersverloop in een vloeiende lijn weer, doordat kortstondige koersfluctuaties worden uitgefilterd. Door het gebruik van twee MA s in een grafiek kan zowel een korte- als een langetermijntrend worden aangegeven. Aan-/verkoopsignalen De kruising van een kort en een lang MA wordt gesignaleerd als aan-/ verkoopsignaal. Berekening Zie Moving Average Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Trendvolgende indicatoren: Dual Moving Average 28

30 Dual MA in trendmarkt Dual Moving Average met standaardwaarde (30,90) in trendmarkt. Dual Moving Average geoptimaliseerd (20,67) in trendmarkt. Optimalisatiecurve Dual Moving Average in trendmarkt. Trendvolgende indicatoren: Dual Moving Average 29

31 Dual MA in tradingmarkt Dual Moving Average met standaardwaarde (30,90) in tradingmarkt. Dual Moving Average geoptimaliseerd (23,45) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve Dual Moving Average in tradingmarkt. Trendvolgende indicatoren: Dual Moving Average 30

32 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De nadelen van de Moving Average doen zich ook gelden voor de Dual Moving Average. Het is ook een lagging indicator die altijd achter de koers aanloopt en is tevens gevreesd om de zogeheten curvefitting. De Dual Moving Average is wat dit laatste betreft zelfs nog beruchter, omdat met de twee MA s voor bijna elke markt een parameterpaar is te vinden dat op papier geld verdient. Trendmarkt De standaardparameter (30,90) maakt winst, maar verslaat de buy-andholdbelegger niet. Het geoptimaliseerde parameterpaar (20,67) doet dat wel. Ter illustratie van het curvefitting-effect: over de jaren doet het standaardpaar (30,90) het weer veel beter dan (20,67). Tradingmarkt De standaardparameters maken in deze markt winst, maar met slechts zes trades is hier geen echte conclusie aan te verbinden. Zoals gezegd, is met behulp van twee MA s bijna elke markt te optimaliseren en dat geldt ook voor de testdata van de tradingmarkt. De optimale parameters (23,45) doen het met 96 punten in acht trades nog iets beter dan de standaardparameters. Maar wederom met weinig trades. Trendvolgende indicatoren: Dual Moving Average Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (30,90) 232, ,42 100,27 22,58 <2* Optimum (20,67) 427, ,79 381,06 62,25 0* Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (30,90) 90, ,64 56,97 6,89 0* Optimum (23,45) 96, ,29 84,90 6,74 <4* Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:90,30:180) * gebaseerd op minder dan 20 trades Trendvolgende indicatoren: Dual Moving Average 31

33 3.1.3 MACD De Moving Average Convergence/Divergence (MACD) van Gerald Appel is het verschil tussen twee Exponentiële Moving Averages (standaardperioden: 13 en 26). Door deze signaallijn is weer een 13- daags Exponentieel Moving Average getrokken. Parameters MA-periode 1 (13) MA-periode 2 (26) MA-periode 3 (13) Interpretatie Het verschil tussen de MACD-lijnen geeft het sentiment van de markt weer. Hoe groter het verschil, hoe groter het sentiment (positief of negatief). Wanneer de MACD-lijnen naar elkaar toe komen, is een trendomkeer nabij. Ook wanneer de MACD en koersgrafiek een verschillende richting hebben (divergentie), is dat een indicatie dat de trend wordt gebroken. Aan-/verkoopsignalen Een kruising van de MACD-lijnen wordt als aankoop- of verkoopsignaal gezien. Berekening De berekening van de MACD verloopt als volgt: MA1 = Exp.MA(Slotkoers, MA periode 1) MA2 = Exp.MA(Slotkoers, MA periode 2) Bereken het verschil van deze Moving Averages: MACD1 = MA1 - MA2 Neem nu opnieuw een Moving Average van deze waarde: MACD2 = Exp.MA(MACD1) Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Trendvolgende indicatoren: MACD 32

34 MACD in trendmarkt MACD met standaardwaarde (13,26,13) in trendmarkt. MACD geoptimaliseerd (7,44,19) in trendmarkt. Optimalisatiecurve MACD in trendmarkt. Trendvolgende indicatoren: MACD 33

35 MACD in tradingmarkt MACD met standaardwaarde (13,26,13) in tradingmarkt. MACD geoptimaliseerd (3,27,10) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve MACD in tradingmarkt. Trendvolgende indicatoren: MACD 34

36 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De term trendvolgend mogen we bij de MACD met hoofdletters schrijven. Zo goed als deze met standaardparameters en na optimalisatie presteert in een trendmarkt, zo slecht doet de indicator het in een tradingmarkt. Trendingmarkt De MACD maakt winst met de standaardparameters (13,26,13). De optimalisatiecurve ligt geheel boven de nullijn. Het gekozen optimum is (7,44,19). Beide verslaan de buy-and-holdstrategie met vlag en wimpel. Tradingmarkt De MACD presteert in een tradingmarkt zeer slecht. Ook de optimalisatie levert alleen verliezen op. In de equity curve zien we wel een verbetering zodra binnen de tradingrange iets langere ritjes ontstaan (na juni 2000). Trendvolgende indicatoren: MACD Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (13,26,13) 386, ,16 17,35 54,69 1 Optimum (7,44,19) 453, ,73 43,76 57,83 <2 Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (13,26,13) -225, ,97-22,94-18, Optimum (3,27,10) -81, ,06-5,50-13, Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:20,21:50,10:40) * gebaseerd op minder dan 20 trades Trendvolgende indicatoren: MACD 35

37 3.1.4 DMI DMI staat voor Directional Movement Index en is door J. Wellis Wilder Jr. ontwikkeld met als doel belangrijke trends te ontdekken. Met behulp van deze indicator is het mogelijk om de belangrijkste gedeelten van trends mee te pakken. Dit systeem is trendvolgend van karakter, zodat, net als bij de methode met de kruisingen van Moving Averages, begin en einde van de trends doorgaans worden gemist. De DMI is gebouwd op twee fundamenten: de Directional Movement en de Average True Range. Parameters DMI-periode (14) Interpretatie De Directional Movement Indicator (DMI) geeft de positieve marktkrachten (+DIx) en de negatieve marktkrachten (-DIx) weer. De DMI is een trendindicator. Hij wordt gebruikt om het begin en het einde van een trend te signaleren. Indien de positieve marktkrachten de negatieve marktkrachten snijden en de positieve lijn (+DIx) stijgt boven de negatieve (-DIx) lijn uit, dan wordt dit gezien als een aankoopsignaal. Indien de positieve lijn onder de negatieve lijn uitkomt, dan wordt dit als een verkoopsignaal beschouwd. Aan-/verkoopsignalen De kruisingen van +DIx en -DIx geven een aankoop- (stijgende +DIx) of verkoopsignaal (dalende +DIx). Trendvolgende indicatoren: DMI 36

38 Berekening De berekening van de DMI verloopt als volgt: Eerst worden berekend +DM = hoogste vandaag minus hoogste gisteren -DM = laagste vandaag minus laagste gisteren Dan wordt de True Range (TR) berekend, die de grootste is van de volgende getallen: Hoogste vandaag minus laagste vandaag Hoogste vandaag minus slot gisteren Slot gisteren minus laagste vandaag Afhankelijk van welke groter is, +DM of -DM, wordt de +DI of -DI berekend. +DI = +DM/TR of -DI = -DM/TR De niet berekende wordt gesteld op 0. De +DI en -DI worden gemiddeld over een periode van veertien dagen (standaard parameter), en dit zijn dan de lijnen van de DMI-indicator. Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Trendvolgende indicatoren: DMI 37

39 DMI in trendmarkt DMI met standaardwaarde (14) in trendmarkt. DMI geoptimaliseerd (153) in trendmarkt. Optimalisatiecurve DMI in trendmarkt. Trendvolgende indicatoren: DMI 38

40 DMI in tradingmarkt DMI met standaardwaarde (14) in tradingmarkt. DMI geoptimaliseerd (45) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve DMI in tradingmarkt. Trendvolgende indicatoren: DMI 39

41 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De DMI is een echte trendvolgende indicator. Alleen in een trendmarkt is dit een bruikbaar instrument. Trendmarkt De standaardparameter (14) maakt winst en de DMI laat zich goed optimaliseren. Alle parameterwaarden van 1 tot en met 300 zijn winstgevend. Het hier gekozen optimum (153) telt negentien trades en pakt de belangrijkste trends mee. Met 267 punten winst wordt de buyand-holdstrategie net niet verslagen. Tradingmarkt Zoals gezegd: een DMI is niet gemaakt voor een tradingmarkt. Ook optimaliseren leidt niet tot bruikbare resultaten. Pas als er meer afgebakende korte trends in de markt komen, gaat de equity curve stijgen. Trendvolgende indicatoren: DMI Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (14) 188, ,65 7,04-25,44 12* Optimum (153) 266, ,63 34,87 34,66 0* Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (14) -92, ,28-7,5-16,66 100* Optimum (45) 38, ,41-5,5-13,18 <21* Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:300) * gebaseerd op minder dan 20 trades Trendvolgende indicatoren: DMI 40

42 3.1.5 Parabolic SAR De Parabolic Stop and Reverse van J. Welles Wilder Jr. is een soort voortschrijdende stop-loss. De grafiek heeft een parabolische vorm, vandaar de naam. Deze indicator is eigenlijk een compleet tradingsysteem met ingebouwde stop-loss, die naarmate de trend vordert steeds dichter bij de actuele koers komt te staan. Parameters Acceleratiefactor (0,02) Maximale acceleratiefactor (0,2) Interpretatie De Parabolic SAR is een indicator die een trendomkeer signaleert. Aan-/verkoopsignalen Wanneer de SAR wordt doorbroken, is dit een aan-/verkoopsignaal. Berekening De waarde van de stop-loss wordt als volgt berekend: 1. Bij een longpositie: SAR[x] = SAR[x-1] + AF * (H[x-1] - SAR[x-1]) 2. Bij een shortpositie: SAR[x] = SAR[x-1] + AF * (L[x-1] - SAR[x-1]) Waarbij: SAR = Stop and Reverse-waarde. AF = Acceleratiefactor. Deze factor heeft als startwaarde 0,02 enwordt elke dag met 0,02 verhoogd, totdat een maximum van 0,2 is bereikt. H = Hoogste koers sinds laatste reversal (trendomkeer). L = Laagste koers sinds laatste reversal. Wanneer de koers de SAR-waarde doorbreekt, dan is dit een trendomkeer. Een longpositie wordt nu omgezet in een shortpositie, en vice versa. De nieuwe SAR-waarde wordt de H[x-1] (short) of L[x-1] (long), en AF begint weer op 0,02. Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Trendvolgende indicatoren: Parabolic SAR 41

43 Parabolic SAR in trendmarkt Parabolic SAR met standaardwaarde (0,02, 0,2) in trendmarkt. Parabolic SAR geoptimaliseerd (0,36, 0,1) in trendmarkt. Optimalisatiecurve Parabolic SAR in trendmarkt. Trendvolgende indicatoren: Parabolic SAR 42

44 Parabolic SAR in tradingmarkt Parabolic SAR met standaardwaarde (0,02, 0,2) in tradingmarkt. Parabolic geoptimaliseerd (0,08, 0,3) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve Parabolic SAR in tradingmarkt. Trendvolgende indicatoren: Parabolic SAR 43

45 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De Parabolic SAR is een kant-en-klaar tradingsysteem, dat echter wel een sterke trendmarkt nodig heeft met duidelijke omslagpunten. In de equity curve is te zien dat telkens wanneer de markt zich zijwaarts beweegt, deze indicator geld gaat verliezen. Trendmarkt De standaardparameters (0,02, 0,2) maken winst. De optimalisatiecurve is alleen in een klein gedeelte, in de buurt van de standaardparameters, winstgevend. Het hier gekozen optimum (0,36, 0,1) heeft 105 trades, maar verslaat niet de buy-and-holdstrategie. Tradingmarkt De standaardparameters maken verlies. Uit de optimalisatiecurve blijkt al dat de Parabolic SAR zich niet lekker voelt in een tradingmarkt. Het spikeoptimum (0,08, 0,3) maakt nog net winst. Pas als er opeenvolgende korte trends in de markt komen, gaat de equity curve stijgen. Trendvolgende indicatoren: Parabolic SAR Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (0.02;0.2) 184, ,57 4,65 4,62 12 Optimum (0.36,0.1) 266, ,70 9,07 0,81 12 Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard(0.02;0.2) -107, ,03-8,94-13, Optimum (0.08,0.3) 55, ,07 2,94 10,98 50 Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (0.01:1,0.1:4) * gebaseerd op minder dan 20 trades Trendvolgende indicatoren: Parabolic SAR 44

46 3.1.6 Moving Stop Loss (MSL) De Moving Stop Loss (MSL) is een voortschrijdende stop-loss die is afgeleid van de slotkoers van de vorige dag. De stop-losswaarde ligt een instelbaar percentage boven of onder de slotkoers, afhankelijk van de positie (long of short). De stop-loss blijft bij een beperkte koerscorrectie (zonder dat de stop-loss wordt bereikt) steeds bevroren op de hoogste (indien long) of de laagste (indien short) waarde. Parameters Percentage (5) Interpretatie De Moving Stop Loss geeft de mogelijkheid om een stop-loss te laten meeschuiven, zolang de trend de goede kant opgaat. Aan-/verkoopsignalen Wanneer de koers het stop-lossniveau bereikt, wordt een aan- of verkoopsignaal gegeven. Berekening Afhankelijk van de situatie van de MSL (short of long), wordt de MSL voor de volgende dag berekend. Situatie is long: als Slot[x] < MSL[x-1] dan situatie = short MSL[x] = Slot[x] * (100 + Percentage) / 100 anders MSL[x] = Maximum(MSL[x-1], Slot[x] * (100 - Percentage) / 100) Situatie is short: als Slot[x] > MSL[x-1] dan Situatie = long MSL[x] = Slot[x] * (100 - Percentage) / 100 anders MSL[x] = Minimum(MSL[x-1], Slot[x] * (100 + Percentage) / 100) Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Trendvolgende indicatoren: Moving Stop Loss (MSL) 45

47 MSL in trendmarkt MSL met standaardwaarde (5) in trendmarkt. MSL geoptimaliseerd (3,54) in trendmarkt. Optimalisatiecurve MSL in trendmarkt. Trendvolgende indicatoren: Moving Stop Loss (MSL) 46

48 MSL in tradingmarkt MSL met standaardwaarde (5) in tradingmarkt. MSL geoptimaliseerd (0,43) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve MSL in tradingmarkt. Trendvolgende indicatoren: Moving Stop Loss (MSL) 47

49 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De aantrekkingskracht van de MSL-indicator schuilt in zijn eenvoud. Het simpele principe van de meebewegende stop-loss oefent nog steeds een grote aantrekkingskracht uit op vooral actieve kortetermijntraders, hoewel ook langetermijnpositietraders deze indicator gebruiken. Fervente gebruikers weten ook dat in een tradingmarkt de verliezen snel kunnen oplopen en dat is in onze testdata dan ook duidelijk te zien. Zo goed als de optimalisatie verloopt in een trendmarkt, zo beroerd gaat het in een tradingmarkt. Trendmarkt De standaardparameter (5) maakt winst. Er zijn diverse optima die er goed uitzien (breed gebied boven de nullijn). Het optimum (8) maakt meer winst dan het gekozen optimum (3,54), maar heeft slechts twaalf trades, zodat de uitkomsten statistisch minder betrouwbaar zijn. Het optimum (3,54) verslaat de buy-and-holdstrategie in 41 trades met een WS-score van 20. Tradingmarkt Zoals gezegd, in een tradingmarkt heeft de MSL geen goede naam en dat blijkt ook wel uit de optimalisatiecurve. Het winstgevende optimum (9,68) is een curvefit met slechts twee trades. In de getoonde chart tonen we het optimum (0,43); 84 punten verlies in 113 trades. Trendvolgende indicatoren: MSL Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (5) 36, ,99 2,23 2,74 35 Optimum (3,54) 275, ,89 20,29 19,19 4 Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard(5) -213, ,50-50,94-13,12 >79* Optimum (0.43) -83, ,49-2,45-30,79 90* Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (0.01:10) * gebaseerd op minder dan 20 trades Trendvolgende indicatoren: Moving Stop Loss (MSL) 48

50 3.2 Oscillatoren Momentum ofwel Rate of Change (ROC) Het momentum of Rate of Change (ROC) geeft de stijging of daling van de slotkoers ten opzichte van een vorige slotkoers. Parameters Momentumperiode (14) Interpretatie Het momentum is een indicator die de snelheidsverandering van een koers of markt aangeeft. Bij het wegblijven van kopers c.q. verkopers raakt de fut eruit en zal de snelheid afnemen; hierbij is de nullijn heel belangrijk. Een stijgend momentum geeft een indicatie dat de stijgingssnelheid toeneemt of de dalingssnelheid afneemt, bij een dalend momentum geldt het tegenovergestelde. Het momentum beweegt zich voor een fonds over het algemeen tussen vaste waarden. Indien de afwijking ten opzichte van deze waarde groot (klein) is, dan geeft dit aan dat het fonds overbought (oversold) is. Aan-/verkoopsignalen De kruisingen met de nullijn geven een aankoop- (stijgend momentum) of verkoopsignaal (dalend momentum). Berekening De berekening van het momentum is als volgt: M[x] = 100 * S[x] / S[x-n] Met: S[x] = slotkoers n = momentumperiode Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Oscillatoren: Momentum ofwel Rate of Change 49

51 ROC in trendmarkt ROC met standaardwaarde (14) in trendmarkt. ROC geoptimaliseerd (55) in trendmarkt. Optimalisatiecurve ROC in trendmarkt. Oscillatoren: Momentum ofwel Rate of Change 50

52 ROC in tradingmarkt ROC met standaardwaarde (14) in tradingmarkt. ROC geoptimaliseerd (87) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve ROC in tradingmarkt. Oscillatoren: Momentum ofwel Rate of Change 51

53 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: Hoewel gerangschikt onder de oscillatoren, boekt de ROC-indicator juist goede resultaten in een trendmarkt. In de testdata van de AEX-index in de tradingmarktfase zijn de resultaten slecht. Trendmarkt Vrijwel de gehele optimalisatiecurve van de ROC ligt boven de nullijn. Er is dus een brede keus uit toppen die interessant kunnen zijn. Er is hier gekozen voor (55), omdat deze met 37 trades statistisch meer interessant is. Ook de standaardparameter (14) maakt winst. Beide parameters verslaan de testdata van de buy-and-holdstrategie. Tradingmarkt De standaardparameter (14) leidt tot groot verlies. De topwaarden rond 300 geven maar een of twee trades. De optimalisatiecurve geeft verder alleen spikes boven de nullijn. De gekozen optimumparameter (87) maakt winst, maar is niet robuust. Oscillatoren: ROC Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (14) 316, ,46 11,82-2,85 2 Optimum (55) 321, ,64 35,84 55,73 <4 Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (14) -345, ,44-26,61-45, Optimum (87) 154, ,82 43,73 34,57 1 Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:500) * gebaseerd op minder dan 20 trades Oscillatoren: Momentum ofwel Rate of Change 52

54 3.2.2 RSI De RSI, ofwel Relative Strength Index, is een populaire indicator, die hij grotendeels ontleent aan de visuele analyse. De RSI is ontwikkeld door J. Welles Wilder Jr. In zijn boek New Concepts in Technical Trading Systems wordt deze indicator uitvoerig beschreven. De RSI is ontwikkeld om extreme bewegingen in de koers goed te kunnen opsporen. Een erg hoge RSI-waarde kan duiden op een te krachtige koersbeweging, waarna de koers zich neerwaarts zal kunnen bijstellen. Een lage RSIwaarde staat voor een zwakke koersbeweging. Een erg lage RSI-waarde betekent doorgaans dat de koers te ver is gedaald en er een technische rally kan volgen. Bij het backtesten gebruiken wij hier alleen de klassieke aan-/verkoopsignalen. De RSI moet niet worden verward met de Relatieve Sterkte (RS), waarbij de koers van een aandeel wordt vergeleken met een ander aandeel of een index. Parameters RSI-periode (14) Oversoldniveau (30) Overboughtniveau (70) Interpretatie De RSI beweegt zich voor een fonds over het algemeen tussen vaste waarden. Indien de grafiek boven de 70%-lijn komt, dan is het fonds overbought. Komt de grafiek onder de 30%-lijn, dan is het fonds oversold. Aan-/verkoopsignalen De RSI geeft een aankoopsignaal indien de indicatorlijn de oversoldlijn van beneden naar boven kruist, en een verkoopsignaal indien de indicatorlijn de overboughtlijn van boven naar beneden kruist. Berekening De niet exponentiële versie van de RSI wordt berekend door het verschil van de slotkoersen met de vorige slotkoersen te bepalen. Indien het verschil positief is, wordt dit bij de positieve term (Up) opgeteld en is het verschil negatief, dan wordt de waarde opgeteld bij de negatieve term (Down). Deze berekening wordt herhaald voor het opgegeven aantal koersen (RSI-periode, standaard 14). Oscillatoren: RSI 53

55 De RSI wordt vervolgens als volgt bepaald: RSI = 100*(Up[14] / Down[14]) / (1+Up[14] / Down[14]) Bij de hier gebruikte standaardberekening (exponentieel) van de RSI wordt bij een periode van bijvoorbeeld veertien dagen elke nieuwe RSIwaarde bepaald door 13/14 maal de RSI-waarde van de vorige dag, plus 1/14 van de waarde van de RSI-formule die hierboven wordt gegeven, waarbij Up en Down echter slechts over die dag worden berekend en niet over de veertien dagen. Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Oscillatoren: RSI 54

56 RSI in trendmarkt RSI met standaardwaarde (14,30,70) in trendmarkt. RSI geoptimaliseerd (35,36,70) in trendmarkt. Optimalisatiecurve RSI in trendmarkt. Oscillatoren: RSI 55

57 RSI in tradingmarkt RSI met standaardwaarde (14,30,70) in tradingmarkt. RSI geoptimaliseerd (4,30,60) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve RSI in tradingmarkt. Oscillatoren: RSI 56

58 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De RSI is een populaire indicator onder technisch analisten. Deze reputatie heeft hij vooral te danken aan de ondersteuning van de visuele technische analyse. De performance van de klassieke aan-/verkoopsignalen op onze AEX- testbank behoort niet tot de top. Er zijn nog tal van andere handelsregels op basis van de RSI, die hier niet zijn getest. Trendmarkt Dat de RSI het in een trendmarkt niet zo geweldig doet is logisch; hij is er in eerste instantie ook niet voor ontworpen. Ook het optimaliseren in een trendmarkt blijkt niet zinvol. In de optimalisatiecurve is te zien dat er alleen net boven nul zich parameterspikes voordoen met een positief resultaat. De backtest van deze optima zijn met lage WS- en RINAscores ook slecht (zie ook de tabel). De equity curve met de optimale (minst slechte) parameters (35,36,70) slingert zich om de nullijn. Bovendien zijn er statistisch te weinig trades (slechts vijf) om vergaande conclusies te trekken. Tradingmarkt Aangezien de RSI voor een tradingmarkt is ontworpen, mogen we hier hogere verwachtingen koesteren. De standaardparameters (14,30,70) geven op onze tradingtestdata echter maar twee trades, en die zijn ook nog verliesgevend. Na optimalisatie gaat het echter beter. De optimalisatiecurve geeft een positiever beeld dan in de trendmarkt. En met winstgevende parametertoppen boven de nullijn. Elk parameterpaar van een oversold- en een overboughtniveau heeft een eigen top (met het oog op de leesbaarheid zijn in de grafiek alleen de meest significante data getoond). Deze toppen zijn echter wel smal, wat vragen oproept over de robuustheid van de parameters. Er is hier gekozen voor het optimum (4,30,60). Dit geeft een behoorlijke winst van 175 punten over 31 trades met een WS Index van 12 en een RINA Index van 16. Oscillatoren: RSI 57

59 Oscillatoren: RSI Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (14,30,70) -342, ,14-27,38-3,13 100* Optimum (35,36,70) 3, ,69 0,84 0,06 >77* Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (14,30,70) -118, ,00-100,26-1,30 100* Optimum (4,30,60) 174, ,01 11,66 15,99 0* Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:50,30:40,60:70) * gebaseerd op minder dan 20 trades Oscillatoren: RSI 58

60 3.2.3 Stochastics De Stochastics-indicator, ontworpen door George Lane, bestaat eigenlijk uit twee oscillators: de %K-lijn en de %D-lijn. De berekening is gebaseerd op de veronderstelling dat de markt sterker wordt wanneer de slotkoers dicht bij de hoogste koers van de dag ligt, terwijl de markt zwakker wordt wanneer de slotkoers dicht bij de laagste koers van de dag ligt, zelfs wanneer de hoogste koers hoger is dan de dagen ervoor. Parameters %K-periode (5) %K-slowperiode (3) %D-slowperiode (3) Oversoldniveau (15) Overboughtniveau (85) Interpretatie Wanneer de Stochastics zich bevindt tegen het 100-niveau, duidt dit op accumulatie (kopersmarkt); tegen het 0-niveau duidt op distributie (verkopersmarkt). De vorm van de Stochastics kan een indicatie zijn van wat komen gaat. Een smalle en ondiepe bodemformatie van de Stochastics duidt op een niet zo sterke downtrend, die kan worden gevolgd door een sterke opwaartse beweging. Een brede, diepe bodem duidt op een sterke downtrend. Hetzelfde geldt voor de toppen van de Stochastics in een uptrend. Aan-/verkoopsignalen Aankoop- of verkoopsignalen worden gegeven als de %D-lijn onder het oversoldniveau ( of boven het overboughtniveau) de %K-lijn kruist. Berekening De berekening van de pure Stochastics is als volgt: %K = 100 * MAK(C - L[K]) / MAK(R[K]) Met: C = slotkoers L[K] = laagste koers afgelopen %K-periode (x-dagen) R[K] = hoogste minus laagste koers afgelopen %K-periode dagen MAK = %K-slowperiode Simple Moving Average De %D-lijn is weer het %D-slowperiode daags Simple MA van %K. Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Oscillatoren: Stochastics 59

61 Stochastics in trendmarkt Stochastics met standaardwaarde (5,3,3,15,85) in trendmarkt. Stochastics geoptimaliseerd (2,2,3,35,65) in trendmarkt. Optimalisatiecurve Stochastics in trendmarkt. Oscillatoren: Stochastics 60

62 Stochastics in tradingmarkt Stochastics met standaardwaarde (5,3,3,15,85) in tradingmarkt. Stochastics geoptimaliseerd (9,5,3,35,65) in tradingmarkt Optimalisatiecurve Stochastics in tradingmarkt. Oscillatoren: Stochastics 61

63 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De klassieke aan- en verkoopsignalen met de standaardwaarden leveren in beide markten verlies op. Niet onverwacht laat de Stochastics zich als oscillator in een tradingmarkt beter optimaliseren dan in een trendmarkt. Trendmarkt Zoals te verwachten was voor een oscillator: slechte resultaten in een trendmarkt. Ook de optimalisatiecurve levert geen bruikbare resultaten op. Eén kleine spike boven de nullijn biedt geen aanknopingspunten om winstgevend te traden. Tradingmarkt De Stochastics-standaardparameters (5,3,3,15,85) zijn in deze tradingmarkt verliesgevend. Dit is wel een beetje teleurstellend voor deze populaire indicator, die juist veel gebruikt wordt in een tradingrange. (In deze teleurstellende resultaten staan wij overigens niet alleen. Ook in diverse andere onderzoeken, onder andere in de Verenigde Staten, kon deze indicator, ook met alternatieve handelsregels, niet overtuigen.) De getoonde optimalisatiecurve vertoont toppen boven de nullijn. Het gekozen optimum (9,5,3,35,65) laat in de backtest bruikbare resultaten zien met een winst van 116 punten in 22 trades en een WS Index van bijna 10. Oscillatoren: Stochastics Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (5,3,3,15,85) -554, ,04-28,38-6,12 100* Optimum (2,2,3,35,65) 28, ,57 0,32 25,54 >30* Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (5,3,3,15,85) -10, ,55-1,89-0,35 >50* Optimum (9,5,3,35,65) 116, ,74 9,32 8,20 0* Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:30,1:30,3,15;35,85;65) * gebaseerd op minder dan 20 trades Oscillatoren: Stochastics 62

64 3.2.4 CCI De Commodity Cycle Index (CCI) is een ontwerp uit 1980 van Donald R. Lambert. Ondanks het woord commodity in de naam, kan deze indicator ook prima worden gebruikt voor aandelen en indices. Parameters MA periode (14) MD periode (14) Hulplijn (100) Interpretatie De indicator is oorspronkelijk bedoeld om de omslagpunten van een cyclisch koersontwikkelingspatroon te voorspellen. Een waarde van de CCI boven de +100-lijn geeft een opgaande beweging aan, een waarde onder de -100-lijn een neerwaartse beweging. Aan-/verkoopsignalen De 0-kruisingen van de CCI geven de aan- en verkooppunten aan. Berekening De berekening is als volgt: CCI = (X-Xav)/0.015/MD Met: X = (hoog+laag+slot) / 3. Xav = Moving Average van X over ima-dagen. MD = gemiddelde verschil tussen X en Xav over imd-dagen. De periode ima moet kleiner worden gekozen dan 1/4e van de cyclustijd. imd kan in eerste instantie gelijk worden gekozen aan ima. imd moet wel zo groot blijven dat de berekening van MD een representatieve waarde oplevert voor de ruis, de kleine koersschommelingen rond de Moving Average. Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Oscillatoren: CCI 63

65 CCI in trendmarkt CCI met standaardwaarde (14,14,100) in trendmarkt. CCI geoptimaliseerd (17,14,100) in trendmarkt. Optimalisatiecurve CCI in trendmarkt. Oscillatoren: CCI 64

66 CCI in tradingmarkt CCI met standaardwaarde (14,14,100) in tradingmarkt. CCI geoptimaliseerd (3,7,100) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve CCI in tradingmarkt. Oscillatoren: CCI 65

67 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De CCI komt het best tot zijn recht in een sterke trendmarkt. De CCI verslaat met de testdata (AEX in trendmarktfase) de buy-and-holdstrategie, maar heeft hier wel ruim honderd trades voor nodig. De CCI is er vooral goed in om omslagpunten te vinden in korte, opeenvolgende koersrally s. Trendmarkt De CCI vormt een mooie, gelijkmatige optimalisatiecurve in een trendmarkt. De standaardparameters (14,14,100) zijn bijna gelijk aan de geoptimaliseerde parameterwaarden (17,14,100). Beide instellingen verslaan met ruim honderd trades de buy-and-holdstrategie met de AEX-index Tradingmarkt Uit de geheel negatieve optimalisatiecurve blijkt al dat de CCI in deze tradingmarkt slecht uit de voeten kan. Met de standaardparameters wordt zwaar verlies geleden. Ook de optimale parameters (3,7,100) maken verlies. Oscillatoren: CCI Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (14,14,100) 361, ,55 14,15 17,37 <9 Optimum (17,14,100) 365, ,94 14,86 25,02 <4 Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (14,14,100) -260, ,03-15,3-44, Optimum (3,7,100) -63, ,49-1,6-25,08 90 Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (2:40,2:40,80:120) * gebaseerd op minder dan 20 trades Oscillatoren: CCI 66

68 3.2.5 TRIX De TRIX-indicator, bedacht door Jack Huton, is de 1-daagse Rate of Change van een driedubbel Exponentieel Moving Average. Parameters TRIX-periode (12) Moving Average-periode van de TRIX-lijn (5) Interpretatie De TRIX-indicator beweegt zich rondom de nullijn. De driedubbele Moving Average is bedoeld om alle kleine koersschommelingen uit te filteren. Wanneer de TRIX-indicator van richting verandert, geeft dit een trendomkeer aan. Met behulp van de Moving Average door de TRIX-indicator kan een aan-/verkoopsignaal worden gegenereerd. Aan-/verkoopsignalen De kruisingen van de TRIX-lijn met de MA daarvan geven een aankoopof verkoopsignaal. Berekening De berekening van de TRIX-indicator is als volgt: EMA1 = Exp.Mov.Av(Slotkoers, TRIX periode) EMA2 = Exp.Mov.Av(EMA1, TRIX periode) EMA3 = Exp.Mov.Av(EMA2, TRIX periode) TRIX = (EMA3[x] - EMA3[x-1]) / EMA3[x-1] * 100 TRIXMA = Exp.Mov.Av(TRIX, Moving Average Periode) Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Oscillatoren: TRIX 67

69 TRIX in trendmarkt TRIX met standaardwaarde (12,5) in trendmarkt. TRIX geoptimaliseerd (47,25) in trendmarkt. Optimalisatiecurve TRIX in trendmarkt. Oscillatoren: TRIX 68

70 TRIX in tradingmarkt TRIX met standaardwaarde (12,5) in tradingmarkt. TRIX geoptimaliseerd (46,38) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve TRIX in tradingmarkt Oscillatoren: TRIX 69

71 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De TRIX komt net als de CCI-oscillator het best tot zijn recht in een sterke trendmarkt. Hier verslaat hij de AEX buy-and-holdstrategie met zowel de standaardparameter als de geoptimaliseerde waarden. In de tradingmarkt zijn de resultaten slecht. Trendmarkt Een mooie gelijkmatige optimalisatiecurve in de trendmarkt met brede toppen. De standaardparameters (12,5) maken net als de geoptimaliseerde parameterwaarden (47,25) winst. Beide instellingen doen het beter dan de AEX-buy-and-holdstrategie. Tradingmarkt Met de standaardparameters (12,5) wordt veel verlies geboekt. De optimalisatiecurve geeft een te rooskleurig beeld. Weliswaar zijn er veel, hoewel smalle, toppen met winstgevende parameters. Deze parameters leiden tot weinig trades, waardoor er statistisch geen uitspraak over is te doen. De hoge WS-score heeft hier dan ook geen betekenis. Als je naar de geoptimaliseerde chart kijkt, dan zie je dat de indicator in de tradingmarkt met de optimumparameters (46,38) tot slechts vier trades heeft geleid. Oscillatoren: TRIX Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (12,5) 299, ,24 10,49 28,64 2* Optimum (47,25) 346, ,17 64,18 28,89 0* Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (12,5) -215, ,82-23,79-16,14 100* Optimum (46,38) 141, ,96 205,08 10,40 0* Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:50,1:50) * gebaseerd op minder dan 20 trades Oscillatoren: TRIX 70

72 3.2.6 Williams %R De %R-indicator van Larry Williams is qua principe verwant aan de Stochastic en wordt standaard berekend met de koersen van de laatste tien dagen. Interpretatie De indicator oscilleert tussen de twee hulplijnen, die fungeren als een soort overbought- en oversoldniveaus, zoals bij de RSI en Stochastic. Parameters %R-periode (10) Hulplijn 1 (-10) Hulplijn 2 (-95) Aan-/Verkoopsignalen Deze indicator geeft een aankoopsignaal onder -0,95 en een verkoopsignaal boven -0,10. Berekening %R[x] = (Hoog10 - Slot[x]) / (Hoog10 - Laag10) Met: Hoog10 = hoogste koers afgelopen tien dagen Laag10 = laagste koers afgelopen tien dagen Bron: Human Profile Automatisering BV, Wall Street Professional. Oscillatoren: Williams %R 71

73 %R in trendmarkt %R met standaardwaarde (10,-10,-95) in trendmarkt. %R geoptimaliseerd (33,-5,-75) in trendmarkt. Optimalisatiecurve %R in trendmarkt. Oscillatoren: Williams %R 72

74 %R in tradingmarkt %R met standaardwaarde (10,-10,-95) in tradingmarkt. %R geoptimaliseerd (37,-20,-80) in tradingmarkt. Optimalisatiecurve %R in tradingmarkt. Oscillatoren: Williams %R 73

75 Commentaar backtest en optimalisatieresultaten: De %R werkt alleen in de tradingmarkt, wat ook blijkt uit de optimalisatiecurven. Trendmarkt Uit de optimalisatiecurve blijkt al dat de %R niet werkt op de testdata van de AEX-index (trendmarktfase). Het optimum maakt winst, maar dit is een geïsoleerde spike. Tradingmarkt De optimalisatiecurve ligt voor het grootste gedeelte boven de nullijn. Ook de standaardparameters maken winst. Het gekozen optimum (37,-20,-80) maakt 167 punten winst in negen trades, wat weinig is om vergaande conclusies te trekken. Een test over een langere tradingrange is daarom wenselijk. Deze indicator is zeker een verdere studie waard. Oscillatoren: %R Trendmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (10,-10,-95) -30, ,68-0,75-10,27 >77 Optimum (33,-5,-75) 61, ,64 3,64 2,08 >15 Buy and Hold 269,53 Tradingmarkt Parameters Resultaat Trades Winst- Verlies- Hitrate Gem. WS Index RINA POR gevende gevende % Winst/ Index % Trades Trades Verlies (uit tabel) Standaard (10,-10,-95) 138, ,59 10,73 8,04 >0* Optimum (37,-20,-80) 167, ,53 44,31 11,95 >0* Buy and Hold 10,63 Optimalisatierange (1:50,-25:-5,-95:-75) * gebaseerd op minder dan 20 trades Oscillatoren: Williams %R 74

76 3.3 Overzichtstabel Globaal overzicht resultaten indicatoren.een slechte score op de testdata houdt geen diskwalificatie van de toegepaste indicator in. Het betekent alleen dat de hier geteste handelsregels slecht scoren op de door ons gekozen testdata. Trendvolgende Trendmarkt Tradingmarkt Indicator standaard- optimalisatie standaard- optimalisatie parameters parameters Moving Average Dual Moving Average MACD DMI Parabolic + = - - MSL Oscillator Trendmarkt Tradingmarkt standaard- optimalisatie standaard- optimalisatie parameters parameters ROC = RSI Stochastic CCI TRIX = %R goed, = redelijk, - matig/slecht Overzichtstabel 75

77 4. Zelf ontwerpen van tradingsystemen Een tradingsysteem gebaseerd op technische analyse gaat er vanuit dat alle informatie is verwerkt in de koershistorie. Aan de hand van deze objectieve informatie neemt het systeem zijn beslissingen. 4.1 Systeemtrading Een goede technische analyse strategie geeft objectieve instapmomenten, het denkwerk is vooraf gedaan. Tijdens een positie kunnen de emoties dus worden uitgeschakeld. Voorwaarde voor het succesvol toepassen van tradingsystemen is wel dat er voldoende vertrouwen is opgebouwd bij de belegger. Deze is gebaseerd op voldoende basiskennis en ervaring, alsmede de tradingsimulaties (backtests) op het verleden. Systeemtrading kent ook nadelen. Soms neemt het systeem onlogische posities in, welke indruisen tegen het beursgevoel van dat moment. Ook voor dooorgewinterde systeem-traders is het dan soms moeilijk om niet in te grijpen. Ook kan het moreel worden ondermijnd door losing streaks. Vijf achtereenvolgende verliestrades doen pijn. Niet alleen in de portemonnee maar ook in de bovenkamer. Het is op deze momenten dat een zeer sterke discipline is vereist om het systeem te blijven volhouden. Weinig beleggers zullen nog beleggen in slechts enkele fondsen. De noodzaak van risicospreiding wordt door iedereen wel onderkend. Dit geldt echter net zo goed voor systeemtrading. Alle eieren in één mandje leggen is niet verstandig. Dus gebruik ook meerdere systemen. Niet alleen zal het verlies van het ene systeem het andere compenseren. Het verhindert ook het krijgen van spijt van verkeerde keuzes. Beperk het aantal regels Tradingsystemen zijn gebaseerd op een aantal van tevoren vastgelegde regels, die de basis vormen voor beslissingen in de toekomst. Omdat de regels al vastgelegd zijn, is het mogelijk om de resultaten te analyseren op basis van koersgegevens uit het verleden. Het tradingsysteem kan op de historie van aandelen, indices en markten getoetst worden. Uit studie van tradingmodellen die werken blijkt dat ze een aantal dingen gemeen hebben: Een beperkt aantal regels Werken op meerdere markten Zelf ontwerpen van tradingsystemen 76

78 Over lange tijdspanne winstgevend Relatief beperkt aantal winstgevende trades (55% is al veel) Zijn niet (over)geoptimaliseerd (kleine wijzigingen in parameters hebben geen grote invloed op het resultaat) Goed moneymanagement. Vaak gaan beleggers fanatiek aan de slag op zoek naar een tradingsysteem dat snel een enorme winst oplevert. Gedesillusioneerd door het eerste systeem stappen ze over op het tweede en vervolgens het derde, totdat er geen geld meer over is op de beleggings-rekening. Ook goed werkende modellen kennen vaak langdurige periodes, waarin het vermogen daalt. Dan moet je veel vertrouwen hebben om het systeem te kunnen blijven volgen. Vertrouwen kan alleen ontstaan op basis van kennis en inzicht. Degenen die het overleven, verschuiven hun focus van het maken van snelle en grote winsten naar het beperken van het risico en het zoeken naar een stabiele vermogensgroei en zorgen tevens voor goed moneymanagement. Om geld te verdienen, heb je een compleet tradingplan nodig zo blijkt uit veel onderzoek. En zo mogelijk nog belangrijker: een gedisciplineerde uitvoering. Vertrouwen in systeem Het totale beleggingsplan moet uiteindelijk reflecteren waar jezelf in gelooft en wat je goed ligt. Het kan zijn dat je kort op de bal wil spelen door dagelijks te handelen of juist posities langere tijd wilt houden. Met hoeveel kapitaal wil je handelen, wat is een acceptabele drawdown en verloop van de equity curve. Deze vragen en meer zullen beantwoord moeten worden, om uiteindelijk de gekozen tradingsystemen te kunnen blijven volgen. Tushar Chande noemt in zijn boek Beyond technical analysis enkele basisregels waar tradingsystemen aan moeten voldoen om geld op te kunnen leveren voor hun gebruikers. Zijn belangrijkste basisregels voor tradingsystemen zijn: Een positieve winstverwachting Beperkt aantal regels Robuuste parameters die geschikt zijn voor verschillende perioden en markten Zelf ontwerpen van tradingsystemen 77

79 Moneymanagement is onderdeel van het tradingsysteem Volledig mechanisch handelen zonder (emotioneel) ingrijpen. Positieve winstverwachting Het klinkt misschien als een open deur, maar natuurlijk wil je geld verdienen. Een tradingsysteem moet een positieve winstverwachting geven. Je wilt een statistical edge (voordeel) hebben, die groter is dan die van andere beleggers. Om een inschatting te maken of je die statistical edge inderdaad hebt, moeten de gesimuleerde trades uit het verleden geanalyseerd worden. Is het een systeem dat een paar toevallige klappers heeft gemaakt? Hoe groot is dan de kans dat het in de toekomst weer goed gaat? Houd het simpel Een tradingmodel moet liefst zo simpel mogelijk zijn. Toevoegen van hogere orde termen (tradingregels) verhogen de fit met de koersgrafiek. Nuances in de koers worden weliswaar beter gevolgd, maar de kans dat eenzelfde structuur vaker voorkomt wordt steeds kleiner. M.a.w. het systeem kan weliswaar het verleden goed voorspellen, maar de kans dat het model past bij een toekomstig koersverloop wordt ook kleiner. Het toevoegen van tradingregels zal bij de eerste regels de tradingperformance verhogen. Bij meerdere regels zal de performance uiteindelijk omlaag gaan. 4.2 Voorbeelden In dit hoofdstuk worden een aantal voorbeelden gegeven van tradingregels op basis van een combinatie van meerdere indicatoren elders uit deze uitgave Moving Average + DMI De Moving Average (MA) en de Directional Movement Indicator (DMI) zijn beiden trendvolgende indicatoren. De moving average wordt berekend over de slotkoersen. De DMI heeft ook betrekking op zowel de opening, hoogste, laagste als slotkoers. Dikwijls komen de signalen van de MA(30) en de DMI(14) - tussen de haakjes staan de parameters- op hetzelfde moment. Of in Zelf ontwerpen van tradingsystemen 78

80 ieder geval binnen enkele dagen. Dit zijn vaak bruikbare trendvolgende signalen. Het systeem met beide indicatoren heeft de volgende regels: Koop: Verkoop: Beide indicatoren hebben als laatste signaal een Koopsignaal Beide indicatoren hebben als laatste signaal een Verkoopsignaal In figuur zijn beide indicatoren getekend inclusief de individuele aan- en verkoopsignalen. In de onderste sectie rhk_ma_dmi(30,14) staan de signalen van de indicatorcombinatie. Het wordt dus interessant als een van beide een signaal heeft dat niet wordt bevestigd door de andere indicator. In maart 2008 waren er 8 MA signalen die niet werden bevestigd door de DMI. Deze worden volgens bovenstaande handelsregels dus genegeerd. Pas het negende koopsignaal werd op 20 maart 2008 door de DMI bevestigd. Ook de laatste 2 MA verkoopsignalen in mei 2008 zijn niet door de DMI bevestigd. Dit systeem is dus een voorbeeld waar het aantal trades kan worden teruggebracht door de toevoeging van een extra indicator. De match van de 2 indicatoren is dat ze beiden trendvolgend van aard zijn. De schaduwzijde is dat uiteraard soms signalen worden vertraagd. Afgewogen moet worden of dit nadeel opweegt tegen het voordeel van het terugbrengen van het aantal trades. Zoals gezegd is dit systeem trendvolgend. Trendvolgende systemen hebben vaak als karakteristiek dat ze een lage hitrate hebben (tussen de 40-50%), gecombineerd met een hoge gemiddelde winst/gemiddeld verlies (W/V) waarde (tussen de 2-4). De winst wordt dus behaald in een relatief klein aantal lucratieve trades. De nadelen van soms lange losing streaks en behaalde winsten die binnen een trade weer verdampen door de indicatorlag gelden dus ook voor deze indicatorcombinatie. Hitrate verbeteren Een alternatieve manier om de aan- en verkoopsignalen te benutten luidt als volgt: Ga in de markt long of short op een aan- of verkoopsignaal, maar wacht niet op het tegenovergestelde signaal, Zelf ontwerpen van tradingsystemen 79

81 maar gebruik een take profit van bijv. 1,5%. We zien nu dat de hitrate hoger wordt, tot boven de 60%. Voor niets gaat uiteraard de zon op want de W/V verhouding zal kleiner worden. Maar deze strategie is ook in trading markten niet bij voorbaat kansloos. Bovendien betekent een hogere hitrate ook een lagere kans op lange losing streaks. Figuur : Moving Average + DMI Moving Average + RS Deze techniek combineert het gebruik van een Moving Average (MA) en de Relatieve Sterkte (RS). De basis is dat we een fonds selecteren dat beter presteert over een bepaalde periode dan de gerelateerde index en dat dit fonds boven zijn (meestal lange termijn) MA staat. Deze methode is een losse interpretatie van het boek Profiting in Bull en Bear Markets, van Stan Weinstein. Het is de bedoeling van deze techniek om die fondsen te selecteren die op dat moment de lievelingen op de beurs zijn. Fondsen die eruit springen t.o.v. de andere fondsen qua opwaartse beweging, dus met een positief momentum. Het is te vergelijken met andere momentum strategieën, maar voegt hier een technische analyse component aan toe in de vorm van de MA. De RS wordt gebruikt om die Zelf ontwerpen van tradingsystemen 80

82 fondsen te selecteren met een momentum dat beter is dan de index. De MA zorgt ervoor dat alleen die fondsen overblijven die er ook technisch goed voor staan. Dit om te voorkomen dat er fondsen worden geselecteerd die weliswaar qua momentum over een bepaalde periode hoog scoren, maar technisch al over het hoogtepunt heen zijn. Veel gebruikte waarden zijn een RS over 1 jaar en een ongewogen MA van 150 dagen. In figuur zien we deze methode in beeld gebracht. Het geselecteerde aandeel SBM staat boven de MA(150) en heeft het afgelopen jaar ruim beter gepresteerd dan de AEX-index. Het is in deze strategie niet de bedoeling om ons tot 1 aandeel te beperken. Om het risico te verlagen kunnen we meerdere aandelen selecteren binnen een bepaalde index. We dienen deze selectie te updaten na een bepaalde periode. Bijvoorbeeld iedere 3 of 6 maanden. Deze update dient rücksichtsloos en volledig mechanisch te gebeuren. Het is verleidelijk om een geliefd aandeel in portefeuille te houden, maar dit ondermijnt de strategie. In de praktijk blijkt het met deze methode inderdaad mogelijk om de AEX-index te verslaan met relatief weinig trades. Figuur : Moving Average + RS Zelf ontwerpen van tradingsystemen 81

83 4.3 Zelf programmeren van tradingsystemen Op een gegeven moment kunt u tot de conclusie komen dat er met de standaard in uw software aanwezige indicatoren onvoldoende mogelijkheden zijn. Of uw ideeën om in een markt te traden gaan verder dan het optimaliseren van de parameters van de standaardindicatoren. U wilt bijvoorbeeld meer regels toevoegen voor de trading-signalen. U heeft een eigen kijk op de markt en wilt deze visie verder bestuderen of backtesten. Er staan dan een aantal wegen voor u open. De meest toegepaste mogelijkheid is het gebruik van z.g.n. scripttalen speciaal voor technische analyse om zelf een indicator of handelssysteem te programmeren. U dient dan wel enige affiniteit te hebben met programmeren. Voorbeelden van technische analyse software software programma s die over een ingebouwde scripttaal beschikken zijn: Programma Metastock TradeStation Alex Pro Wall Street Pro Ingebouwde scripttaal Metastock code Easy Language TA-script TA-script De scripttalen van Metastock en Tradestation zijn de oudste en afkomstig uit Amerika. Sinds 2006 is de TA-script programmeertaal sterk in opkomst. Mede door het populaire Nederlandstalige forum Zoals gezegd dient u, om zelf een systeem te programmeren, wel over enige program-meerkennis en ervaring te beschikken. Ook een gezonde dosis doorzettingsvermogen is niet onbelangrijk. Ziet u op tegen het programmeren, maar heeft u wel ervaring met een spreadsheet-programma zoals MS-Excel, dan is het ook mogelijk om in een z.g.n. spreadsheet een systeem te ontwerpen en te testen. De drempel om hiermee te beginnen ligt iets lager. Zeker voor relatief eenvoudige systemen is dit een optie. Wordt het ingewikkelder en wordt de performance belangrijk -denk hierbij ook aan het optimaliseren- dan is het gebruik van een softwarepakket met ingebouwde scripttaal vaak een betere methode. Zelf ontwerpen van tradingsystemen 82

84 Heeft u een idee voor een eigen handelssysteem, maar mist u de affiniteit met programmeren, dan kunt u ook proberen om de hulp in te roepen van een collega trader met meer deskundigheid op dit terrein. Via forums kunt u in contact komen met programmeurs en traders die u wellicht verder kunnen helpen. U kunt natuurlijk ook een professionele programmeur uw systeem tegen betaling laten programmeren. Bedenk echter wel dat u in dit geval met een gedetailleerd en goed doordacht ontwerp dient te komen, omdat anders het proces van uitbesteden behoorlijk in de papieren kan lopen door de extra uren die het gevolg zijn van ontwerpfouten en miscommunicatie. Zelf ontwerpen van tradingsystemen 83

85 5 Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 5.1 Psychologie The first rule of investing is not to lose money. The second rule is not to forget the first rule - Warren Buffett Het doel van beleggen is in de eerste plaats om geld te verdienen en dus zo min mogelijk onnodige verliezen te maken. Wie namelijk 10% verlies maakt, moet daarna 11,11% winstmaken om weer break-even te staan. Hoe groter het verlies, hoe moeilijker het wordt om dat weer goed te maken. Bij 25% verlies, moet daar al weer 30% winst tegenover staan. En tegenover 50% verlies moet 100% winst staan. Moneymanagement is een belangrijk wapen in dit kader. Wat niet verloren is gegaan, hoeft ook niet te worden goedgemaakt. Helaas zijn beleggers -als het erop aankomt- dikwijls geneigd deze wetenschap in de wind te slaan. De emoties angst en hebzucht vormen een giftige cocktail die de heldere blik van beleggers nogal eens vertroebelt. Vaak met als resultaat dat al het geleerde over verliesbeperking weer overboord wordt gegooid, Want ditmaal is het anders. De famous last words van menig belegger voordat hij in de afgrond tuimelt Psychologie van het beleggen De drie belangrijkste emoties bij het nemen van beslissingen zijn hebzucht, angst en spijt. Hebzucht klinkt misschien als een foute emotie, maar is het niet. In de film Wall Street doet het personage Gordon Gekko de beroemde uitspraak Greed is good, greed works! Als motivatie is er aan hebzucht niets verkeerd. Wij zouden nog met een knuppel in de hand in berenvellen rondlopen als dit niet zo was. Zoals echter met alles is een teveel aan hebzucht ongezond; zelfs op de beurs. Zelfoverschatting en verslaving liggen dan op de loer. Een andere emotie waar de belegger mee kampt is angst. Angst is op zich een gezonde emotie. Het beschermt ons om in situaties terecht te komen waar we geen ervaring mee hebben en de controle dreigen te verliezen. Een teveel aan angst leidt echter tot besluiteloosheid en onzekerheid, hetgeen voor beleggers uiteraard funest is. Ditzelfde geldt voor de emotie spijt. Het blijven treuren over achteraf verkeerd uitgepakte beslissingen kan een belegger evenzeer verlammen. Een overmatig Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 84

86 zelfvertrouwen en zelfoverschatting is echter ook weer gevaarlijk. De belegger krijgt de neiging om na iedere winstgevende trade groter en risicovoller te gaan beleggen. Van aandelen naar opties en van opties naar futures. Vooral in een opgaande markt, waarin de koers maar in één richting lijkt te kunnen gaan zie je dit verschijnsel. Bijkomend probleem is dat zelfoverschatting moeilijk bij uzelf te constateren is. Bij anderen kunnen we het meestal wel feilloos onderscheiden, denkt u maar aan vals zingende deelnemers aan een talentenjacht. Een belegger die zichzelf overschat zal echter altijd tegen de lamp lopen. Het verlies dat hij dan maakt spoelt vaak de voorafgaande winst in een keer weg. Een van de gevaarlijkste gevolgen van alle emoties is echter dat een belegger onzeker wordt. Een door onzekerheid verlamde belegger durft geen trades meer aan te gaan. Nog gevaarlijker wordt het als hij zo verlamd is dat hij, als een konijn in de koplampen, zijn verliezen eindeloos laat oplopen zonder in actie te komen. Kuddegedrag De mens is een sociaal dier met kuddegedrag. Beleggers vormen hierop geen uitzonde-ring. Zodra bepaalde instanties of beheerders bepaalde aandelen gaan kopen volgen andere beleggers vaak massaal. De effectenbeurs is de ideale plaats om kuddegedrag te bestuderen. Zodra de grote effectenbanken, zoals Goldman Sachs en Merrill Lynch bepaalde koopadviezen hebben uitgegeven, dan zijn er weinigen die hier tegenin durven gaan. Vaak is het ook profijtelijk om met de kudde mee te beleggen. Denk maar aan het bekende gezegde The trend is your friend. Het is echter de kunst om tijdig de signalen te onderkennen dat de kudde gaat omkeren. Als de stieren in beren veranderen dan kan het plotseling erg hard neerwaarts gaan De 5 basisregels voor een succesvolle trader 1. Discipline Het grote verschil tussen een actieve particuliere belegger die verlies maakt en een succesvolle professionele trader is de factor discipline. Meestal is het niet een gebrek aan kennis dat de particulier parten speelt, maar het van de hak op de tak springen van de ene techniek naar de andere. Een professionele trader die zich niet aan het tradingplan houdt zal er ongenadig van langs krijgen van zijn superieur; zelfs Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 85

87 als de trade winstgevend was. Een particuliere belegger heeft vaak moeite om zich, als het spannend wordt, aan zijn eigen tradingregels of systeem te houden. Discipline voorkomt dat de emoties angst en hebzucht de controle overnemen. Duidelijke regels voor het nemen van winst en verlies geven houvast. 2. Toewijding Trading moet worden gezien als een vak. Niet dat het onmogelijk is om een goede trader te zijn zonder een lange opleiding of na het doorworstelen van tientallen boeken, maar denk er niet te licht over. Het is zeker geen free lunch. Alleen door er serieus mee bezig te zijn en bereid zijn te leren van de onvermijdelijke tegenslagen kan men zich verbeteren. Neem niet klakkeloos alles over wat u hoort en leest over tradingstrategieën, tips en ander goedbedoeld advies. Sta overal kritisch tegenover en probeer die zaken over te nemen die bij u passen. Praat met andere beleggers en traders en probeer te leren van hun fouten. Maar hoedt u voor praatjesmakers en kletsmajoors die er helaas in overvloed in de beleggingswereld rondlopen. Mooipraters in dure maatpakken en met (te) dure auto s, die bovendien mysterieus doen over hun technieken en behaalde superrendementen, zijn zelden goede raadgevers. 3. Geduld There are times to go long, times to go short and times to go fishing Jesse Livermore. Succesvol traden is ook het vermogen om te wachten tot een goede kans zich voordoet en alle signalen op groen staan. Het handelen om te handelen is misschien iets waar uw broker blij van wordt, een succesvolle trader heeft er geen enkele moeite mee om een tijd niet in de markt te zitten. Integendeel, zolang hij liquide is loopt hji ook geen risico. 4. Doorzettingsvermogen Ook al heeft u uw huiswerk nog zo goed gedaan, de markt heeft altijd gelijk. Een aantal maal achter elkaar verlies lijden maakt onzeker. De twijfel over het tradingplan begint te knagen en de verleiding wordt steeds groter om de regels bij te stellen of op een andere techniek over te schakelen. Een goede trader kan omgaan met tegenslag. Uit ervaring Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 86

88 weet hij dat een goed systeem ook slechte perioden kent. Hij kan hiermee omgaan en volhouden. Doorzettingsvermogen is echter iets anders dan koppigheid. Iedere trader heeft een moment dat hij de stekker uit een systeem trekt. Hij heeft hier echter van tevoren al over nagedacht wanneer dat moment aanbreekt en zorgt er d.m.v. goed moneymangement en spreiding voor dat de verliezen zoveel mogelijk beperkt blijven. 5. Visie Een succesvolle trader heeft altijd een visie hoe hij de markten gaat bespelen. Of het nu gaat om een mechanisch handelssysteem, technische analyse of een fundamentele visie. Een duidelijke focus op een of meerdere markten of systemen is noodzakelijk. Dit moet resulteren in een duidelijk tradingplan, welke gedisciplineerd dient te worden uitgevoerd. Tips voor actieve traders en beleggers Evalueer uw trading Houd zorgvuldig bij wat de resultaten zijn van uw tradingactiviteiten. Wat is uw hitrate, gemiddelde winst en verlies? Wees eerlijk tegen uzelf en bekijk wat er goed is gegaan en wat er fout is gegaan. Wat kan ik hiervan leren? En het belangrijkste: wat ga ik hieraan doen? En wanneer? Als u bijvoorbeeld constateert dat u moeite heeft om na een reeks van verliezen door te gaan met traden, kijk dan hoe u hier beter mee om kan gaan. Lukt dit niet dan moet u misschien kijken naar een systeem met een wellicht lagere winstverwachting, maar een hogere hitrate. Houd het hoofd koel Op het moment dat het spannend wordt op de beurs is er vaak het meeste te verdienen, en te verliezen! Het is belangrijk om u niet te laten afleiden. Hoe hoog de golven ook gaan. Het is juist de bedoeling te profiteren van de beweging en niet uzelf erin mee te laten slepen. Zorg dat u samen met het tradingplan de stabiele factor bent temidden van alle hectiek. Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 87

89 Zorg dat u fit bent. Traden en met name daytrading is hard werken. Zorg dus dat u geen andere zaken aan uw hoofd heeft en ontspannen, maar wel alert blijft. Fit zijn betekent voor een trader ook dat zijn technische handelssysteem en zijn kennis hiervan op orde is. Tijdens een beurscrash de handleiding van uw ordersysteem doornemen is geen goed idee. Zorg dat orders inleggen en traden u net zo makkelijk afgaan als gas geven en remmen. Zorg dat u ook een alternatief heeft om orders door te geven als uw computer onverwachts crasht. Kortom fit zijn als trader betekent dat u met vertrouwen en zonder aarzeling uw tradingplan kunt uitvoeren. En onthoud: uw grootste verlies moet nog komen! 5.2 Moneymanagement Het begip moneymanagement is een weliswaar bekend, maar nogal breed begrip met uiteenlopende definities. Hier beschouwen wij moneymanagement als het beheren van ons werkkapitaal. Dit houdt dus zowel het behoud van vermogen in, als het bepalen van de grootte van posities. Als metafoor zou een vergelijking gemaakt kunnen worden met zeilboten. U kunt uw tradingaccount beschouwen als een zeilschip. Een teveel aan zeil zetten (relatief te grote posities innemen) geeft het schip een flinke vaart, maar de kans dat het in een windvlaag omslaat is niet denkbeeldig. Belegt u in verhouding te weinig, dan bent u een schip met te weinig zeil en bestand tegen een windkracht die nooit zal komen, terwijl de snelheid (lees vermogensgroei) ook minimaal is. Moneymanagement is proberen het optimum te vinden tussen positiegrootte, verwachte winst en maximale verlies. Overtrading Een belegger die aan overtrading doet, begaat een belangrijke overtreding van money-management regels. Door te grote posities in te nemen heeft hij een grote kans om zijn tradingaccount te ruïneren. Er wordt dan teveel risico gelopen. Nemen we als voorbeeld een belegger die bij elke belegging al zijn geld inzet en daarbij of 100% rendement of 100% verlies maakt, dan is duidelijk dat deze belegger bij de eerste keer dat hij een verliesgevende investering doet meteen alles kwijt is. Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 88

90 De belegger is nu wijzer geworden en heeft een mogelijkheid ontdekt waarbij hij of 50% rendement maakt of 50% verliest en hoopt het nu langer vol te houden. Stel nu dat deze investeerder 10 winstgevende en 10 verliesgevende investeringen doet, hoeveel blijft er dan over? Evenveel als in het begin? Laten we het eens uitrekenen, uitgaande van een beginaccount van Euro % = % = % = % = Na 20 keer kan het als volgt berekend worden: * 1,5 10 * 0,5 10 = 563 euro Ook nu gaat het dus snel bergafwaarts met het tradingaccount. Nog drie voorbeelden. In deze voorbeelden wordt 8%, 4% en 2% van het tradingkapitaal gewonnen of verloren, waarbij steeds evenveel winstgevende als verliesgevende trades zijn * 1,08 10 * 0,92 10 = 9378 euro * 1,04 10 * 0,96 10 = 9841 euro * 1,02 10 * 0,98 10 = 9960 euro Bovenstaande illustraties van het effect van overtrading heeft menige trader aan den lijve ondervonden. Na een aantal verliesgevende trades bestaat de neiging om alles in één klap terug te verdienen. Vervolgens is de verleiding groot om het percentage dat per trade geriskeerd wordt te verhogen. Het resultaat is een vrijwel zeker einde van het tradingaccount. Uit deze analyse blijkt al dat het niet zinvol is om meer dan 2 tot 8% te riskeren per belegging. Vuistregels positiegrootte Een redelijk veilige aanbeveling is om 50% van ons kapitaal liquide te houden en per positie maximaal 2% van ons kapitaal in te zetten. Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 89

91 Herbeleggen Als er geld wordt verdiend dan is de vraag wat we gaan doen met de winst. Uitgeven, op de rekening laten staan of opnieuw beleggen. Herbeleggen kan de resultaten van een bepaalde tradingstrategie aanzienlijk verbeteren, maar levert ook meer risico op. Het waardeverloop van ons tradingaccount zal grotere uitslagen naar boven en beneden gaan vertonen. In verband met de onderwerpen overtrading en positiegrootte is ook het bestaan van de z.g.n. optimum-f methode het vermelden waard. Dit is een manier om je maximale hefboom te bepalen. Door bijvoorbeeld te bepalen met hoeveel futures te gaan handelen in verhouding tot het hele kapitaal. Door te herbeleggen volgens deze methode kan het resultaat enorm verhoogd worden. Maar nemen ook de risico s navenant toe. Deze methode is vooral interessant om te gebruiken voor systeemtraden met futures. Voor meer informatie verwijzen wij naar gespecialiseerde literatuur over dit onderwerp. (zie bijv. Beleggen met technische analyse van Harry Geels.) Risico In hoofdstuk 2.3 hebben we gezien dat bij het traden met indicatoren en handelssystemen d.m.v. een backtest het risico op basis van resultaten uit het verleden is in te schatten. Ook het risico dat gelopen wordt is op basis van dit verleden in te schatten. Bedenk echter dat dit geen garantie voor de toekomst betekent. Een gevleugelde uitspraak luidt dat het grootste verlies nog moet komen. Dit houdt in dat ook bij het handelen met tradingsystemen en indicatoren een stop loss dient te worden ingesteld, welke ligt onder het niveau van de maximale drawdown per trade uit het verleden. Dit om te voorkomen dat een falend systeem onnodige grote verliezen veroorzaakt. Net als met de spreiding van een aandelenportefeuille is het aan te raden om meerdere systemen naast elkaar te gebruiken. Het verlies van het ene systeem kan dan worden opgevangen door het andere systeem. Dit voorkomt ook dat u spijt krijgt van verkeerd uitgepakte keuzes. Catastrofe risico Een beleggingsgezegde luidt: de stieren gaan via de trap omhoog en de beren door het raam naar beneden. Een in de loop van de tijd opgebouwde winstgevende positie kan in één klap verdwenen zijn. Wat Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 90

92 gebeurt er met uw portefeuille als de markt zich met een grote sprong (omhoog of omlaag) tegen de verwachte richting in beweegt. Bent u dan failliet vanwege openstaande short- of longposities? Dit risico dient u onder ogen te zien. Een in elkaar stortende markt komt niet vaak voor, maar bedenk dat tijdens een crash iedereen door dezelfde deur naar buiten wil. Als u dan mee moet, heeft u een probleem. Zit u aan de goede kant dan bent u uiteraard spekkoper. Iedere dag zijn er wel voorspellingen dat er binnenkort een catastrofe staat aan te komen. In welke vorm dan ook. Probeert u op basis hiervan een positie in te nemen, dan is de kans dat dit uitkomt uiteraard gering. Inspelen op een te verwachten catastrofe is een tradingstrategie die meestal verliesgevend is. Als de bom valt, dan moet u ook echt aan de goede kant zitten, anders verdient u nog niets. Als het lange tijd goed gaat op de beurs dan zijn beleggers echter meestal geneigd het gevaar voor een grote crash te veronachtzamen. Als de euforie hoogtij viert is het voor de meeste beleggers moeilijk voor te stellen dat het ineens voorbij kan zijn. Houd er in uw tradingplan rekening mee dat er eens een grote klap komt. Probeer er voor te zorgen dat uw tradingaccount deze periode kan overleven. Het liefst door zo min mogelijk orders op te geven (wat vaak niet kan, dit soort onheil komt als een dief in de nacht). Overweeg of uw totale asset mix voldoende is gespreid. U kunt overwegen om uw (long) posities af te dekken met bijv. putopties, maar doe niet aan oververzekeren. Opties om het risico af te dekken zijn relatief prijzig. Om een aandelenportefeuille met opties volledig te verzekeren kost u afhankelijk van de beweeglijkheid van de markt- al snel 5-10% van de portefeuillewaarde per jaar. 5.3 Instrumenten Het uitvoeren van een strategie kan natuurlijk d.m.v. het direct kopen van aandelen, index trackers, grondstoffen, valuta et cetera. Maar vaak is het makkelijker en goedkoper om gebruik te maken van derivaten die bovendien ook nog eens een extra hefboom bieden. De meest gebruikte instrumenten die u een hefboom verschaffen zetten we hier even op een rijtje. Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 91

93 5.3.1 Futures, Opties, Warrants en Turbo s Opties Een optie is het recht om gedurende een vastgestelde periode (de looptijd) tegen betaling van een prijs (de premie) een vaste hoeveelheid van de onderliggende waarde (bijvoorbeeld 100 aandelen per contract) tegen een overeengekomen prijs (de uitoefenprijs) te kopen (call optie) dan wel te verkopen (put optie). Als openingstransactie kan men een call kopen of verkopen en een put kopen of verkopen. Warrant Sterk vergelijkbaar met een optie is de warrant. Ook de warrant heeft het recht om gedurende een vastgestelde periode een onderliggende waarde te kopen of te verkopen tegen een tevoren vastgestelde uitoefenprijs. Met een call warrant kan op een stijging van de onderliggende waarde worden gespeculeerd en met een put warrant op een daling. De onderliggende waarde van een warrant kan van alles zijn: één of meerdere aandelen, een beursindex, een obligatie, wisselkoers of een commodity. Prijsvorming Opties en Warrants De prijsvorming van opties en warrants is gelijk. Bij beide hangt de prijs af van de intrinsieke waarde en de verwachtingswaarde. Deze verwachtingswaarde hangt voor een groot deel af van de volatiliteit (beweeglijkheid) van de onderliggende waarde (hoe hoger de volatiliteit, hoe duurder de optie) en de looptijd (hoe langer de looptijd hoe duurder). De verwachtingswaarde neemt steeds sneller af naarmate de afloopdatum nadert. De onzekerheid over de verwachtingswaarde is een nadeel van een at-the-money (een optie waarvan de uitoefenprijs zich dicht bij de actuele koers van de onderliggende waarde bevindt). Voor het verzilveren van korte termijn koersbewegingen met gekochte (long) opties is dan ook een in-the-money optie, dus met intrinsieke waarde, vaak een betere keus. Opties hebben vaak een kortere looptijd dan warrants. Een nadeel van warrants is dat men in principe alleen long kan gaan. Men kan dus geen verwachtingswaarde verkopen, wat wel kan door als openingstransactie opties te verkopen (schrijven). Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 92

94 Future De koper van een future heeft de plicht om de onderliggende waarde te kopen van de verkoper van de future tegen een tevoren vastgestelde prijs en voor een bepaald tijdstip. De verkoper heeft dan uiteraard ook de plicht tot leveren. Dit is een belangrijk verschil met de koper van een call: deze heeft het recht om te kopen. Bij opties heeft alleen de verkoper een plicht. De prijs van een future bestaat alleen uit intrinsieke waarde, terwijl de prijs van de warrant en de optie zowel uit intrinsieke als verwachtingswaarde bestaat. De futureprijs loopt ongeveer één op één mee met de onderliggende waarde. De mate waarin een optie of warrant meebeweegt, is afhankelijk van de delta van de optie. Hoe meer intrinsieke waarde, hoe meer de optie meebeweegt en omgekeerd. De prijs van een indexfuture is gelijk aan de stand van de index plus de rente van de looptijd minus dividendopbrengsten. In tegenstelling tot indexopties die verrekend worden op expiratiedatum worden futures elke dag verrekend. Bij het sluiten van de positie krijgt de koper van een future de margin weer teruggestort op zijn rekening. Turbo s, Speeders en Sprinters In essentie is een turbo vergelijkbaar met een future. Het verschil is echter dat een turbo een stop loss kent en een future niet. Het maximale verlies bij een future is daardoor groter dan bij een turbo. Zowel turbo s als futures hebben een delta van 1 en zijn niet afhankelijk van de volatiliteit. Dit in tegenstelling tot opties en warrants. Een speeder is hetzelfde product als een turbo. De turbo is net als de optie en future een financieel instrument met een sterke hefboomwerking, dat zijn waarde ontleent aan een onderliggende waarde. In dat opzicht is hij te vergelijken met een optie. Echter, in plaats van een uitoefenprijs kent de turbo een financieringsniveau. Het volgende voorbeeld zal dit verduidelijken: Stel, de AEX-index staat op een niveau van 550 punten. ABN AMRO kan dan een turbo uitgeven met een financieringsniveau van 500 punten. De overige 50 punten betaalt u zelf. De turbo wordt uitgegeven met een ratio van 10, dit is een keuze van de uitgevende instelling om het product aantrekkelijker te maken Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 93

95 voor kleine beleggers. Dat betekent dat in dit geval de prijs van een turbo 50 : 10 = 5 wordt. De belegger moet er dus tien kopen (investering: 50) om de ontwikkeling van de AEX-index volledig te kunnen volgen. Overigens geldt dit voorbeeld voor longposities; er bestaan ook short turbo s. De koers van een turbo wordt als volgt berekend: Koers Turbo Long Koers Turbo Short = (Stand AEX - financieringsniveau) / ratio = (Financieringsniveau - stand AEX) / ratio Naast de stop loss is er nog een belangrijk verschil tussen futures en turbo s: bij futures wordt de professionele rente gebruikt, terwijl ABN AMRO voor turbo s een rente berekent, die daar substantieel boven ligt. Hierdoor zijn turbo s duurder dan vergelijkbare futures. Wie dus in turbo s long wil beleggen, kan ook besluiten een future te kopen en twee out-of-the money puts erbij te kopen. Dat is goedkoper, maar het nadeel is dat dit niet voor kleine bedragen kan. Turbo s versus opties Turbo s en opties hebben gemeen dat zij beiden een hefboom bieden aan de belegger. Het zijn echter duidelijk verschillende producten. De belangrijkste verschillen zijn: Looptijd Een optie heeft een vooraf bepaalde looptijd. Een turbo heeft theoretisch een oneindige looptijd, zolang de stop loss niet geraakt wordt. Waardebepaling De waarde van een Turbo is eenvoudig te berekenen. De waardeberekening van een optie is veel lastiger i.v.m. de tijdswaarde die samenhangt met de looptijd en volatiliteit. Stop loss Een optie kent geen stop loss, maar u kunt net als bij turbo s nooit meer verliezen dan het aankoopbedrag (althans bij gekochte opties). Het voordeel van opties is echter wel dat, door het ontbreken van een stop loss, ook bij grote prijsbewegingen de positie niet onbedoeld gesloten kan worden. Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 94

96 Als er op de beurs richting gekozen moet worden met een hefboom dan is de keuze tussen een optie of een turbo niet altijd even gemakkelijk. Bij heftige koersbewegingen blijft u met een optie altijd in de markt door het ontbreken van een ingebouwde stop loss. Het pluspunt van de turbo is de eenvoudige prijsvorming, brede aanbod van markten en laagdrempeligheid Forex en CFD s Valutahandel (Forex) Valuta (forex, kort voor foreign exchange, in het Engels) worden niet verhandeld op een beurs. Valuta worden rechtstreeks verhandeld tussen (centrale) banken en brokers tegen onderling overeengekomen koersen. Deze markt is bijzonder liquide en derhalve zijn de spreads doorgaans zeer klein. De handel vindt 24 uur per dag plaats van zondagavond tot vrijdagavond. Door de grote volumes is er constant handel en zijn er vrijwel geen gaps in de koersen. Voor actieve traders zijn de zogenaamde majors het meest interessant. Meer dan 85% van alle dagtransacties vinden plaats in de valuta: USD, JPY, EUR, GBP, CHF, CAD en AUD. Basis valutatrading Valuta wordt verhandeld in paren. Bijvoorbeeld: EUR/USD: EUR is de basismunt. USD is de 2de munt. Deze paren hebben een koers. Bijvoorbeeld: EUR/USD à Dit betekent dat 1 EUR gelijk is aan USD. Als u de EUR/USD koopt voor , dan verwacht u dat deze zal stijgen. Met andere woorden, u verwacht een waardevermindering van de USD t.o.v. de EUR. Als u de EUR/USD verkoopt voor , dan verwacht u dat deze zal dalen. Met andere woorden, u verwacht een waardevermeerdering van de USD t.o.v. de EUR. Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 95

97 Decimalen en pips Forex koersen hebben meestal vier decimalen, b.v. EUR/USD 1,3105. De kleinst mogelijke koersverandering (tick grootte) noemt men een pip. Indien u dus een valutapaar koopt en daarna verkoopt, realiseert u een winst (of een verlies) van een aantal pips. Deze pips worden uitgedrukt in de 2de munt van het valutapaar. Zoals de meeste financiële produkten worden valuta verhandeld op basis van een bied- en laatkoers. De biedkoers is de koers voor welke uw broker het valutapaar van u wil kopen. De laatkoers is de koers voor welke uw broker het valutapaar aan u wil verkopen. Het aantal pips tussen de bied- en laatkoers is de verdienste van de forexbroker. Doorgaans bedraagt dit ongeveer 3 tot 5 pips. Transactie- en/of ticketkosten worden bij de meeste forexbrokers niet berekend. Hefboom De meeste forex-brokers bieden contracten aan met een vaste grootte. Deze variëren van bijv tot eenheden. Bij een contract van eenheden heeft de pip (0,0001) een waarde (uitgedrukt in de 2de munt van het valutapaar.) van 1 ( X 0,0001 = 1). Bij een contractgrootte van bedraagt dit dus 10. Maakt u dus 5 pips winst op een longposities EUR/USD (bijvoorbeeld van tot ) met een contract van eenheden, dan is uw winst 5 X 10 = 50 USD. Om een forex positie te openen vraagt de broker dat u een bepaald percentage van de contractwaarde op uw rekening aanhoudt als margin. U hoeft dus niet de volledige nominale waarde van het contract op uw rekening te hebben.. Meestal bedraagt dit 1% (bij open posities tijdens het weekend is dit soms meer). Brokers zullen open posities automatisch sluiten wanneer de dekking niet meer voldoende is. De regels met betrekking tot dekking van een open positie kunnen sterk verschillen van broker tot broker. Bij een margin van 1% betekent dit dat u dus een hefboom heeft van 100 (!). De grote hefboom, de 24 uurs handel in zeer liquide markten en de grote keus aan valutaparen maken de valutahandel aantrekkelijk voor actieve traders. Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 96

98 De tijdzones en volumes op de Forex markt De valutahandel is een 24 uurs markt. Maar de volumes zijn niet gelijktmatig verdeeld over alle uren. In de uren dat er meerdere markten gelijktijdig zijn geopend vindt er de meeste handel plaats. Hieronder ziet u de uren waarin de valutahandel in de verschillende tijdzones op gang komt. U ziet eveneens de uren waarin de totale valutahandel over de verschillende tijdzones het grootste is. Hoe meer markten er zijn geopend, hoe groter het volume en dus hoe scherper de prijsvorming. Hetgeen zich doorgaans vertaalt in kleinere spreads. Het volume op de valutamarkten bereikt zijn piek tussen en GMT. Actief handelen met indicatoren en handelssystemen 97