1702: En hoe nu verder?

Transcriptie

1 1702: En hoe nu verder? Workshop Nascholing CSE De Republiek in een tijd van vorsten Rotterdam, 14 oktober 2011 Drs. B.J.A. van Rooijen

2 Werkvorm CSE De Republiek in een tijd van vorsten 1702: En hoe nu verder? De Republiek in een tijd van vorsten is dit jaar het onderwerp voor het CSE. Er is speciale aandacht voor de relatie tussen de Republiek, Engeland en Frankrijk. Voor leerlingen zijn de ontwikkelingen in de stofomschrijving vaak abstract en complex, met als gevolg dat ze het moeilijk kunnen leren. Zicht op de samenhang is dan handig. Deze werkvorm laat leerlingen zien hoe complex de situatie in de 17 e eeuw was en dat de ontwikkelingen niet zo lineair verlopen als vaak wordt voorgesteld. De les in een oogopslag: Onderwerp: Activiteit: Tijdsduur: Ontwikkelingen (bestuurlijk) in de 17 e eeuw in de Republiek, Engeland en Frankrijk. Leerlingen gaan aan de hand van een hypothetische situatie een advies formuleren op basis van primaire bronnen uit de 17 e eeuw. Een les van 50 minuten, maar langer zorgt voor meer rust.. Doelen: Leerlingen oefenen met bronnen en ontwikkelingen uit de stofomschrijving. Leerlingen kunnen een complexe situatie overzien en beoordelen. Leerlingen kunnen informatie selecteren en classificeren. Beginsituatie: HAVO 5 of VWO 6. Deze les kan gegeven worden vlak voor het eindexamen als extra voorbereiding. Voorbereiden: Groepjes van drie maken. Voor elk groepje een set bronstroken in envelop. De instructie op de envelop plakken. Voor elke leerling de opdrachtenbladen kopiëren. Instrueren: Uitvoeren: Nabespreken: Vervolg: Aan de hand van het instructieblad: Wat: Een voorstel formuleren voor het toekomstige bestuur van Engeland en de Republiek. Hoe: In trio s de informatie onderzoeken en met behulp hiervan een voorstel opstellen. Waarom: Je krijgt zo greep op de stof die je moet leren voor je examen. Ook leer je keuzen maken uit veel informatie, op basis van argumenten (bewijs). Ten slotte leer je samenwerken. Leerlingen gaan na een korte inleiding aan de slag met de opdracht (ca. 10 min) Tussenbespreking 1: Wat doen jullie? Hoe zijn de verschillende groepjes bezig? Leerlingen werken nu meer gericht verder (ca. 15 min). Tussenbespreking 2: De selectiecriteria van de leerlingen worden gekoppeld aan de eindopdracht. Leerlingen werken weer verder (ca. 15 min). Leerlingen komen tot een antwoord en vullen het opdrachtenblad in. (max. 15 min.) Wat: Behandeling opdrachtenblad en antwoorden. Hoe: Hoe hebben jullie het gedaan? Wat deden jullie waardoor het goed ging? Waarom: hebben jullie het zo aangepakt? Je moet de ontwikkelingen en belangrijkste personen kennen en ook weten hoe de onderlinge verbanden zijn. Bovendien zal je bronnen moeten beoordelen op het examen.

3 1702, de Republiek en Engeland: Hoe nu verder? Leerlinginstructie Op 29 maart 1702 overleed stadhouder koning Willem III als gevolg van een val van zijn paard. Zijn huwelijk met de Engelse koningin Mary Stuart was kinderloos gebleven. De personele unie tussen de Republiek en Engeland leek daarmee tot een einde te komen. Het Engelse koninkrijk en de Republiek waren daarnaast sinds 1701 in oorlog met het machtige Frankrijk van Lodewijk XIV over de vraag wie de troon van Spanje in handen kreeg. Afgevaardigden van beide landen kwamen bij elkaar om te praten over de toekomst van beide landen. Hoe moeten ze nu verder in de oorlog en hoe kunnen de landen het beste bestuurd worden om slagvaardig te zijn? Er wordt besloten tot het vormen van een Nederland Engelse staatcommissie waar jij onderdeel van uit maakt. De hoofdvraag: Kom met een voorstel voor het bestuur van Engeland en de Republiek na de dood van Willem III. Houd hierbij rekening met: historische ontwikkeling in beide landen in de 16 e en 17 e eeuw. bestuurlijke problemen die de landen in de 17 e eeuw hadden. de ervaringen van de machtige vijand Frankrijk onder Lodewijk XIV. 1 Een onvervalste overname van Engeland wordt gepland onder de valse voorwendselen van godsdienst, vrijheid van bezit, een vrij parlement en handhaving van de wet en de orde en dat binnen een tijdbestek van een maand. Marquis d Albeville, Engelse ambassadeur in de Republiek in oktober 1688 aan Koning Jacobus II. 2 Artikel 12: Dat de Staten Generaal van de Republiek, of één van de afzonderlijk provincies, Willem, prins van Oranje, of iemand van diens nageslacht, niet zullen mogen benoemen tot kapitein generaal, stadhouder, bevelhebber van de landlegers, regeerder van steden, burchten of forten, of admiraal of bevelhebber van de vloot. De akte van seclusie, geheim bijvoegsel aan de Vrede van Westminster (1654) 3 Verhandelingen van een Unie, een eeuwig verbond en eendracht: Art. 1: Dat de gewesten naar buiten (naar de vijand) toe verbonden zijn alsof zij één provincie zijn, anderzijds dat de privilegiën en andere rechten van iedere provincie en stad geëerbiedigd zullen worden. Art. 3: De provincies zullen elkaar helpen te beschermen tegen aanvallen van buitenlandse vorsten, prinsen, landen, provincies en steden, die een van de aangesloten provincies kwaad willen doen. Art. 9: De vergadering (de Staten Generaal) bepaald welke zaken bij eenparigheid en welke zaken bij meerderheid moeten worden beslist. Indien tussen de provincies onenigheid ontstaat moet daarover beslist worden door de stadhouders. Art. 19: Bij opkomende problemen of zwarigheden kan een provincie schriftelijk een oproep doen tot een vergadering en bijeen roepen van de leden van de Unie. ( ) Art. 24: De stadhouders van de aangesloten provincies leggen een eed van trouw af op deze Unie en Confederatie waarbij te beloven deze te zullen nakomen en te onderhouden. Uit de Unie van Utrecht (1579) 4 "Ik beloof en zweer plechtig om het volk van het koninkrijk Engeland en haar bezittingen te dienen en dat te doen volgens de door het parlement vastgelegde wetten en gebruiken. Kroningseed van de Koning van Engeland sinds 1689

4 5 Ik, Lodewijk, bij de gratie Gods Koning van Frankrijk verklaar het volgende: Wij verbieden onze onderdanen, die de zogenaamde Hervormde godsdienst belijden, nog te vergaderen om deze eredienst te beoefenen in om het even welke plaats of particulier huis Het Edict van Fontainebleau, het intrekken van het Edict van Nantes door Lodewijk de XIV 6 Hij [Willem III] antwoorde dat hij gelukkig was met het aangeboden Stadhouderschap van de Republiek en dat hij zichzelf verplicht voelde om met volle verstand en eer dit boven zijn eigen belang te stellen. Hij zou de strijd verder voortzetten om de Republiek in dit rampjaar te redden. Engelse Ambassadeur William Blathwayt biedt Willem III in juni 1672 aan om leider te worden van een nieuw te vormen Nederlandse staat bij onderhandelingen over een vredesverdrag. 7 Cromwell beval de voorzitter van het parlement om de stoel te verlaten en schreeuwde vervolgens naar de leden Jullie zijn niet langer meer het parlement, zelfs niet meer een parlement! Vervolgens liet hij zijn soldaten de zaal ontruimen, liet de deuren van het parlement sluiten en ging naar terug naar Whitehall. Verslag van gebeurtenissen in het parlement op 20 april Het was in deze tijd dat het huwelijk tussen de Prins van Oranje [Willem III] en jonkvrouw Mary, de oudste dochter van de zijne Majesteit, tot stand kwam. Dit tot vreugde van heel het land en tot grote schrik van iedereen die katholiek was. Mary was vanaf nu getrouwd tot een machtige protestantse Prins. Lord Danby, de minister van financiën, van wie bekend was dat hij dit huwelijk had geregeld, kreeg er een uitstekende reputatie door. The Memoires of Sir John Reseby (1677) 9 Oliver Cromwell, Kapitein Generaal van het leger van Engeland, Schotland en Ierland, zal vanaf heden de titel dragen van Lord Protector van het gemenebest van Engeland, Schotland en Ierland, voor de rest van zijn leven. Hij zal verantwoordelijk zijn voor het hoogste bestuur en haar vertegenwoordigers. Instrument of Government (1653), grondwet van het gemenebest van Engeland, Schotland en Ierland 10 De leden van de Staten Generaal van de Verenigde Nederlanden groeten allen, die dit zullen zien of horen voorlezen, en laten weten: ( ) Als een vorst zijn plichten niet nakomt, maar, in plaats van zijn onderdanen te beschermen, hen probeert te onderdrukken als slaven, dan is hij geen vorst, maar een tiran. In dat geval mogen zijn onderdanen, na beraadslaging in de Staten Generaal, hem afzweren en een andere leider kiezen. Plakkaat van Verlating, 26 juli Iedereen weet hoeveel problemen uw vergaderingen hebben veroorzaakt aan mijn land Ik heb begrepen dat u wilt blijven discussiëren over mijn verordeningen, edicten en wetten die de laatste tijd heb gepubliceerd. Vanaf nu verbied ik u om dit te doen! Lodewijk XIV tegen het Parijse Parlement, 13 april Het parlement verklaart in samenspraak met de koning (Willem III) en koningin (Mary II) van Engeland het volgende: geen koninklijke bemoeienis met het maken van de wet en de koning zal geen rechtspreken zonder toestemming van het parlement. geen belastingen zonder toestemming van het parlement. leden van het parlement mogen gekozen worden zonder inmenging van de koning. zonder toestemming van het parlement zal er in vredestijd geen leger zijn. The Bill of Rights 1689

5 13 De Republiek is een verbond van zeven soevereine gewesten die zich, ter gezamenlijke en onderlinge verdediging, verenigd hebben zonder dat het ene van het andere in enig opzicht afhankelijk werd. Elk van die gewesten is op zijn beurt samengesteld uit een aantal kleine gebieden en steden die ook beschikken over allerlei kenmerken van soevereine macht en niet onderworpen zijn aan de hoogheid van hun provincie. In vele kwesties worden beslissingen in de gewestelijke Statenvergaderingen niet bij meer bij meerderheid maar alleen bij eenstemmigheid genomen. Want zoals de Staten Generaal geen oorlog of vrede kunnen aangaan of een nieuw bondgenootschap, en ook geen belastingen kunnen heffen zonder instemming van alle gewesten, zo kunnen ook de gewestelijke staten dit alles niet doen zonder instemming van al die steden die op oude rechtsgronden stem hebben in die vergadering. William Temple ( ) was Brits ambassadeur in de Republiek. In zijn boek Observations upon the United Provinces beschrijft hij hoe de Republiek wordt bestuurd. 14 Een tweede reden voor het succes was de staatsregeling, volgens welke noch de Staten Generaal noch de prins enige macht hebben binnen het rechtsgebied van een stad inbreuk te maken op de persoonlijke vrijheid of de eigendommen van iemand die zich daar bevindt. William Temple ( ) was Brits ambassadeur in de Republiek. In zijn boek Observations upon the United Provinces beschrijft hij hoe de Republiek wordt bestuurd. 15 Het lijkt mij aannemelijk dat men niet naar al zijn werk en daden kan kijken, zonder een gevoel van dankbaarheid. In het bijzonder word je geraakt door zijn gevoel en inspiratie voor de publieke zaak. Lodewijk XIV deed meer goed voor Frankrijk dan al zijn twintig voorgangers bij elkaar. Voltaire over het koningschap van Lodewijk XIV (1751). 16 De stadhouder, de Prins van Oranje, bevindt zich in andere omstandigheden dan de koning [van Frankrijk], die slechts zijn wil hoeft kenbaar te maken; want hier heeft men geld nodig om zijn ideeën uit te voeren, en dat komt er slechts langzaam en kan niet verkregen worden van de provincies, die vermoeid zijn [door de oorlog] en voor het merendeel uitgeput, zonder een klaar bewijs van een of ander aanzienlijk voordeel Tussen een dergelijke verscheidenheid van belangen en opvattingen moet de stadhouder advies inwinnen en de zaken naar een goed einde brengen. Dit kan niet zonder onenigheid en veel tijdverlies. Francois van Aerssen,vertrouweling van de stadhouder aan een gezant van de Franse koning (1638). 17 God stelt de koningen aan als zijn ministers en Hij regeert door hen over de volkeren. De vorsten treden dus op als ministers van God en zijn luitenanten op aarde. Door hen oefent Hij zijn heerschappij uit. Het is daarom dat we gezien hebben dat de koninklijke troon geen troon van een mens is, maar de troon van God zelf. "God heeft mijn zoon Salomon gekozen, om hem op de troon te plaatsen van waarop de Heer over Israël heerst." Jacques Bossuet ( ), bisschop en hofpredikant van Lodewijk XIV 18 Wij verklaren en leggen vast dat het Engelse volk en haar bezittingen vanaf heden zullen worden bestuurd als een gemenebest en vrije staat met behulp van de hoogste macht van dit land, de vertegenwoordigers van het volk in het parlement. Zij zullen dit doen voor het Engelse volk met behulp van ministers en ambtenaren en zonder de koning en de adel. Wet van het Engelse parlement van 16 mei Niets is zo gevaarlijk als zwakte om over anderen te beslissen moet men boven hen staan. Als ik naar het land en de staat kijk, dan kijk ik naar mijzelf. Het welbevinden van de een verhoogt de glorie van de ander. Lodewijk XIV in zijn aantekeningen (tussen ) voor zijn latere Memoires.

6 20 Mijne heren, ik heb u bijeen geroepen om u te vertellen dat tot dit moment ik het bestuur van dit land had toevertrouwd aan de Kardinaal [Mazarin]. Nu is de tijd gekomen dat ik zelf het bestuur op mij neem. Jullie kunnen me met raad bijstaan, indien ik daar om vraag. En, mijne heren Ministers, ik beveel u niets te tekenen, zelfs geen paspoort, zonder mijn toestemming. U legt vanaf vandaag iedere dag persoonlijk verslag uit aan mij en aan niemand anders. Lodewijk XIV tegen zijn Minsters op 10 maart In zijn hoedanigheid als de allerhoogste Majesteit van Engeland heeft de koning, na lange en serieuze overwegingen, besloten om na een tijd van lange onrust en oorlogen een einde te maken. Een ieder die heeft gediend onder Cromwell, zijn Parlement of zijn legerleiders is vrijgesproken van vervolging door een rechtbank. De wetgeving gedurende deze tijd ontworpen en gemaakt is vanaf heden ongeldig. Act of free and general pardon (1660),gemaakt door Karel II Stuart en het Engelse parlement 22 We hebben grote redenen om aan te nemen dat we elke dag in een slechtere positie terecht komen en dat we dadelijk niet meer in staat zijn om onszelf te verdedigen. Uwe hoogheid [Willem III] kan er vanuit gaan dat 19 van de 20 onderdanen in dit koninkrijk nu een verandering wensen. We kijken uit naar het moment dat iemand de wil heeft om ons te komen beschermen, voordat we in staat zijn om ons zelf te verdedigen en worden vernietigd. Uitnodiging aan Willem III van Oranje om naar Engeland te komen, 30 juni 1688.

7 1702, de Republiek en Engeland: Hoe nu verder? Inkijkblad Het bestuurssysteem van de Republiek Lijst van Engelse koningen in de 17 e eeuw Jacobus I ( ) Karel I ( ) Gemenebest van Engeland, Schotland en Ierland o.lv. Parlement en Oliver Cromwell Karel II ( ) Jacobus II ( ) Willem III & Mary II ( ) Lijst van stadhouders in de Republiek in de 17e eeuw Maurits van Nassau ( ) Frederik Hendrik van Oranje ( ) Willem II van Oranje Nassau ( ) Stadhouderloos tijdperk Willem III van Oranje Nassau ( )

8 1702, de Republiek en Engeland: Hoe nu verder? Opdrachtenblad Voorstel voor het bestuur van de Republiek der Verenigde Nederlanden en het Koninkrijk Engeland: Den Haag/Londen, 1702 Geachte afgevaardigden van de Staten Generaal en leden van het Engelse parlement, Ondergetekenden, leden van de staatscommissie ter advisering over het toekomstige bestuur van de Republiek der Verenigde Nederlanden en het koninkrijk Engeland, hebben het volgende voorstel geformuleerd: Daarbij gelden de volgende overwegingen en argumenten: Ondertekenen wij met onze Nederlandsche namen:

9 1702, de Republiek en Engeland: Hoe nu verder? Vragenblad Naam leerling: Klas: 1. De Republiek der Verenigde Nederlanden was een statenbond met ieder een eigen autonomie. Welke bron of bronnen bewijzen dat: Wat was de reden voor de Republiek om geen vorst meer te hebben? Bewijs je antwoord met behulp van een bron. De stadhouder had een speciale rol in het bestuur van de Republiek. Als lid van het Huis van Oranje Nassau (leiders van de opstand) had hij veel invloed op de besluitvorming en uitvoering van besluiten van de Republiek. Bewijs met de bronnen dat deze invloed beperkt werd. 2. Het Koninkrijk Engeland werd geregeerd door een koning, maar zijn macht werd beperkt door het parlement. Bewijs dit met behulp van de bronnen. Oliver Cromwell, die de macht had gekregen van het Engelse parlement, ontwikkelde zich uiteindelijk tot dictator. Welke bron bewijst dat en leg je antwoord uit? Willem III werd koning van Engeland in Leg uit op welke manier hij er voor zorgde dat hij steun had van zowel de koningsgezinden als wel de aanhangers van het parlement. Gebruik weer de bronnen om je antwoord te bewijzen. 3. Lodewijk XIV is in de geschiedenis de verpersoonlijking geworden van een vorst met absolute macht. Bewijs met de bronnen dat dit ook wel klopt. Welke bron bewijst dat Lodewijk gebruik maakte het Droit Devin om zijn koningschap te legitimeren?

10 4. De bestuursvormen van de Republiek, het koninkrijk Engeland en Frankrijk onder Lodewijk XIV zijn verschillend. De een is een statenbond met veel autonomie op lagere niveaus, de ander lijkt op een constitutionele monarchie en de laatste is een koninkrijk volgens het absolutisme. Gelet op je voorkennis van de drie landen, welke vorm lijkt jou het meest geschikt om een land te besturen in de 17 e eeuw? Leg je antwoord uit met behulp van de bronnen.

11 1702, de Republiek en Engeland: Hoe nu verder? Antwoordmodel Naam leerling: Klas: 1. De Republiek der Verenigde Nederlanden was een statenbond met ieder een eigen autonomie. Welke bron of bronnen bewijzen dat: Bronnen 2, 3, 13, 14, en 16. Wat was de reden voor de Republiek om geen vorst meer te hebben? Bewijs je antwoord met behulp van een bron. In bron 10 staat dat als een vorst zich gedraagt als een tiran je de vorst mag afzweren. De stadhouder had een speciale rol in het bestuur van de Republiek. Als lid van het Huis van Oranje Nassau (leiders van de opstand) had hij veel invloed op de besluitvorming en uitvoering van besluiten van de Republiek. Bewijs met de bronnen dat deze invloed beperkt werd. Bron 2 laat zien dat provincies er voor kunnen kiezen geen stadhouder te benoemen. Bron 3 geeft aan dat de Staten-Generaal de beslissingen nemen en dat de stadhouder dit moet respecteren. Bron 14 bewijst dat de prins (die stadhouder was) de rechten van een stad of een persoon niet mag overtreden. 18 laat zien dat het stadhouderschap wordt aangeboden. 2. Het Koninkrijk Engeland werd geregeerd door een koning, maar zijn macht werd beperkt door het parlement. Bewijs dit met behulp van de bronnen. Er zijn verschillende bronnen die dit bewijzen: 4 en12. De koning kan niet zonder het parlement. Oliver Cromwell, die de macht had gekregen van het Engelse parlement, ontwikkelde zich uiteindelijk tot dictator. Welke bron bewijst dat en leg je antwoord uit? In bron 9 krijgt Cromwell de macht van het parlement om vervolgens in bron 7 deze te misbruiken en het parlement buiten werking te stellen. Willem III werd koning van Engeland in Leg uit op welke manier hij er voor zorgde dat hij steun had van zowel de koningsgezinden als wel de aanhangers van het parlement. Gebruik weer de bronnen om je antwoord te bewijzen. Bron 8 laat zien dat Willem trouwt met een nazaat van de oude Engelse koningen. Bron 12 geeft aan dat de koning niet zal regeren zonder rekening te houden met de rechten van het parlement (die fors zijn). Beide kampen kunnen dus tevreden zijn. 3. Lodewijk XIV is in de geschiedenis de verpersoonlijking geworden van een vorst met absolute macht. Bewijs met de bronnen dat dit ook wel klopt. In bron 11 stelt Lodewijk het parlement buiten werking. In bron 19 laat hij weten dat de ministers niets zonder zijn toestemming mogen doen. In bron 22 laat hij blijken dat het land en hijzelf dezelfde zijn: hij is Frankrijk. Lodewijk bezit dus alle macht, zonder tegen- of inspraak. Welke bron bewijst dat Lodewijk gebruik maakte het Droit Devin om zijn koningschap te legitimeren? Bron 17: de goden treden dus op als ministers van God

12 4. De bestuursvormen van de Republiek, het koninkrijk Engeland en Frankrijk onder Lodewijk XIV zijn verschillend. De een is een statenbond met veel autonomie op lagere niveaus, de ander lijkt op een constitutionele monarchie en de laatste is een koninkrijk volgens het absolutisme. Gelet op je voorkennis van de drie landen, welke vorm lijkt jou het meest geschikt om een land te besturen in de 17 e eeuw? Leg je antwoord uit met behulp van de bronnen. Eigen antwoord van de leerling(e). Alleen goed te keuren indien er gebruik is gemaakt van de bronnen.

13 Primaire Tekstbronnen die expliciet genoemd worden in Stofomschrijving CE De Republiek in een tijd van vorsten (HAVO/VWO) Cursief: alleen voor VWO Periode In Engeland was de Anglicaanse Kerk in 1534 onder druk van koning Hendrik VIII door het parlement tot staatskerk uitgeroepen. Het parlement verklaard dat vanaf nu de koning (Hendrik VIII) de hoogste leider is van de Kerk van Engeland. De koning zal alle rechten, plichten, respect, gezag, privileges en winsten ontvangen behorend bij deze waardigheid. Act of Supremacy 1534 Bij de vrede van Augsburg in 1555 werd hij (Karel V) echter gedwongen om in Duitse gebieden waar de lokale vorst protestants was de protestantse eredienst toe te staan. Periode I Om de rust in hun gewesten te herstellen probeerden edelen in 1566 via een smeekschrift Filips II over te halen de kettervervolgingen te matigen. Mevrouw, Men weet voldoende, dat in de gehele Christenheid steeds zeer bekend is geweest, zoals zij het ook nu nog is, de grote trouw van de volkeren van deze Nederlanden tegenover hun heren en natuurlijke vorsten, waarbij steeds de adel is vooropgegaan als één die nooit heeft gespaard noch lijf noch goed voor het behoud en de groei en de grootheid hiervan. [...]Wij weten hoe de toestand in het land is. Daarom willen wij ons liever enige moeite getroosten, dan voor Uwe Hoogheid iets verzwijgen, dat later Zijne Majesteit de koning zou kunnen schaden en de orde en rust in zijn landen verstoren. [...] Wij twijfelen er niet aan, Mevrouw, dat alles wat Zijne Majesteit bevolen heeft over de inquisitie en strenge naleving van de plakkaten bedoeld is om voort te zetten wat wijlen Keizer Karel reeds met goede bedoelingen bepaald had. De ene tijd is echter de andere niet, en iedere tijd vraagt om eigen maatregelen. De genoemde plakkaten hebben, hoewel ze niet eens in alle gestrengheid werden toegepast, nu al enige jaren tot moeilijkheden aanleiding gegeven.wij vrezen daarom, dat door het laatste besluit van Zijne Majesteit, waarbij hij nadrukkelijk beveelt, dat de inquisitie haar taak moet vervullen en de plakkaten in alle strengheid uitgevoerd moeten worden, de moeilijkheden zullen toenemen. Er zou wel eens een algemene opstand kunnen uitbreken, die tot een ineenstorting van alle landen kan leiden. De houding van het volk is reeds veranderd.[...]om deze redenen smeken wij U nederig om in het belang van het land zo snel mogelijk een bekwaam persoon naar Zijne Majesteit af te vaardigen. Hij moet de koning van de toestand op de hoogte brengen en uit onze naam verzoeken maatregelen te nemen [...] Smeekschrift der Edelen aan Margaretha van Parma (1566) Dit leidde in 1576 tot de Pacificatie van Gent. Art. 1: Alle offensiën en misdaden die geschied zijn tussen de ingezetenen van de provinciën, zullen vergeven en vergeten zijn. Art. 2: Voortaan zullen alle Nederlandse gewesten een vaste en onverbrekelijke vriendschap en vrede onderhouden en ze zullen elkaar bijstaan om de Spaanse en andere vreemde militairen uit de Nederlanden weg te sturen. Art. 3: De voltallige bijeenkomst van de Staten Generaal is noodzakelijk om orde te stellen in de landszaken, zowel aangaande de godsdienstuitoefening in Holland en Zeeland als omtrent zaken ten dienste van Zijne Majesteit en van de welvaart en de unie van de Nederlandse gewesten. ( ) De Pacificatie van Gent (1567)

14 De zuidelijke gewesten verenigden zich in de Unie van Atrecht en Het land zou geen andere troepenmacht hebben dan de inlandse. De Raad van State zou georganiseerd zijn als onder Karel V; twee derden van de leden zouden de Staten welgevallig moeten zijn. Alle privilegiën zouden worden hersteld. Elke andere dan de katholieke godsdienst zou verboden worden. Samenvatting van de Unie van Atrecht (1579) de noordelijke gewesten in de Unie van Utrecht. Vrijheid van geloof in de aangesloten gewesten was één van de bepalingen bij de totstandkoming van de Unie van Utrecht. Verhandelingen van een Unie, een eeuwig verbond en eendracht: Art. 1: Dat de gewesten naar buiten (naar de vijand) toe verbonden zijn alsof zij één provincie zijn, anderzijds dat de privilegiën en andere rechten van iedere provincie en stad geëerbiedigd zullen worden. Art. 3: De provincies zullen elkaar helpen te beschermen tegen aanvallen van buitenlandse vorsten, prinsen, landen, provincies en steden, die een van de aangesloten provincies kwaad willen doen. Art. 9: De vergadering (de Staten Generaal) bepaald welke zaken bij eenparigheid en welke zaken bij meerderheid moeten worden beslist. Indien tussen de provincies onenigheid ontstaat moet daarover beslist worden door de stadhouders. Art. 19: Bij opkomende problemen of zwarigheden kan een provincie schriftelijk een oproep doen tot een vergadering en bijeen roepen van de leden van de Unie. ( ) Art. 24: De stadhouders van de aangesloten provincies leggen een eed van trouw af op deze Unie en Confederatie waarbij te beloven deze te zullen nakomen en te onderhouden. Uit de Unie van Utrecht (1579) De breuk tussen de vorst en de opstandige gewesten werd een feit vanaf het moment dat Filips II Willem van Oranje vogelvrij verklaarde. [...] En wij doen hem in de ban en verbannen hem hiermede voor altijd uit al onze landen, staten, koninkrijken en heerlijkheden. Wij verbieden al onze onderdanen, van welke rang of stand die ook zijn, met hem te onderhandelen, bij hem te verblijven, met hem te spreken of contact te onderhouden in het openbaar of in het geheim, hem te ontvangen in hun huizen, hem te voorzien van levensmiddelen, drinken, vuur of anders van dienst te zijn, op straffe dat wij onze toorn over hem zullen doen komen. [...] Wij beloven op ons woord van koning en als dienaar van God, dat, indien er iemand, ongeacht of deze onze onderdaan is of niet, zich zo edel van gemoed in onze dienst en in die van het algemeen welzijn zou gedragen, dat hij op één of andere manier dit bevel van ons zou kunnen doen uitvoeren, en ons zou verlossen van voornoemde pest, door ons deze dood of levend uit te leveren of door hem van het leven te beroven, wij hem en zijn erfgenamen zullen belonen met een bedrag van gouden kronen, naar keuze in grond of in geld. Indien hij een misdaad begaan had, hoe groot deze ook mocht zijn, beloven wij dat deze dan zal zijn vergeven; indien hij niet van adel was, zullen wij hem in de adelstand verheffen op grond van zijn dapperheid; en voorzover hij zich heeft bediend van helpers, zullen wij ook deze belonen al naar gelang zij zich verdienstelijk hebben gemaakt; wij zullen hun misdaden vergeven en ook hen in de adelstand verheffen." Filips II doet Willem van Oranje in de ban (1580)

15 De noordelijke gewesten namen formeel afscheid van Filips II in 1581 met het Plakkaat van Verlatinghe en gingen op zoek naar een nieuwe. De leden van de Staten Generaal van de Verenigde Nederlanden groeten allen, die dit zullen zien of horen voorlezen, en laten weten: Het is aan ieder bekend dat een vorst, als dienaar van God, geacht wordt zijn onderdanen te beschermen tegen alle onrecht, overlast en geweld, zoals een herder zijn schapen beschermt. De onderdanen zijn niet door God geschapen om de vorst in alles wat hij beveelt onderdanig te zijn en hem als slaven te dienen. De vorst regeert bij de gratie van zijn onderdanen en moet met recht en reden over hen regeren, hen beschermen en liefhebben zoals een vader zijn kinderen liefheeft en zoals een herder met hart en ziel zijn schapen beschermt. Als een vorst zijn plichten niet nakomt, maar, in plaats van zijn onderdanen te beschermen, hen probeert te onderdrukken als slaven, dan is hij geen vorst, maar een tiran. In dat geval mogen zijn onderdanen, na beraadslaging in de Staten Generaal, hem afzweren en een andere leider kiezen. Plakkaat van Verlating, 26 juli 1581 In 1588 besloten de gewesten zonder koning verder te gaan; de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstond. Willem van Oranje zag in verdraagzaamheid en de acceptatie van een meer pluriforme samenleving een mogelijkheid tot herstel van de orde. Oranje wees een dwingende rol van overheden in geloofskwesties af. In de aangesloten gewesten ontstond discussie over de mate waarin de religievrijheid moest worden toegestaan. Veel stadsbesturen besloten uiteindelijk tot een compromis: vrijheid van geweten werd toegestaan, vrijheid van eredienst hadden alleen de calvinisten In 1617 liet Van Oldenbarnevelt Holland de Scherpe Resolutie aannemen: tegen een nationale synode en toestemming aan steden om soldaten te huren. Geen hertaling beschikbaar. In de Republiek lag de soevereiniteit sinds de Deductie van Vrancken bij de Staten. De Staten van Holland, hebben kennis genomen van de brief Sir Thomas Wilkes, die hij aan de Staten Generaal en de Staten van Holland heeft gestuurd. De heer Wilkes, die in naam van de koningin Engeland lid is van de Raad van State van de Republiek, schrijft in deze brief dat de macht van de graaf van Leicester en de Raad van State beperkt wordt. ( )Al sinds het jaar 800 worden Holland en Zeeland geregeerd door graven en gravinnen. Aan hen is door de Staten van deze landen de soevereiniteit opgedragen. De graven en gravinnen hebben altijd terughoudend geregeerd en ten aanzien van oorlog en belastingen altijd het advies en de instemming van de Staten gevraagd. Uit: de Deductie van Vrancken 1587 In 1596 hadden Engeland en Frankrijk de soevereiniteit van de Republiek al erkend door het Drievoudig Verbond tegen Spanje te tekenen. De Franse koning Hendrik IV zag zich twee jaar later, door de blijvende onrust in het eigen land, gedwongen een vrede met Spanje te sluiten.

16 Hij (de Franse koning Hendrik IV) vaardigde in 1598 het Edict van Nantes uit om een einde te maken aan de godsdienstoorlogen in zijn land en om verder verzet tegen zijn centralisatiepolitiek te voorkomen. And in order to leave no occasion for troubles or differences between our subjects, we have permitted, and herewith permit, those of the said religion called Reformed to live and abide in all the cities and places of this our kingdom and countries of our sway, without being annoyed, molested, or compelled to do anything in the matter of religion contrary to their consciences,... upon condition that they comport themselves in other respects according to that which is contained in this our present edict. Edict van Nantes (1598) De intrekking Ik, Lodewijk, bij de gratie Gods Koning van Frankrijk verklaar het volgende: Wij verbieden onze onderdanen, die de zogenaamde Hervormde godsdienst belijden, nog te vergaderen om deze eredienst te beoefenen in om het even welke plaats of particulier huis Het Edict van Fontainebleau, het intrekken van het Edict van Nantes door Lodewijk de XIV In 1648 sloot de Republiek vrede met Spanje in de Vrede van Münster. Artikel 1: Wij verklaren dat de Staten Generaal van de Verenigde Provincies, en voornoemde provincies, met alle aangesloten delen, steden en afhankelijke gebieden, vrij zijn en soevereine Staten, provincies en gebieden. De koning [van Spanje], en zijn erfgenamen of opvolgers, maken geen aanspraak voor zichzelf, nu of in de toekomst, op deze gebieden. Uit de vrede van Münster (1648) De VOC legitimeerde haar recht op deelname aan de handel op grond van de theorie van de vrije zee zoals neergelegd in het geschrift Mare Liberum van Hugo de Groot. God heeft de mens het recht gegeven voor zijn eigen leven op te komen. Zo mag de mens zich door handel middelen verwerven die voor zijn levensonderhoud nodig zijn. Het is onmogelijk de zee, de vitale ader voor handelsverkeer, te bezitten. De zee is van iedereen. Er is geen exclusief recht op bezit van de zee, niet op navigatie, noch op handel. Inbreuk daarop is in strijd met de beginselen van het natuurrecht en verzet daartegen is legitiem. Oorlog en buit zijn dan gerechtvaardigd. Nederlandse rechtsgeleerde Hugo de Groot in Mare Liberum (1609) Periode In 1660 werd de monarchie door het Engelse parlement hersteld, de Restauratie. De Engelse koning Karel II Stuart bleef in financieel opzicht afhankelijk van het parlement. In zijn hoedanigheid als de allerhoogste Majesteit van Engeland heeft de koning, na lange en serieuze overwegingen, besloten om na een tijd van lange onrust en oorlogen een einde te maken. Een ieder die heeft gediend onder Cromwell, zijn Parlement of zijn legerleiders is vrijgesproken van vervolging door een rechtbank. De wetgeving gedurende deze tijd ontworpen en gemaakt is vanaf heden ongeldig. Act of free and general pardon (1660),gemaakt door Karel II Stuart en het Engelse parlement

17 Een bondgenootschap tussen Engeland en de Republiek in de vorm van een persoonlijke unie ontstond toen de katholieke Stuart koning Jacobus II door een protestante meerderheid in het parlement werd afgewezen en deze meerderheid toenadering zocht tot Willem III als troonopvolger. We hebben grote redenen om aan te nemen dat we elke dag in een slechtere positie terecht komen en dat we dadelijk niet meer in staat zijn om onszelf te verdedigen. Uwe hoogheid [Willem III] kan er vanuit gaan dat 19 van de 20 onderdanen in dit koninkrijk nu een verandering wensen. We kijken uit naar het moment dat iemand de wil heeft om ons te komen beschermen, voordat we in staat zijn om ons zelf te verdedigen en worden vernietigd. Uitnodiging aan Willem III van Oranje om naar Engeland te komen, 30 juni Engeland werd door de, aan de troonsbestijging van Willem III gekoppelde Bill of Rights definitief een parlementaire monarchie, waarin de volksvertegenwoordiging het laatste woord had. Het verzamelde parlement verklaart in samenspraak met de koning (Willem III) en koningin (Mary II) van Engeland om de oude wetten en vrijheden te verzekeren: 1 Dat de aangematigde bevoegdheid om wetten op te heffen of de uitvoering ervan te beletten door een koninklijke beslissing alleen, zonder toestemming van het parlement, onwettig is. 2 Dat de aangematigde bevoegdheid, vrij te stellen van wetten of van de uitvoering van wetten door een koninklijke beslissing alleen, zoals ze de laatste tijd uitgeoefend werd, onwettig is. 3 Dat de opdracht voor de oprichting van een gerechtshof voor geestelijke aangelegenheden, en alle gelijkaardige volmachten en gerechtshoven onwettig en gevaarlijk zijn. 4 Dat het innen van geld ten behoeve van de kroon, onder het voorwendsel van koninklijke voorrechten, zonder goedkeuring van het parlement... onwettig is. 5 Dat de onderdanen het recht hebben, verzoekschriften over te maken aan de koning en dat alle aanhoudingen en vervolgingen omwille van dergelijke verzoekschriften onwettig zijn. 6 Dat het lichten en onderhouden van een staand leger binnen het koninkrijk in vredestijd, zonder goedkeuring van parlement, onwettig is. 7 Dat de protestantse onderdanen wapens mogen dragen om zich te verdedigen en dit voor zover het overeenkomt met hun stand en toegelaten is door de wet. 8 Dat de parlementsverkiezingen vrij moeten zijn. 9 Dat de vrijheid van spreken en debatteren in het parlement geen aanleiding mag geven tot een aanklacht of een onderzoek voor een gerechtshof of waar dan ook, tenzij in het parlement zelf. 10 Dat er geen overdreven borgtochten mogen geëist, noch overdreven geldboeten mogen opgelegd worden. Er mogen ook geen wrede of ongewone straffen toegepast worden. 11 Dat gezworenen voor een jury volgens de regels moeten gedagvaard en weggezonden worden, en dat gezworenen in processen van hoogverraad vrije eigenaars moeten zijn. 12 Dat alle toegevingen of beloften betreffende geldboeten, die aan beschuldigde personen gedaan worden, voor dat het bewijs van hun schuld geleverd is, onwettig en ongeldig zijn. 13 Dat regelmatig parlementszittingen zullen gehouden worden, om klachten weg te ruimen, en om de wetten te verbeteren, te bevestigen en in stand te houden. The Bill of Rights 1689 In de Republiek besloten de meeste gewesten na de dood van Willem II geen stadhouder te benoemen. Artikel 12: Dat de Staten Generaal van de Republiek, of één van de afzonderlijk provincies, Willem, prins van Oranje, of iemand van diens nageslacht, niet zullen mogen benoemen tot kapitein generaal, stadhouder, bevelhebber van de landlegers, regeerder van steden, burchten of forten, of admiraal of bevelhebber van de vloot. De akte van seclusie, geheim bijvoegsel aan de Vrede van Westminster (1654)

18 Frankrijk verhoogde de importtarieven en het Engelse parlement nam in 1651 de Acte van Navigatie aan die de Hollandse handel en nijverheid benadeelde. Dit leidde tot handelsoorlogen tussen Engeland en de Republiek. Het parlement onder leiding van Oliver Cromwell verklaard: Alle schepen, waarvan de eigenaars, kapiteins en drievierde van de matrozen geen Britse onderdanen zijn, mogen op straffe van verbeurd verklaring van schip en lading, niet varen op de Britse nederzettingen en koloniën, noch op Groot Brittannië zelf. Invoerwaren mogen alleen worden ingevoerd in schepen als hierboven worden beschreven, of in schepen van de landen waar die goederen worden geproduceerd, en waarvan de eigenaars, de kapiteins en drievierde van de matrozen uit dat land afkomstig zijn. Act of Navigation 1651