Patiënteninformatie. De behandelingen bij borstkanker. Inhoud. 1. Inleiding. 2. Neo-adjuvante behandeling

Transcriptie

1 De behandelingen bij borstkanker Inhoud 1. Inleiding 2. Neo-adjuvante behandeling 3. Borstoperatie 3.1: Borstsparende operatie 3.2: Borstsparende operatie met oncoplastische reductie Röntgen lokalisatie 3.3: Borstamputatie 3.4: Borstamputatie met directe reconstructie 4. Lymfklieroperatie 4.1: Schildwachtklier procedure = Sentinel Node 4.2: Verwijdering van de okselklieren (=okselkliertoilet) De operaties worden in verschillende combinaties uitgevoerd. 5. De uitslag 6. Wondgenezing 7. Mammacare

2 De behandeling bij borstkanker (en de nabehandeling) 1. Inleiding Er is bij u borstkanker vastgesteld. Er zijn veel verschillende mogelijkheden om borstkanker te behandelen. Welke behandeling het beste is, is afhankelijk van vele factoren. Uw behandelend specialist zal het behandelplan voor uw specifieke situatie met u bespreken. In deze folder kunt u de verschillende mogelijkheden na lezen. Wanneer u vragen heeft of wanneer er iets niet helemaal duidelijk is, aarzelt u dan niet om de arts of verpleegkundige nadere inlichtingen te vragen. 2. Neo-adjuvante behandeling Neo-adjuvante behandeling betekent dat u deze aanvullende behandeling vóór de andere behandeling (operatie) krijgt. Het doel van de behandeling is om een tumor kleiner te maken en/of om het effect van de behandeling te kunnen beoordelen. Neo-adjuvante behandeling bij borstkanker kan bestaan uit chemotherapie of uit hormonale therapie. Voor deze behandeling wordt u verwezen naar de internist-oncoloog. U krijgt via de internist-oncoloog en oncologie verpleegkundige meer informatie over de behandeling. Voorafgaand aan de neo-adjuvante behandeling worden vaak nog aanvullende onderzoeken gedaan (bijvoorbeeld MRI, Pet-Ctscan). U hoort van uw specialist welke aanvullende onderzoeken nodig zijn en wanneer deze zullen plaats vinden.

3 3. Borstoperatie Er zijn verschillende operaties mogelijk. De behandelend specialist zal bespreken welke verschillende opties er voor u zijn. Er zijn borst- en lymfklieroperaties. Alle operaties vinden onder algehele narcose plaats. 3.1 Borstsparende operatie Bij een borstsparende operatie wordt de tumor verwijderd, samen met een gedeelte van het omliggende gezonde borstweefsel. Dit om er zo zeker mogelijk van te zijn dat er geen kwaadaardige cellen in de borst achter blijven. Bij meer dan de helft van de vrouwen met borstkanker kan tegenwoordig een borstsparende operatie worden uitgevoerd. Na een borstsparende operatie wordt de borst altijd bestraald. (meestal 16 tot 21x). De bestraling start enkele weken na de operatie. De bestralingen vinden in het Haga Ziekenhuis, locatie Leyenburg plaats. Door de bestraling kan de huid iets donkerder worden en de borst kan stugger aanvoelen. De borst wordt meestal ook iets steviger. Het is niet altijd zo dat na een borstsparende operatie de borst er nog net zo uit ziet als voor de operatie. Soms is bijna niets te zien, maar het kan ook zijn dat de geopereerde borst kleiner wordt of dat de borst op de plaats waar het gezwel is weggehaald iets ingedeukt is. Ook de plaats van de tepel van de geopereerde borst kan iets veranderd zijn. Dit hangt af van de plaats waar het gezwel is weggenomen. Het gevoel in de borst blijft behouden. Rondom het litteken kan de borst gevoelloos worden. Na verloop van tijd kan de borst rond het litteken door de vorming van littekenweefsel wat verhard aanvoelen. Het operatieverband mag 24 uur na de operatie van de wond gehaald worden. Hierna mag u dan ook douchen. In de dagen na de operatie zult u zich weer vrij snel helemaal zelf kunnen verzorgen en vrij bewegen. De operatie kan in dagbehandeling plaatsvinden of u wordt voor een kort verblijf opgenomen (een - twee dagen). Voor verdere algemene informatie over de opname, verwijzen wij u naar de folder Informatie bij opname of Dagbehandeling en de folder Narcose en anesthesie Binnen twee weken na de operatie komt u terug op de polikliniek bij de chirurg. Dan hoort u alle weefsel uitslagen (zie ook informatie 5. de uitslag), onderdeel hiervan is of de borsttumor miscroscopisch ook radicaal is verwijderd. 3.2 Oncoplastische reductie Oncoplastische reductie is een borstsparende behandeling in de vorm van een borstverkleining. Met name bij vrouwen met een grote cupmaat is het soms mogelijk om een borstsparende behandeling te doen in de vorm van borstverkleining. Dit is een operatie waarbij de chirurg en plastisch chirurg gezamenlijk opereren. De chirurg verwijdert de tumor en de plastische chirurg voert direct erna de borstverkleinende operatie uit. Hierdoor blijft de vorm van de borst mooi. Hierna is ook bestraling nodig. Na de bestraling, als vorm en volume van de bestraalde borst duidelijk gevormd is, wordt de andere borst aangepast. Voor meer informatie over deze operatie, opname en andere belangrijke zaken, verwijzen wij u naar de folder "Primaire borstreconstructie". Binnen twee weken na de operatie komt u terug op de polikliniek bij de chirurg. Dan hoort u alle weefsel uitslagen (zie ook informatie 5. de uitslag), onderdeel hiervan is of de borsttumor miscroscopisch ook radicaal is verwijderd.

4 Röntgenlokalisatie Er is op de mammografie (borstfoto) een afwijking te zien, welke niet (door de chirurg) te voelen is. Daarom wordt voorafgaand aan de operatie, op de afdeling Radiologie, een dun metalen draadje in de afwijking ingebracht met behulp van een lokalisatienaald. De naald word verwijderd en het metalen draadje blijft achter voor de chirurg. Aan het uiteinde van de draad die achterblijft zit een weerhaakje, zodat de draad vast blijft zitten op de plaats waar de radioloog hem heeft achtergelaten. Het plaatsen van de lokalisatienaald Het inbrengen van deze lokalisatienaald, door de radioloog, kan op twee manieren: plekje echografisch te zien is, of er is bij een eerder onderzoek een marker geplaatst, kan het onderzoek door middel van echografie gedaan worden. Het plekje wordt echografisch opgezocht en de radioloog legt de punt van de naald precies op de plek, welke de chirurg wil verwijderen. Zit de naald (met daarin het dunne draadje) goed dan wordt de naald verwijderd en blijft het dunne draadje achter in de borst. Aan het uiteinde van de draad die achterblijft zit een weerhaakje, zodat de draad vast blijft zitten op de plaats waar de radioloog hem heeft achtergelaten. Het uiteinde van het draadje wordt goed vastgeplakt zodat het niet kan verschuiven. Er worden ter controle twee röntgenfoto s gemaakt. Bij dit onderzoek wordt u begeleid door een mammografielaborant. Indien u vragen heeft, kunt u deze aan de mammografielaborant stellen. onderzoek dient u gedurende ongeveer dertig minuten heel stil te zitten, waarbij de borst tussen twee platen geklemd zit, weliswaar niet zo strak als bij de mammografie. Er wordt een aantal foto s gemaakt. Als de radioloog de naald goed geplaatst heeft en de positie van de naald (met daarin het dunne draadje) precies op de plek zit welke de chirurg wil verwijderen, wordt de naald verwijderd en blijft het draadje achter. Aan het uiteinde van de draad die achterblijft zit een weerhaakje, zodat de draad vast blijft zitten op de plaats waar de radioloog hem heeft achtergelaten. Het uiteinde van het draadje wordt goed vastgeplakt zodat het niet kan verschuiven. Er worden ter controle twee röntgenfoto s gemaakt. Bij dit onderzoek wordt u begeleid door twee mammografielaboranten. Indien u vragen heeft, kunt u deze aan de mammografielaboranten stellen. Belangrijk! De plek waar de naald wordt ingebracht wordt niet verdoofd omdat een verdovingsprik net zo gevoelig is. Wanneer wordt de lokalisatienaald geplaatst De lokalisatie kan plaats vinden op de dag voorafgaand aan de operatie of op dag van de operatie zelf. Indien de lokalisatie plaatsvindt de dag voor de operatie geldt het volgende: Het draadje dat achtergebleven is wordt zorgvuldig afgeplakt. Deze pleister mag niet nat worden. U kunt en mag zich verder normaal bewegen, echter zware belasting, zoals sporten of huishoudelijke werkzaamheden kunt u beter niet doen. Wij adviseren u om overdag en s' nachts een BH te dragen, deze geeft steun aan de borst. Bij vragen of problemen na de lokalisatie kunt u contact opnemen met de dienstdoende avond/nacht röntgenlaborant. U kunt via het algemene nummer (079) contact opnemen, door te vragen naar de dienstdoende laborant. Indien de lokalisatie plaats vind op de dag van de operatie wordt u, na de lokalisatie teruggebracht naar de opnameafdeling, waar u wacht tot aan de operatie. Het is handig om naar de afdeling Radiologie een ochtendjas en pantalon/pyjamabroek en pantoffels mee te nemen.

5 3.3 Borstamputatie Bij een borstamputatie wordt de hele borst verwijderd, dat wil zeggen het borstweefsel inclusief de tepel. De ribben blijven bedekt door de borstspier. Door de operatie ontstaat een vrij groot litteken. De borstwand is niet altijd glad, maar kan iets verdikt zijn. Dit kan zich na een paar maanden herstellen. De borsthuid wordt veel minder gevoelig of helemaal gevoelloos. Rond het litteken is in het begin soms helemaal geen gevoel meer; soms trekt dit later iets bij. Een enkele keer wordt een deel van de wond juist extra gevoelig. Na de operatie zit in de wond een drain (slangetje) die bedoeld is om wondvocht af te voeren. Dit vocht wordt opgevangen in een hard plastic drainflesje, dat aan uw bed hangt. De drain wordt verwijderd, als de vochtproductie minder dan 30 cc/ 24 uur is of na één tot drie dagen. Na de operatie en het verwijderen van de drain, kan dit vocht zich ophopen en een zwelling geven bij het borstwondgebied. Het kan nodig zijn dit vocht weg te halen door middel van een punctie. Dit is over het algemeen niet pijnlijk Zolang de drain erin zit, is het verstandig de elleboog niet boven schouder niveau te bewegen. Voor de operatie wordt u opgenomen in het ziekenhuis. U wordt de dag van de operatie opgenomen. De opname duurt meestal twee tot vier dagen. Voor verdere algemene informatie over de opname, verwijzen wij u naar de folder Informatie bij opname en de folder Narcose en anesthesie Tijdens de opname komt een moment dat u de wond van de weggehaalde borst voor het eerst ziet. De verpleegkundige zal met u een afspraak maken om dit samen te doen. Misschien wilt u alleen zijn als u voor het eerst gaat kijken, misschien wilt u iemand erbij hebben, bijvoorbeeld uw partner, een familielid of een vriendin. Geef aan wat u zelf het liefste wilt. Na een borstamputatie kan de eerste aanblik heel moeilijk zijn. Het kan fijn zijn als er een verpleegkundige bij is, die kan uitleggen wat u precies ziet. In de dagen na de operatie zult u zich weer vrij snel helemaal zelf kunnen verzorgen en vrij bewegen. Voordat u wordt ontslagen wordt een aantal zaken geregeld: Het wondverband wordt verwijderd, zodat u weer kunt douchen. U krijgt een voorlopige prothese. Ook krijgt u uitleg over de aanschaf van een definitieve prothese. Kort na de operatie krijgt u advies en behandeling van een fysiotherapeut. Deze zal u uitleggen welke oefeningen u kunt doen om de beweeglijkheid van uw arm en schouder te herstellen. Het is de bedoeling dat u deze oefeningen thuis een tijd blijft doen. Zo nodig krijgt u een verwijzing naar een fysiotherapeut bij u in de buurt. Na de borstamputatie zijn op een later moment mogelijkheden voor een borstreconstructie door de plastisch chirurg. Meer informatie hierover kunt u krijgen via uw chirurg of mammacare verpleegkundige. Er is ook een informatie folder over "de secundaire borstreconstructie". (=borstreconstructie een aantal maanden/jaar na de borstamputatie).

6 3. 4 Borstamputatie met directe reconstructie Deze methode van opereren is om medische redenen niet altijd een optie. Uw chirurg kan u hier over informeren. Bij een borstamputatie met directe reconstructie, wordt de hele borst verwijderd, dwz het borstweefsel inclusief de tepel (door de chirurg) en in dezelfde operatie sessie een borstreconstructie (door de plastisch chirurg). Onder de borstspier wordt een prothese geplaatst. Het streven is om een mooi decolleté te creëren, zodat u geen beperkingen tegenkomt in het kiezen van de kleding. Een gereconstrueerde borst kan een echte borst natuurlijk niet vervangen en zal altijd, indien u een enkelzijdige reconstructie ondergaat, anders blijven dan uw andere kant. Voor meer informatie over deze operatie, de opname en andere belangrijke zaken verwijzen we u naar de folder "primaire borst reconstructie".

7 4. Lymfklieroperatie 4.1 Schildwachtklierprocedure Wat is de schildwachtklier? De schildwachtklier noemen we ook wel poortwachterklier of sentinel node. De schildwachtklier (het kunnen er ook meer dan één zijn) is de eerste lymfeklier in de oksel. Hier komt een eventuele uitzaaiing van de tumor in uw borst via het lymfevocht terecht. Als deze schildwachtklier vrij is van tumorcellen, dan is de kans klein dat de overige lymfeklieren tumorcellen bevatten. Het is dan niet nodig om alle lymfeklieren uit de oksel weg te halen (dat noemen we een totaal okselkliertoilet). Doel van het onderzoek De schildwachtklierprocedure is een methode waarbij vóór de operatie een onderzoek wordt uitgevoerd om de plaats van de eerste lymfklier op te zoeken. Zo weet de chirurg exact waar deze zich bevindt. Het onderzoek vindt meestal plaats op de dag voor de operatie. De schildwachtklier kan opgespoord worden met een zeer kleine dosis radioactief eiwit. Dit onderzoek vindt plaats op de afdeling Nucleaire Geneeskunde van het Reinier de Graaff, in Delft. (reinier de graafweg 5, 2615 AD Delft.) Indien u nog niet geregistreerd bent in het Reinier de Graaff, dan dient u zich vooraf gaand aan het onderzoek nog te laten registreren bij de patiëntenregistratie of registratiezuil Voorbereiding op de schildwachtklierprocedure Voor het onderzoek hoeft u zich niet speciaal voor te bereiden. Zorg ervoor dat u op de dag van het onderzoek geen deodorant, bodylotion of olie ter plaatse van de oksel gebruikt. Het onderzoek in het kort Het onderzoek vindt doorgaans plaats op de dag vóór de operatie. Op de afdeling nucleaire geneeskunde krijgt u een injectie (meestal één) in de huid boven de plaats waar de tumor zich in de borst bevindt. Deze injectie bevat een kleine hoeveelheid radioactieve vloeistof en kan pijnlijk zijn. Na de injectie volgt een wachttijd van minimaal drie uur. In deze wachttijd moet u de injectieplaats zo goed mogelijk masseren. U hoeft niet op de afdeling te blijven. Markeren Na de wachttijd maken we op dezelfde afdeling foto s van de injectieplaats en de oksel. De ingespoten vloeistof heeft intussen de schildwachtklier bereikt. Deze klier markeren in de oksel. Deze markering doen we in eerste instantie terwijl we de foto s maken. Daarna controleren we de markering met een probe. Dit is een meetapparaat dat we ook tijdens de operatie gebruiken om de schildwachtklier op te sporen. Het maken van de foto s en de markering duurt in totaal ongeveer een halfuur. Voor alle duidelijkheid: dit onderzoek toont niet aan of uw lymfeklieren tumorcellen bevatten. Ook als we meerdere schildwachtklieren vinden, betekent dit niet dat er tumorcellen aanwezig zijn. Een enkele keer gebeurt het dat de schildwachtklier nog niet te zien is op de foto s. Dan doen we ook geen markering. Zo nodig worden er extra foto s gemaakt op een (iets) later tijdstip Indien de schildwachtklier niet kan worden gevonden, zal de chirurg het behandelplan van de oksel opnieuw met u bespreken. Als u het prettig vindt, mag u een bekende meenemen naar het onderzoek. U kunt uw eigen muziek (cd) meenemen of naar de radio luisteren. Na het onderzoek Na het maken van de opnamen kunt u naar huis gaan. Het is erg belangrijk dat de markering in de oksel tijdens de operatie nog zichtbaar is. Daarom mag u na het onderzoek geen zeep, badschuim, deodorant, bodylotion of olie ter plaatse van de markering gebruiken. De radioactieve vloeistof heeft geen bijwerkingen en is niet gevaarlijk voor u of uw omgeving.

8 De operatie na het onderzoek U wordt dezelfde dag of de volgende ochtend op genomen in het Lange Land Ziekenhuis voor de operatie. De precieze opsporing van de schildwachtklier vindt de volgende dag tijdens de operatie plaats. U bent dan onder narcose. De chirurg spuit een blauwe kleurstof in de borst waar de tumor zich bevindt. Deze kleurstof stroomt ook naar de schildwachtklier. Dit is een extra hulpmiddel dat we gebruiken op tijdens de operatie naar de schildwachtklier te zoeken. De schildwachtklier is nu zowel zichtbaar (blauw) als meetbaar (radioactief). Deze schildwachtklier wordt verwijderd. We onderzoeken de verwijderde klier in het laboratorium op de aanwezigheid van tumorcellen. De uitslag van dit onderzoek hoort u op de poli chirurgie, in het Lange Land ziekenhuis. Na de operatie De nieren scheiden de blauwe kleurstof uit. Daardoor kan uw urine de eerste dagen na de operatie blauw of groen verkleurd zijn en kunt u (in de eerste uren) een grauw gezicht hebben. Ook kan de huid van uw borst rond de plaats van de inspuiting blauw verkleurd zijn. Deze verkleuring verdwijnt in principe binnen enkele maanden. De uitslag Bevat de schildwachtklier geen tumorcellen, dan is de kans klein dat de andere lymfeklieren wel uitzaaiingen zouden bevatten. Deze hoeven dan niet te worden weggenomen. Omdat een okselkliertoilet vervelende gevolgen kan hebben, heeft het veel voordelen de klieren niet onnodig te verwijderen. Als na twee weken blijkt dat de schildwachtklier wel tumorcellen bevat, dan kan een operatie volgen of een bestraling van alle okselklieren. Voor een operatie van de schildwachtklier wordt u opgenomen in het ziekenhuis. Meestal wordt u opgenomen op de dag van opereren. De opname duurt over het algemeen één dag. In de dagen na de operatie zult u zich weer vrij snel helemaal zelf kunnen verzorgen en bewegen. U mag 24 uur na de operatie het wondverband verwijderen en u mag dan onder de douche. Voor verdere algemene informatie over de opname, verwijzen wij u naar de folder Informatie bij opname of Dagbehandeling en de folder Narcose en anesthesie

9 4.2 Verwijderen van de okselklieren Het verwijderen van de okselklieren wordt ook wel okselkliertoilet genoemd. Bij een okselkliertoilet worden alle lymfeklieren in de oksel weggehaald, omdat aangetoond is dat een lymfeklier aangetast is. Lymfeklieren staan in onderling contact door middel van lymfebanen die uiteindelijk uitmonden in de bloedcirculatie. In de lymfeklieren worden bacteriën, virussen en andere ziekteverwekkers onschadelijk gemaakt. Om deze afvalstoffen te kunnen vervoeren, is het lymfestelsel gevuld met vocht. Dit vocht komt weer terug in de bloedcirculatie. Na de operatie wordt een drain (slangetje) achtergelaten, die bedoeld is om wondvocht af te voeren. Dit vocht wordt opgevangen in een drainflesje, dat aan uw bed hangt. De drain wordt verwijderd, als de vochtproductie minder dan 30 cc/ 24 uur is of na één tot drie dagen. Na de operatie en het verwijderen van de drain, kan dit vocht zich ophopen en een zwelling geven onder de oksel of bij het borstwondgebied. Het kan nodig zijn dit vocht weg te halen door middel van een punctie. Dit is over het algemeen niet pijnlijk. In het begin zult u last hebben bij het bewegen en u zult merken, dat na een okseloperatie het gevoel in de huid langs de wondranden en aan de binnenkant en achterzijde van de bovenarm ontbreekt of sterk is verminderd. Dit is een gevolg van het feit dat een deel van de gevoelszenuwen in het wondgebied is doorgesneden. Meestal zal na verloop van tijd het gevoel in het wondgebied weer wat normaler worden. Ook kan juist een tintelend/schrijnend gevoel op treden aan de binnenkant van de bovenarm. Het is mogelijk dat u na de operatie last blijft houden van een doorgesneden gevoelszenuw. Dat uit zich in pijn in de borst(streek), de oksel en/of de arm en de schouder. Dit geeft hinder bij de dagelijkse werkzaamheden. Bespreek dit met uw behandelend chirurg of met de mammacare-verpleegkundige. De fysiotherapeut heeft u oefeningen geleerd die belangrijk zijn om optimaal te kunnen blijven bewegen. Na drie weken moet de beweeglijkheid van de schouder weer redelijk normaal zijn. Indien de problemen langer aanhouden is soms fysiotherapie thuis nodig. Twee tot drie maanden na de operatie kunt u over het algemeen de arm weer normaal gebruiken. Wij raden u aan zolang de drain er nog inzit, de elleboog niet boven schouder niveau te bewegen. Voordat u uit het ziekenhuis wordt ontslagen, worden een aantal zaken geregeld: Het wondverband wordt verwijderd, zodat u weer kunt douchen. Na de operatie krijgt u advies en behandeling van een fysiotherapeut. Deze zal u uitleggen welke oefeningen u kunt doen om de beweeglijkheid van uw arm en schouder te herstellen. Het is de bedoeling dat u deze oefeningen thuis een tijd blijft doen. Zo nodig krijgt u een verwijzing naar een fysiotherapeut bij u in de buurt De okseldrain blijft één tot drie dagen zitten. U kunt met drain naar huis. De verpleegkundige zal u tijdens de opname uitleggen, hoe u in de thuissituatie hier mee om kunt gaan en wat u kan doen bij drainproblemen. Door het verwijderen van de okselklieren is kans op het ontstaan van lymfoedeem (het dik worden van de arm of het operatiegebeid). Om dit in de gaten te houden en om vroegtijdig fysiotherapie (lymfdrainage) te kunnen starten, zal de mammacare-verpleegkundige regelmatig afspraken maken om de armomvang op te meten. Voor meer informatie verwijzen wij u naar de folder: "Lymfoedeempoli".

10 5. De uitslag Na de operatie wordt het weefsel opgestuurd naar het laboratorium voor pathologisch onderzoek. Hier wordt het verwijderde weefsel nauwkeurig nagekeken en bestudeerd. De uitslag van dit onderzoek is bepalend voor de verdere behandeling. Alle uitslagen worden in het oncologische team besproken, waarna een nabehandelingsadvies volgt. Ongeveer twee weken na de operatie komt u op de polikliniek bij de chirurg terug om de uitslag van het weefselonderzoek te bespreken. De chirurg bespreekt tevens het nabehandelingsadvies. Korte uitleg over mogelijke nabehandelingen. Meer informatie over een specifieke nabehandeling, krijgt u van uw behandelend arts en verpleegkundige. Operatie: een vervolg operatie kan nodig zijn indien de borsttumor microscopisch niet volledig is verwijderd, of (soms) indien de schildwachtklier aangedaan is. Chemotherapie; behandeling met bepaalde medicijnen (cytostatica) die een celdodend effect hebben of de celdeling remmen. Na toediening komen de cytostatica in het bloed terecht waardoor zij door het hele lichaam worden verspreid. Radiotherapie; een behandeling met behulp van stralen (gericht op een specifiek gedeelte van het lichaam) Hormoontherapie: behandeling met medicijnen waarbij de productie van bepaalde eigen hormonen wordt beperkt of hun invloed verminderd. Immunotherapie; een behandeling met medicijnen die gebruik maakt van het afweersysteem om kankercellen te herkennen, aan te vallen en te vernietigen. Mammaprint Mammaprint is een genetische onderzoek dat inzicht geeft in het risico op het ontstaan van uitzaaiingen van borstkanker binnen een periode van 10 jaar. De uitslag van de mammaprint kan de arts helpen bij de behandelkeuze (wel of geen chemotherapie). De mammaprint is niet altijd zinvol. Er zijn situaties waarin de uitslag van de test geen extra informatie geeft. Of u in aanmerking komt voor de mammaprint kunt u overleggen met uw arts.

11 6. Wondgenezing: Zeker de eerste weken na de operatie kan de wond pijnlijk zijn en trekken. De huid rondom de wond kan enigszins verkleurd zijn en soms is het littekengebied wat gezwollen. Naarmate de wond geneest, zullen deze verschijnselen afnemen. Waar moet u op letten als u thuis bent - de wond kan gaan wijken en van kleur veranderen, warm aanvoelen en rood worden - de pijn kan verergeren - er kan koorts optreden, wat kan duiden op een ontsteking van de wond - de wond kan vocht gaan lekken of zelfs gaan nabloeden - de arm aan de geopereerde zijde kan dik worden Als één van bovenstaande symptomen zich voordoet, neem dan contact op met de mammacareverpleegkundige (079) of de polikliniek chirurgie (079) Krijgt u in het weekend, ' s avonds of 's nachts koorts of gaat de wond bloeden, neem dan contact op met de dienstdoende huisarts of de huisartsenpost. 7. Mammacare De mammacare-verpleegkundigen in LangeLand Ziekenhuis zijn Els Bekink en Andrea Wijnen. U en uw familieleden kunnen bij de mammacare-verpleegkundige terecht voor allerlei vragen rondom de operatie en behandelingen van borstkanker. U krijgt ook een afspraak bij één van de mammacareverpleegkundigen nadat u de weefseluitslagen heeft gehoord van de chirurg. Bereikbaarheid: Dagelijks van tel. nr: (079) mammacare@llz.nl adres alleen te gebruiken voor niet-dringende zaken aangezien de mailbox niet dagelijks wordt bekeken! U kunt ook kijken op de site van LangeLand Ziekenhuis:

12 Herstel Het is moeilijk om vooraf aan te geven hoelang het zal duren voor u weer helemaal hersteld bent. Ook de nabehandeling is bepalend voor de duur van uw herstel. Uw specialist zal de nabehandeling met u bespreken. Bewegen en behandelingen tegen kanker: Behandeling van kanker met chemotherapie en/of radiotherapie kan leiden tot langdurige vermoeidheid, conditie verlies. Uit studie die de afgelopen jaren zijn gedaan blijkt dat bewegen tijdens en na behandeling een positief effect heeft op het fysiek functioneren, vermoeidheid en kwaliteit van leven. Er zijn oncologische (revalidatie) programma s voor tijdens en na afronding van de medische behandeling. Uw arts of verpleegkundige kan u meer informatie geven over de ondersteunende mogelijkheden. Voor verwijsadressen in de diverse wijken van Zoetermeer zie: Erfelijkheid aanleg: Circa 5-10% van alle vrouwen met borstkanker heeft de ziekte gekregen door een erfelijke aanleg. Bij erfelijke aanleg wordt borstkanker vaker relatief jong, voor het 50 ste jaar, vastgesteld. Meestal zijn er verschillende directe bloedverwanten in verschillende generaties, die borstkanker hebben (gehad). Wanneer het vermoeden bestaat dat in uw familie sprake is van een erfelijke aanleg van borstkanker, zal uw behandeld arts u verwijzen naar een Klinisch Genetisch Centrum. Lotgenotencontact Veelal blijkt dat vrouwen op een bepaald moment behoefte hebben aan contact met iemand die zelf borstkanker meegemaakt heeft. Hiervoor kunt u de Borstkanker Vereniging Nederland (BVN) benaderen. Op de site kunt u terecht voor meer informatie hierover: of via (voor jonge vrouwen) of via de Ervaringslijn van de BVN, deze is bereikbaar op maandag-, woensdag- en vrijdagochtend van uur tot uur. het telefoonnummer is: (030) B-Bewust B-bewust is er voor iedereen die te maken heeft met borstkanker of (mogelijke) erfelijke belasting van borst- en/of eierstokkanker. B-bewust is er om u te helpen bij het voorbereiden van gesprekken met je huisarts en (medisch) specialisten. Dit kan helpen om de informatie te krijgen die u nodig heeft en bij het maken van keuzes. Tot slot Mochten zich voor, tijdens of na uw verblijf in het ziekenhuis dingen voordoen die u beangstigen of niet begrijpt, schrijft u dit dan op en bespreek dit met uw (huis)arts of verpleegkundige. Wij stellen uw mening vanzelfsprekend zeer op prijs. Heeft u opmerkingen of suggesties over deze informatie of over de behandeling, laat dit ons dan weten via bovenstaand telefoonnummer of via info@llz.nl.

13 Ruimte voor eventuele vragen en notities: