OVER JE LOPEN HENK PFALTZGRAFF OVER OORZAAK EN GEVOLG LOGICA EN ONLOGICA ORDE EN GEZAG IN ONDERWIJS EN OPVOEDING

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "OVER JE LOPEN HENK PFALTZGRAFF OVER OORZAAK EN GEVOLG LOGICA EN ONLOGICA ORDE EN GEZAG IN ONDERWIJS EN OPVOEDING"

Transcriptie

1

2 LAAT NOOIT OVER JE LOPEN OVER OORZAAK EN GEVOLG LOGICA EN ONLOGICA ORDE EN GEZAG IN ONDERWIJS EN OPVOEDING HENK PFALTZGRAFF

3 VOORWOORD Dit boekje beschrijft mijn schoollevensverhaal. De zorgeloze HBS tijd, het beginnend leraarschap en het conrectoraat aan een gerenommeerd lyceum in de randstad. Het is dus non-fictie. Niettemin ontwikkelt het verhaal zich ongewild plotmatig: een volkomen onnodige fusie gevolgd door knullig management en een cultuuromslag van honderdtachtig graden brengen dat lyceum aan de rand van de afgrond. De school verliest in vier jaar tijd eenderde deel van zijn aanhang. In de eerste druk richtte ik mij in de stijl van een brief tot mijn oud-leerlingen. In de tweede druk, die voor een algemener lezerspubliek bestemd is, heb ik de informele vorm gehandhaafd. Laat u niet verwarren door die stijl. Ik heb er (vooral in het laatste stuk) naar gestreefd zo dicht mogelijk bij de waarheid te blijven. Alle rechten voobehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaande toestemming van de auteur. Correspondentie inzake overnemen of reproductie kunt u Richten aan: Mijn dank gaat speciaal uit naar Hèlen Cop, oud-leerlinge en grafisch ontwerper, die het voorblad componeerde en mij de beginselen van Desk Top Publishing in een paar uurtjes bijbracht. Aan Hèlen is een knappe lerares verloren gegaan. Een postuum dankwoord tevens voor Herman Boot, mijn wiskundeleraar van weleer. De man die wist waar het om gaat in het onderwijs: de kinderen. Henk Pfaltzgraff adres: Henk@Henkshoekje.com 2e druk 2001 Copyright Henk Pfaltzgraff, Purmerend. 4 5

4 Zaandam, 28 mei 1999 Beste, lieve oud-leerling: Ik begin bij het begin. Deze eerste zin doorbreekt drie taboes. Starten met de eerste persoon enkelvoud wekt de indruk van zelfgenoegzaamheid, zegt men, maar ik vind het een vorm van valse bescheidenheid om een autobiografisch werkje op een andere wijze te openen. Het tweede taboe is het gebruik van twee keer hetzelfde woord in een zin. Mooier zou zijn: laten we starten met de opening. Maar ik ken mijn beperkingen. De inhoud vind ik belangrijker dan de vorm. Daden hebben prioriteit boven woorden. Daarmee plaats ik mijzelf buiten het kader van normen en waarden van de eerstegraads wereld. Die wereld wordt immers beheerst door de talenmensen (die vorm nogal eens belangrijker vinden dan inhoud en praten plegen te verkiezen boven luisteren en handelen). Ik weet het. Maar ik kan niet anders! In de derde plaats zondig ik tegen een logisch principe. Je kunt, althans in een eendimensionaal verhaal, niet anders dan bij het begin beginnen. Alleen als het verhaal cyclisch is, zoals bij een rondo, kun je bij het einde beginnen; of middenin, dat komt op hetzelfde neer. Ik begin dus gewoon bij het begin. Mijn zwakheden. Begin De selectiegesprekken voor directiefuncties (waarin we naar onze eigen functie moesten solliciteren) in onze gefuseerde scholengemeenschap (maart 1995) hadden een hoog Volkshogeschool gehalte. Zo werd aan alle gegadigden de vraag gesteld: Wat zijn je sterke/zwakke punten? Ik herinner mij nog goed de verbijstering die mij verlamde toen ik door deze vraag werd getroffen. Overigens, de vraag werd gesteld door twee deskundigen die zich grondig op de selectiegesprekken hadden voorbereid. Experts dus. Maar daarover later meer. 6 7

5 Zwakke... Zinloos Gezag En daarmee ben ik op een van mijn zwakke punten gekomen. Ik reageer secundair met name in onzinnige situaties. Van flagrante domheden kan ik totaal van slag raken. Door het uitblijven van een directe reactie denkt de ander - de domme - dan al gauw dat ik hem of haar serieus neem. En dat geeft soms aanleiding tot misverstanden. Zo ook hier. In de paniek van het-moeten-reageren gaf ik het speelse antwoord: Ik heb helemaal geen zwakke punten. Fout dus, volstrekt verkeerd. Achteraf had ik moeten kiezen voor het antwoord Mijn zwakste punt is dat ik diep in mijn hart verschrikkelijk graag de baas wil spelen. Met zo n antwoord was ik nu waarschijnlijk voorzitter van de Centrale Directie geweest. Gemiste kans dus. Een tweede euvel waar ik mee door het leven moet is mijn neiging om onzinnig gezag niet te erkennen. Ik ben ongehoorzaam. Zo kon het gebeuren (en gebeurde het ook dikwijls) dat ik secundair reagerend of helemaal niet reagerend op de domheid van een gezagsdrager, de indruk wekte met hem (of met haar!) eens te zijn. Deze gezagsdrager bracht ik aldus in de verwachting een opdracht (in het onderwijs en in de opvoeding afspraak genoemd) braaf te zullen uitvoeren. Maar intussen ging ik dan rustig mijn eigen gang. De gehoorzaamheid (in het onderwijs-management loyaliteit genoemd) van Henk Pfaltzgraff stond menigmaal ter discussie. Daar heb ik vreselijk veel spijt van. Sorry, sorry, sorry. Wat hebben leidinggevenden onder mij geleden! Punt drie. Ik koester het idee dat een school er is voor de leerlingen zodat onderwijzend personeel voornamelijk dienstverlenend bezig hoort te zijn. Dit standpunt is mij niet in dank afgenomen. Nou zal een gewone burger zich misschien afvragen wat er mis is met mijn standpunt. Dat zal ik vertellen. Een school blijkt er niet te zijn voor de leerlingen maar voor de leraren en vooral ter ontplooiing van midlifecrisislijders en onderwijsmanagers. Dat diepe inzicht is pas later bij me doorgebroken. Ik verwar vaak feitelijkheden met wenselijkheden. Heb je nog even tijd? Mijn allerzwakste punt. Ik ben een schaap, geen wolf dus. Ik vind het leveren van strijd alleen zinvol, als mijn leven of dat van een dierbaar persoon op het spel staat. De wereld zal aan strijdlust ooit ten onder gaan. Ik ben een haas. Ik vlucht liever of wacht af tot het geweld geweken is, dan mij in het strijdgewoel te storten. Ik ben een duif, geen havik. Een bonobo aapje. Om het in gepaste taal uit te drukken: ik ben niet pro-actief. De meeste problemen lossen zich vanzelf op. Ik ben ooit met schaken gestopt omdat ik de lol niet inzie van winst en het verdriet niet van verlies. Deze levenshouding maakt mij totaal ongeschikt als manager. Ik pas in geen enkele pikorde. Ik heb bijvoorbeeld zo m n twijfels over eerzucht. Gezonde eerzucht, het gedreven streven van de topsporter of de kunstenaar naar een perfect eindresultaat, daar is niets mis mee. Maar de verkeerde eerzucht, het streven om beter (lees: machtiger) te zijn dan de ander en dat desnoods ten koste van die ander, dat zou verboden moeten worden. Minder erg voor anderen, hoop ik, is de aantrekkingskracht van de grote lijn. Of laat ik het zo zeggen: de verwaarlozing van het detail. Wordt bijvoorbeeld mijn uitleg gevraagd aan een tafeltje waarop ook een bekertje chocomel staat dan is de kans groot dat ik, ijverig gebarend, in hetzelfde gebaar de chocomel van tafel veeg. De chocomel was een detail dat ik over het hoofd zag. Ook gebeurde het dat Bea (al bijna veertig jaar mijn geliefde) na langdurig kappersbezoek ontdekte dat ik geen haar verschil zag. Ongetwijfeld vreselijk frustrerend voor heur, maar we hebben het altijd kunnen redden met een goed gesprek waarin ik duidelijk maakte dat heur Gestalt voor mij belangrijker was dan heur haar. Bonobo 8 9

6 Gezag Houden Straf? Voorts ben ik veel te aardig. In de onderwijswereld is iemand die te aardig is, tot mislukken gedoemd. Wie te aardig is wordt afgemaakt, is het niet door de leerlingen dan wel door de collega s. Een oude stelregel. Ik hou niet van regels, vul absentenformulieren niet goed in, gooi het met leerlingen op een akkoordje. Ik laat ze over mij heen lopen. Een leraar dus die geen orde houdt (maar soms wel gezag heeft). Leerlingen mogen (mochten) van mij eten en drinken in de klas, hun jas aanhouden zelfs als het een bomber-jack-met-hollands-vlaggetje is, de slappe lach hebben, hun petje ophouden zelfs als het achterstevoren staat, een uitdagend topje dragen zelfs (of bij voorkeur) als zich daaronder een gepiercte navel bevindt, hun haar paars verven, mij tutoyeren. Ik vind alles best. Geen orde, wel gezag. Het spijt me oprecht. Mijn manier van gezag houden moet af en toe vreselijk irritant geweest zijn voor collega s. Eigenlijk heb ik de laatste twintig jaar geen straf meer gegeven, ook als conrector niet. Echt waar! Boek vergeten? Op de plank ligt een stapeltje reserveboeken. Rekenmachine vergeten? In mijn laatje ligt er nog wel een. Een enkel keertje te laat? De andere kant opkijken. Drie keer te laat? Er moet iets aan de hand zijn. De leerling even apart nemen. Kletsen? Als het zachtjes gebeurt is er geen probleem. Onophoudelijk, pathologisch geklets? Leerling alleen zetten, vooraan. Gegarandeerd belooft deze leerling beterschap. Brutaal? Nooit meegemaakt. Huiswerk niet in orde? Vaak meegemaakt, dat kan de besten gebeuren. Huiswerk telkens maar niet in orde? Scheelt je een paar punten op je rapport. Eigen schuld dikke bult. Aandachttrekkerij? Zo min mogelijk in de klas op reageren. Negeren dus. Eventueel na de les wat positieve belangstelling tonen. Zaktelefoons in de les? Dolle pret. De lol gaat er gauw af als je de les wat meer gewicht geeft of interessanter maakt. Troep achtergelaten in de klas? Na afloop ruimt de leraar dat gewoon op. Walkman op? Is toch geen probleem bij zelfwerkzaamheid? Als ze je niet verstaan, zetten ze dat ding uit zichzelf wel af. Spieken? Bij een professioneel proefwerk heeft een spiekbriefje geen enkele zin. Afkijken? Zorg voor A, B, C en D versies. De D versie is lastiger omdat hij bestemd is voor leerlingen die erg vaak ziek zijn voor een proefwerk. De slappe lach? Is niet te bestrijden. Daarmee moet een docent leren leven. Pesten? Praat erover met de pestkop, apart van het slachtoffer. Vooral niet klassikaal behandelen. Massaal gebaal na een conflict met de vorige docent? Geef ze de ruimte om hun hart te luchten. De hele klas niet te hanteren vanwege een dreigende, onverwachte, overhoring Duits het volgende uur? Laat ze gewoon een half uurtje aan hun Duits werken. Dat verdient zich dubbel en dwars terug, als je een volgende keer iets van ze gedaan wil krijgen. Het geheim van de smid? Aan het begin van elke les precies weten waar je naar toe wil, na een grondige voorbereiding. En dan de souplesse hebben om gaandeweg je plannen voortdurend bij te stellen. Geheel in strijd met de beroepscode van het leraarschap is mijn openhartigheid naar leerlingen. Als een leraar serieus mijn mening vraagt, kan hij die onverbloemd krijgen. Als een leerling mij een vraag stelt of mijn mening wil weten geldt hetzelfde. In dat opzicht gedraag ik mij meer als vader dan als leraar. Dat heeft tot gevolg dat leerlingen mij dus eerder als vader dan als leraar gaan zien. De enige graadmeter voor schoolsucces schijnt braafheid te zijn. Een onafhankelijk oordeel, mondigheid, creativiteit, probleemoplossend vermogen, empathie zijn eigenschappen die nauwelijks meetellen 10 11

7 Onderwijskundigen moeten onderwijzen onderwijzen in plaats van leren leren onderwijzen En zo kon het gebeuren, en gebeurde het ook menigmaal, dat de pedagogische kwaliteiten van een collega soms uitgebreid ter sprake kwamen. Het is mij bekend dat collega s zulks beschouwen als oncollegiale roddel. Maar wie kiest voor openheid en betrokkenheid in de omgang met kinderen moet soms de volwassenen in de steek laten. Een voordeel van mijn aanpak (maar nu ben ik misschien een beetje onaardig) was dat ik onopzettelijk nogal wat te weten kwam over conflicten met en eigenaardigheden van gekwelde collega s, zonder dat zij dat wisten. In 1996 toen ik, mij nutteloos voelend na de fusie en rondzwervend door het schoolgebouw uiteindelijk aanschoof bij de twee professionele leerlingbegeleidsters in de hoop daar wat van mijn ervaringen als selfmade-counselor kwijt te kunnen openbaarde zich een ander nadeel. Ik heb nooit cursussen willen volgen. Wat is dat toch voor een raar fenomeen bij mij? Zodra ik merk een hulpzoeker (leerling of ouder) volgens vaste regels, voorschriften van anderen dus, te benaderen krijg ik het over me. Dan treed ik buiten mezelf en hoor me babbelen en zie de ander luisteren naar een betoog dat plots volkomen zielloos lijkt. Ik wil geen voorgeprogrammeerd gedrag vertonen, geen rol spelen. Dan krijg ik het Spaans benauwd en ga buitensporig relativeren, mijn vorige zinnen ontkrachten door ineens het tegengestelde te beweren. Of ik vertel wat over mezelf, geef een advies of mijn mening (de drie grootste zonden die een begeleider kan begaan). Aangezien de twee counselors alle cursussen hadden gevolgd die er bestaan op dat gebied, jarenlang, werd er druk op me uitgeoefend om me toch vooral te laten bijscholen. Er was immers nog zoveel te leren. Maar ik onderwijs liever dan ik leer. Kwalijke eigenschap. Een enkele keer ben ik bot. Mijn zoektocht naar de waarheid brengt mij nogal eens in conflict met de mensen die niet gesteld zijn op boodschappers van het slechte nieuws. In het boekje De psychologie van de leugenaar toont dr. Aldert Vrij overtuigend aan dat vlotte leugenachtige types over het algemeen aardiger worden gevonden dan waarheidlievende. De boodschapper van de waarheid is niet geliefd. Dientengevolge houden struisvogels niet van mij. En ik niet van struisvogels. En ten slotte - ten slotte omdat ik wil stoppen met deze lijst, niet omdat het mijn laatste zwakke punt is - merk ik op ontzettend vergeetachtig te zijn. Niet geïnteresseerd in details, ik zei het al. Niet attent dus ook. Ik vergeet verjaardagen, namen van leerlingen. Als ik mijn vrouw kwijtraak in het Purmerendse winkelcentrum, realiseer ik mij dat ik niet weet wat voor kleur jas zij aanheeft, zodat ik dom moet blijven wachten tot zij míj gevonden heeft. Daar schaam ik mij voor. Voor al mijn zwakheden passen slechts de woorden van Bill Clinton. Het is belangrijk voor me dat iedereen die gekwetst is, weet dat het verdriet dat ik voel oprecht is. Collega s, leerlingen, ouders, baasjes en onderbaasjes. Ik vraag allen om vergiffenis. Als mijn berouw echt is en langdurig dan kan hier iets goeds uitkomen (12 september 1998). Een klein nota bene, te moeilijk wellicht voor mensen met een pretpakket. Zij mogen deze alinea overslaan. Ik heb een te optimistisch, weinig realistisch zelfbeeld. Ik heb de neiging om mijn eigen falen aan de (verontschuldigende) omstandigheden en dat van de ander aan diens eigen gedrag te wijten. Deze tekortkoming is een voorbeeld van de zogenaamde attributiefout. De fundamentele attributiefout is kortweg de neiging om de oorzaken van andermans gedrag aan de persoon zelf toe te schrijven en niet aan de situatie. Het is Het Berouw Voorbij 12 13

8 een taxatiefout die universeel wordt begaan. Daar ik zo n algemeen kenmerk niet als zwakte kan beschouwen, zal ik het elders behandelen. De scherpzinnige lezer (en welke oud-leerling is dat niet?) zal opmerken dat ik mij in de vorige zin zelf bezondig aan een soort attributiefout, maar scherpzinnige lezers vergeven mij natuurlijk. Dit boekje is oorspronkelijk geschreven voor oud-leerlingen van me. Die zullen zich niet ergeren aan het belerende toontje. Zij verwachten niet anders van hun leraar, toch? Of het ook geschreven is voor de oud-leerlingen die later collega van me zijn geworden aan het Zaanlands Lyceum, weet ik eigenlijk niet. Deze moeten daarover zelf een besluit nemen. Wie mij goed kent zal beseffen dat de volgende teksten daardoor (doordat ze speciaal geschreven zijn voor oud-leerlingen, bedoel ik) beslist minder geschikt zijn voor docenten, struisvogels en leidinggevenden. Zij zijn gewaarschuwd! OUVERTURE Indertijd was mij dat nog niet bekend, maar ik werd gelijk geboren met Ruud Lubbers (zondag, 7 mei 1939, klokslag 12). Later - maar vóór de fusie - was deze wetenschap een hele steun, als ik Ruuds afgetobde en getekende gelaat op het scherm zag en me realiseerde hoeveel relaxter ik door het leven ging dan hij. Mijn wieg had een klamboe en stond in Soerabaya, aan de oostkant van Java, Nederlandsch Oost- Indië. In mijn eerste levensjaren werd ik verzorgd door mijn moeder, mijn vier jaar oudere zusje en twee baboes. Vrouwen zijn mijn leven blijven beheersen. Uit die tijd herinner ik me alleen nog de smaak en de naam van bepaalde gerechten (pisang, ketimon, kepitting, katjang, gado-gado, sajor, sateh, ajam, babi, bedis). Zo knap als Adriaan van Dis die zich naar het schijnt nog dingen van vóór zijn geboorte herinnert, ben ik echter niet. Mijn vader was vanuit het niets opgeklommen tot officier bij de Nederlandse Marine, hem heb ik pas op mijn zesde teruggezien. Krijgsgevangene in Nagasaki, vijftienhonderd meter van het epicentrum van de tweede atoombom. Hij was doordeweeks een verdraagzame, zwijgzame man. Zwijgzaam bijvoorbeeld als het over de littekens ging die hij op zijn lijf had. Als hij zijn wekelijkse borreltje (Bokma Zeer Oude Genever) op had, zondagsmiddags, brak hij echter los. Nooit over het kamp. Wel over zijn mensbeeld. Met name over de domme en egoïstische mensheid. Herken ik, als zoon, hier wat identieke genen of zijn het gelijksoortige ervaringen (memen, volgens Richard Dawkins)? Van beide een beetje, lijkt me. Van drieënhalf jaar jappenkamp herinner ik me dus niet veel meer. De knagende honger wel, zoiets vergeet je niet gauw. Van de kinine injectie die ik op mijn vierde kreeg tegen een 1939 Nagasaki 14 15

9 1951 Meneer Boot aanval van malaria, weet ik niets meer. De gillende pijn, toen de naald midden in de N. Ischiadicus (de heupzenuw) werd geplaatst, is volledig uit mijn geheugen gewist. Wel weet ik nog hoe ik een aantal jaren daarna met een verlamd been rondliep of liever: rondhinkelde. Deze details vertel ik niet om te benadrukken hoe gehandicapt ik was. Niet in de minste mate beschouw ik de oorlog voor mij (en mijn ouders) als traumatisch. Integendeel! Ik heb nooit het gevoel gehad minder gelukkig te zijn dan de andere kinderen. Veel belangrijker dan pijn en honger zijn de ervaringen van solidariteit en opofferingsgezindheid in ons tijdelijk gebroken gezinnetje. Pijn en honger raken in de vergetelheid; tekort aan genegenheid blijft een mensenleven hangen. Heimwee naar de HBS? Of afschuw van het studiehuis? Eerder het laatste. Zo prettig was mijn HBS-tijd niet. Op de vijfjarige HBS met cursus B aan de Mauritskade 58 in Amsterdam liepen leraren rond (geen leraressen) die een uitgesproken hekel hadden aan kinderen en er liepen jongens rond (meisjes waren er bijna niet) die niet van leraren hielden. Er was één uitzondering. De wiskundeleraar, meneer Boot. Zijn voornaam was ons uiteraard onbekend. Niettemin hielden wij van die man. Jong kaal geworden, een buikje, staccato sprekend. Váls-graf-óp-lette! Wróm-loodrécht? Hij gebruikte alleen wit krijt, geen kleurkrijt, geen bordpasser, geen rekenliniaal, zelfs geen boeken! Alles werd gedicteerd. Liefhebbers van het studiehuis geloven mij niet. Meneer Boot zondigde tegen alle studiehuisregels. Geloof het of niet. Maar deze man was de beste leraar die ik in mijn halve eeuw schoolbankervaring heb meegemaakt. Bij de opbouw van een betoog of een bewijs stelde hij kleine, venijnige vraagjes aan de getalenteerden in de klas; bij het controleren van huiswerk en herhalingen ondervroeg hij de zwakker begaafden op een onnavolgbare, respectvolle wijze. Niemand kreeg het gevoel er niet bij te horen. Een ideaal voorbeeld van een socratisch leerproces. Tegenwoordig wordt Socrates als achterhaald en het leermeester-gezel model als te tijdrovend beschouwd. Jammer. Het lijken me voor de hand liggende, door een miljoen jaar evolutie voorgeschreven leermethoden. Af en toe was er wat tijd over bij de lessen van de heer Boot. Dan mocht je aan je huiswerk. Alleen. Niet klétse-met-jebuumanjónge-tje. Sómme-make. Heerlijk was dat. Niet afgeleid worden door flauwekulverhalen of domme vragen van een klasgenoot die z n huiswerk niet gemaakt had. Zelfwerkzaamheid bestond al lang. Trouwens, een mensenleven daarvóór schreef de onderwijzer des vaderlands, Jan Ligthart, daarover in een terugblik: Wonderlijk toch, de rekenboeken zie ik nog, ken ik nog, hoewel ik geen rekenman ben, maar de leesboeken zijn totaal weggezonken in vergetelheid, hoewel de toekomst bewezen heeft, dat ik voor het leesboek toch wel iets voelde. Vanwaar dit onderscheid? Het moet wel hieraan toe te schrijven zijn, dat - door t werken - in de rekenboeken mijn hart is gaan zitten, en dat de leesboeken dit hart niet hebben gelokt en vastgehouden. [ ] Je kon er niet bij suffen of afdwalen. Daar had je nu je zuivere zelfwerkzaamheid. Uit onverdachte hoek (Gerard Busselman, die volgens eigen zeggen niet goed was in wiskunde) kreeg ik laatst steun voor mijn inzichten toen ik de brief las die hij aan de weduwe Boot schreef, in Ik citeer. Als leerlingen na 35 jaar nog enthousiast en dankbaar aan je terugdenken, dan was je niet zo maar een leraar. Boot stond ergens voor. Voor een ongecompliceerde, niet-autoritaire, enthousiaste aanpak. De beuk erin! Je voor honderd procent inzetten om dat (vaak duffe) stelletje iets bij te brengen. Jan Ligthart 16 17

10 Na afloop niet zelden transpirerend en zichtbaar vermoeid achterblijvend. Hoe houdt hij het vol, dachten wij toen al, hoewel kinderen daar als regel toch weinig oog voor hebben. Je had de categorie leraren die het niet aankonden. Wij treiterden ze op een manier waarvoor ik me nu nog schaam. Je had de categorie, wier overwicht op strengheid berustte: je hield je koest omdat je wist wat je te wachten stond. De derde categorie was de zeldzaamste: het idee van rottigheid kwam niet eens bij je op. Ze waren er te aardig, te geëngageerd voor, en hun lessen te boeiend. Bij mij komt dan de naam Boot op. Op de HBS waren nog wel een paar aardige leraren, maar met hen heb ik me nooit kunnen identificeren. Overheersend echter waren de hardliners. De meest veeleisende kinderhater was de leraar Frans die ons zes jaar lang (de meesten deden zes jaar over de vijfjarige HBS, ik ook) terroriseerde, waardoor ik vrijwel niets van die prachtige taal (behalve een knellende faalangst) heb opgestoken. De leraar Duits daarentegen (doctor in de pedagogiek) was te lui om te controleren, beperkte zich tot één proefwerk per trimester waarbij afgekeken en gespiekt mocht worden. Vijf jaar lang Duits, niets opsteken en dan - zes weken voor het examen - bij de Slegte een beduimeld boekje met idioom kopen en honderd woorden per dag (alleen Duits-Nederlands) in je kop stampen en uiteindelijk, met een beetje verstand en een soepele correctie (de tweede correctie stelde niet veel voor), twee punten hoger scoren dan bij Frans en Engels. Zo ging dat. Het kweekeling-spelen bestond hoofdzakelijk uit kommandeeren en verbieden. Dit schijnen de eerste uitspruitsels te zijn van meerderheid. Je kunt dat bij alle kinderen zien. Wanneer ze schooltje spelen, of moedertje, of soldaat, zijn ze aanstonds zich aan t oefenen in vrijheidsbelemmeren. En je kunt dat ook bij onderwijzers en bovenmeesters zien. Beheerscht door een geheime angst, dat het gezag hun ontglipt, niet vertrouwd met het jonge leven, en er ook niet op vertrouwend, knellen ze het zoo gauw en zoo vast mogelijk in banden. Zelfs de politiek, en treuriger nog, de godsdienst vatten aldus hun opvoedingstaak aan. Ze schrijven programma s voor, leggen systemen op, dwingen binnen organisatie s, die evenwel meer lijken op dooie vlechtwerken dan op levensuitgroeiingen, volgen het militarisme als hun model en zoeken de eenvormigheid als ideaal. Organiseeren betekent bij hen: recruteeren, reglementeeren, disciplineeren. En opvoeden is: den baas spelen. (Jan Ligthart, Jeugdherinneringen) Er is kennelijk weinig nieuws onder de zon. Gooi hier een spellingseditor overheen en vervang het woord godsdienst door onderwijskundigen en je hebt een prachtige column. Hoe hebben wij, kinderen op de HBS, dit repressieve klimaat doorstaan? Daar was in de eerste plaats de lange middagpauze. Tussen twaalf en twee waren er tafeltennistafels, schaakborden en het gymnastieklokaal volledig ter beschikking van de leerlingen. Toezicht was er niet. Tegenwoordig zouden we dat een onbegrijpelijke en onverantwoordelijke vrijzinnigheid vinden. Af en toe kwam de directeur, Dr. A. Brinkman, langs bij de meer culturele activiteiten en begon zich op hinderlijke wijze met onze schaakpartijen te bemoeien. Dat was een beetje vervelend maar al gauw ontdekten wij dat de man een hekel had aan triviale spelletjes (kaarten mocht niet) dus gingen wij over op alternatieve spelregels (twee zetten tegelijk doen of weggevertje) zodra hij in de buurt kwam, waarna hij meestal snel verdwenen was. In die pauzes, bij het basketballen leerde ik Pietje Keizer kennen (drie klassen lager) die het aandurfde om de hiervoor beschreven leraar Frans een grote mond te geven. (Later was Piet de enige ajacied die tegen Rinus Michels op durfde. Die twee De collega s De onderwijskundigen Gymnastiek Piet Keizer 18 19

11 A.Einstein schijnen elkaar een jaar lang niet gesproken te hebben). Piet had een geuzenmentaliteit die bewondering afdwong, althans bij zijn leeftijdgenoten. Nu ik erop terugkijk besef ik dat de gezagsopvattingen in mijn generatie sterk aan het veranderen waren (Piet Keizer, Jan Cremer, Lionel Hampton, de nachtconcerten, de Pleiners en de Dijkers, iets later de Beatles, Johan Cruijff, de provo s) en dat ook mijn oudere helden destijds een hoge mate van eigensoortigheid hadden. Sommigen onderscheidden zich door buitensporig vroeg te overlijden (Dinu Lipatti, de geniale Roemeens pianist), anderen hadden een hoge mate van oorspronkelijkheid. Albert Einstein (overleden toen ik in de derde klas zat) was nonconformistisch, Emil Zatopek won drie gouden medailles in 1952 in een afschuwelijke loopstijl, Michael Tal nam de meest krankzinnig risico s en werd toch wereldkampioen schaken op 23-jarige leeftijd, Jan Hein Donner was een imposante maar aardige dwarsligger, Tim Krabbé opende zonder blikken of blozen in een serieuze partij met 1. Pb1-a3 en 2. Pa3-b1 (Het paard weer terug! Een ongelooflijk onbeschaamde provocatie en minachting voor de tegenstander), Mahatma Gandhi en Martin Luther King hadden geen ontzag voor het gezag. Een complicatie in mijn leven was dan ook de extreem langdurige gezagsgetrouwheid die mijn vader nodig had om in zijn loopbaan bij de marine te kunnen opklimmen tot officier. Een anti-held dus, in mijn ogen. Later ging ik daar gelukkig heel anders over denken. Een belangrijk kenmerk van mijn helden was hun zoeken naar waarachtigheid en het verwaarlozen van het uiterlijke. Inhoud boven vorm dus. In de tweede klas bleef ik zitten. Geen wonder. Wat waren wij eigenlijk een rotjongetjes. Een van de leraren was helemaal niet onaardig, maar wel dodelijk saai. En in die dagen geschiedde het volgende. Ballpoints bestonden nog niet, de vulpennen waren gevuld met inkt van een lage viscositeit. Op warme dagen liep dat in je tas nog wel eens uit tot een grote diepblauwe vlek. Het moet op zo n warme dag geweest zijn dat een van ons (ik zweer dat ik dat niet was) in klas 2C ontdekte dat je mooie inktpatronen op de witte muur kon produceren door je vinger plus vulpen plus gestrekte arm met kracht omhoog te steken en met een huichelachtig gezicht een vraag te stellen. De helemaal niet onaardige, maar dodelijk saaie leraar gaf aanvankelijk braaf antwoord. Tot hij ontdekte dat er achter in de klas plots wel erg veel belangstelling was. De een na de ander stelde een vraag, terwijl de muur zich vulde met fleurig blauwe fractals. Opzet was nooit te bewijzen en leerlingen er uitsturen zou hem niet populair maken bij de directeur van onze HBS, zodat de leraar besloot de muur eigenhandig te plamuren met schoolkrijt. Als je vluchtig keek, was er niets meer van te zien. Ongeveer op mijn vijftiende kreeg ik belangstelling voor wiskunde. En voor meisjes. Dit even terzijde. Achter onze HBS was het Oosterpark waar ik mijn eerste lessen in het midden-afstandslopen voor gymnastiek en in zoenen kreeg. Het laatste was interessanter. Ik was, geloof ik, vierentwintig uur per etmaal verliefd. Dat hielp bij het doorstaan van de vele, lange strafmiddagen die ik - alleen maar niet eenzaam - in een lokaal doorbracht. Bijvoorbeeld de vier strafmiddagen die ik opliep na het op de auto van een leraar plakken van de tekst veevervoer waarop de brave Jaap B. mij verlinkte. Gelukkig beschikte ik over een groot aantal foto s van mijn vriendinnetje (haar vader was een verwoed amateur-fotograaf), een zakmes om de banken te bekrassen (dat luchtte op) en genoeg voorstellingsvermogen om tegen mijzelf blind te schaken

12 Muziek en wiskunde werden mijn next best verliefdheden. Einstein overleed en mijn wiskundeleraar behandelde in de laatste les voor de kerstvakantie de imaginaire en complexe getallen. De wortel uit -1 noem je i en daar reken je gewoon mee verder. De aantrekkingskracht van het geheimzinnige. Het eerste gevoel van verwondering, een noodzakelijke eigenschap voor leergierigheid en wetenschap. Prachtig! Stel -1 = i; dus i 2 = -1 De achtstegraad vergelijking x 8 = 16 heeft dan, zoals het hoort, acht oplossingen: twee reële en zes imaginaire. Kijk maar: (1+i) 2 = 1 + 2i + i 2 = 1 + 2i + -1 = 2i; (1+i) 4 = (2i) 2 = -4; (1+i) 8 = (- 4) 2 = 16 De zeven andere oplossingen zijn: 1-i, -1+i, -1-i, i 2, -i 2, 2 en - 2 Boter,, kaas, melk, yoghurt en eieren Op school, tijdens de makkelijke lessen verveelde het kamertje verhuren en het drie-op-een-rij al snel. Wij ontdekten dat uitbreiding tot een even aantal vakjes (4 bij 4, 6 bij 6) niet in aanmerking kwam omdat degene met de nazet (het nulletje) altijd remise kon bereiken via gespiegelde antwoorden. Ook een oneven aantal vakjes (5 bij 5) gaf problemen omdat het kruisje altijd een extra zet had. We bedachten de volgende regel: Laat één hoekveld weg en geef n-2 punten voor n-op-een-rij (n>2) X: 8 pt O: 5 SCHERZO Merkwaardig toch, hoe groot de vrijheid en verantwoordelijkheden waren die ons in de jaren vijftig werden toegekend. Tijdens de zware en saaie lessen werd je betutteld, daarbuiten moest je het zelf maar uitzoeken. Geen counseling, geen faalangsttraining, geen cito toets en geen beroeps-interessetest, geen differentiatie binnen klassenverband, geen seksuele voorlichting, geen individueel, nooit werd er naar huis gebeld. Maar als gevolg daarvan was de zelfredzaamheid enorm. Mijn vriendje Herman Honing was pas twaalf, ikzelf maar net dertien toen wij in de grote vakantie op de fiets de grens overtrokken, langs de Rijn en de Moezel. Daarna elk jaar met vrienden de wijde wereld in: Duitsland, België, Frankrijk, Luxemburg, Denemarken. Fietsend, maar ook liftend (Parijs! Maar daar was na acht dagen ons geld op). Dat alles met volledige instemming van onze ouders. De zelfredzaamheid strekte zich uit tot onze vrije tijd. Wij speelden met niets.bij mij thuis werd ook het eerste wereldkampioenschap Halma gespeeld. De openings- en eindspeltheorie en de certificaten ontwierpen wij zelf. Ook waren wij bijvoorbeeld uitermate bedreven in het spelletje dat we bij gebrek aan beter keutelen noemden, een soort mixture van voetbal en driebanden biljart. Daarbij moest je op straat een steentje door twee andere steentjes schoppen. De meest inventieve jongens waren duidelijk het populairst. En zo hoort het. Met een tennisbal en een vlakke hand kon je tennissen, zonder net weliswaar en met op tafeltennis gelijkende, telkens wisselende spelregels. Het speelveld werd met een baksteen aangegeven (krijt hadden we niet). Het keutelen kon op een regenachtige dag ook binnen gespeeld worden (het zaalkeutelen) waarbij een schaakbordmet-opstaande-rand noodzakelijk was, het hout stevig Dertien Inventionen 22 23

13 Zaalkeutelen Halma op de zwarte velden doel opgewreven met boenwas. In plaats van steentjes waren schroefjes (diameter 2mm, lengte 6 mm) uit de meccanodoos voorgeschreven, voorzien van een bijpassend moertje ten behoeve van de stabiliteit. Als je te ruw speelde, viel een keutel om en benadeelde de onvoorzichtige speler zichzelf. Onmisbare attributen voor het voortbewegen van de keutels waren de Chinese eetstokjes, door mijn vader meegenomen van een van zijn verre reizen. Het spelen via de band (met geen ander doel dan de tegenstander te imponeren) werd sterk aanbevolen; dat leverde geen punten op maar wel ontzag. Als je het schaakbord omdraaide kon je halma spelen op het dambord. Met acht pionnen en twee lopers die in een hoek van het dambord geplaatst werden moest je schuivend en springend (liefst over de pionnen van de tegenstander heen) zo snel mogelijk naar de overkant. Zonder tegenstander kon dat, als ik mij goed herinner, in zevenentwintig zetten. Ter wille van het theoretisch onderzoek naar de fundamenten van de halmawetenschap speelden wij soms vluggertjes met vereenvoudigde spelregels (alleen op de zwarte velden). Een ervaren halmaspeler kon de pionnetjes vanaf de velden in twintig zetten naar de overkant (velden 35 t/m 50) krijgen. In heb het laatst nog eens geprobeerd, je moet beginnen met de zetten 1-12, 7-18, en Doe het ons maar eens na. De serieuze gevechten werden natuurlijk ook op de witte velden uitgevochten. In 1953 werd ik na een heroïsche strijd met Kees de Roos en Jaap Naberman wereldkampioen halma. Mijn zelfgemaakt certificaat was uitgevoerd in veelkleurig Caran d Ache; viltstiften waren er nog niet. Grote bedrevenheid ontwikkelden wij ook in het kamerhonkbal. Kees had een eigen kamertje in de vorm van een pijpenla. Boven de deur was een vierkante meter muur (de slagplaat) waarachter zich een fictieve (het woord virtueel werd in die tijd alleen in de natuurkundeles gebruikt) catcher bevond. Daaronder stond de slagman, die mijn houten blokfluit (ik heb in mijn jeugd geen enkele vrouw bezeten, maar wel een blokfluit, een trompet, een gitaar, een klarinet en een piano) in een verticale stand vasthield in een poging de raketsnelle tennisbal te raken die geworpen werd door de pitcher drie meter verderop, vlak voor het raam waarvan - als het goed ging - de gordijnen waren dichtgeschoven om brekend glaswerk te voorkomen. De pitcher trok een knie hoog op, keek spiedend om zich heen (waarom dat erbij hoorde begrepen we niet), strekte de armen en wierp de tennisbal met grote kracht naar de fictieve catcher. Negen keer was het wijd of foutslag maar één van de tien keer sloeg de slagman raak (slag) waarna de tennisbal via de lange muur recht op de pitcher afvloog die zich razendsnel moest laten vallen, want een treffer leverde veel punten op. Twee keer is dit verkeerd gegaan. De eerste keer viel de schade mee (een gebroken ruit, waarvoor Kees ouders opdraaiden). De tweede keer was tevens de laatste keer want Kees (die sterker was dan de blokfluit) sloeg het dure instrument aan barrels waarmee een eind kwam aan het kamerhonkbal. En aan mijn blokfluitambities. Op mijn bed beoefenden wij hartstochtelijk het Grieks-Romeins-bed-worstelen. Een gentlemen s agreement was dat als ik onder lag - wat meestal gebeurde - ik een kleine time out kon krijgen om mijn bril in veiligheid te brengen. Dat ging soms mis, wanneer mijn verzoek in de kussens smoorde en daardoor onverstaanbaar werd. Daar lag mijn bril, in vijf stukken. Twee poten, een neusstuk en twee losse glazen. Dat op zich was al een record. Mijn opticien in de Javastraat (waar ik zo vaak kwam dat deze man mijn achternaam feilloos memoriseerde, wat ook een topprestatie was. Welke oudleerling kan dat nog?) sprak er waarderend over. Maar deze bewondering kon geveinsd zijn bij zo n goede klant. Catcher 0.60 Deur 0.50 Slagman Bed Pitcher Raam Kamerhonkbal 3.50 m 24 25

14 Aus Bei Mit Zeit Von Durch Für Ohne Um Entlang Opgenomen Warmte = Afgestane Warmte sin p + sin q = 2sin ½ (p+q ) cos ½ (p- q) Heimwee naar de HBS heb ik niet. Met name het pedagogisch klimaat was (met die ene uitzondering, mijn wiskundeleraar) bar en boos. En hoe zat het met de didactiek, achteraf bekeken? Ik geloof dat die nog zo slecht niet was. Veel stampwerk, rijtjes, ezelsbruggetjes, waarna inzicht en begrip vanzelf wel kwamen. Het maken van eindeloze rijtjes op elkaar lijkende sommen was lang niet zo vervelend als de onderwijskundigen van nu verkondigen. In ieder geval stimuleerde de voortdurende oefening je zelfvertrouwen. Johan Cruijff schopte in zijn jeugd toch ook de bal honderd keer tegen een muurtje? Veel naarder zijn sommige prachtig en duur uitgevoerde moderne wiskundeboeken die een aaneengeschakelde serie van gekunstelde (en dat gekunstelde wordt dan modieus realistisch genoemd) problemen en probleempjes op de leerlingen afvuren zodanig, dat de grote lijn niet zichtbaar is en de leerstof nooit tijd krijgt om te bezinken en te beklijven. Telkens ontmoedigend, nimmer bemoedigend. En dan: de prachtige verhalen die ons soms door een geschiedenisleraar frontaal werden opgediend. Maar vooral: jaartallen, spellingsregels, Duitse woordenrijtjes. Bij goniometrie en scheikunde tientallen formules die vaak sterk op elkaar leken, uit je hoofd leren. En dan thuis toonladders en drieklanken in je vingers zien te krijgen en eindeloos schaakopeningen (die ook op elkaar lijken) doornemen voor het slapen gaan. Een ieder die inzicht heeft in de kinderziel weet dat een kind geen enkele moeite heeft met begriploos leren. In feite is alles wat vanaf de geboorte op een kind afkomt (taal!) aanvankelijk onbegrepen. Let eens op kinderen die elkaar een spelletje uitleggen, dan begrijp je wat ik bedoel, beste oud-leerling van me. Alle inzicht wordt voorafgegaan door imitatie. Mijn jongste dochter was nog maar net drie toen ze - met het grootste gemak - de woorden orthogonale hyperbool, oneigenlijke integraal en singulariteit op verzoek en tegen betaling van een snoepje kon opdreunen. Je hoefde het maar één keer voor te zeggen. In die tijd moest je een toelatingsexamen afleggen voor de HBS. Een eerste klas HBSer wist meer van rekenen en taal dan de eerstejaars PABO student van nu. De meeste jongens kwamen met een gedegen vooropleiding uit de Watergraafsmeer of een van de andere betere wijken; wij, uit de Indische buurt, kwamen van lagere scholen waar sinds mensenheugenis nauwelijks kinderen van doorstudeerden. Met Hoofdrekenen maakte ik weliswaar praktisch geen fouten, maar van ingeklede sommen had ik nog nooit gehoord. Waarom dit woord werd gebruikt heb ik nooit begrepen (waarom niet aangeklede sommen?). Hoe dan ook, ik ben bijna gezakt op zulke verhaaltjessommen. De vijf voor rekenen werd gelukkig gecompenseerd door achten voor Aardrijkskunde, Geschiedenis en Taal. Zes jaar later zakte ik bijna op een drie voor Aardrijkskunde! Een voorbeeld van ingeklede sommen is die van de boer (zo lijkt het wel een mop) die in z n eentje twee dagen doet over het hooien van een hectare land terwijl z n knecht daar drie dagen voor nodig heeft. De vraag is, hoe lang het duurt voor deze boer samen met z n knecht een stuk land van vijf hectare heeft gehooid. Als de eerste stap van de oplossing je verteld is (de boer doet een halve hectare per dag, de knecht eenderde hectare per dag) en als je in staat bent on-gelijknamige breuken op te tellen dan is het een fluitje van een cent; maar zulke fluitjes werden kennelijk alleen op de betere lagere scholen verkocht. Veel andere kinderen hadden er geen enkele moeite mee. Later, lesgevend, heb ik vaak teruggedacht aan dit verschijnsel. Je kunt kinderen via imitatie de lastigste problemen laten oplossen zonder dat je iets te weten komt over hun intelligentie. 5 = ( + )

15 Wie inspecteert de inspecteur? Hoogbegaafdheid is geen handicap Het zijn kunstjes die ze vertonen. Datzelfde geldt natuurlijk voor volwassenen, ja ook wiskundeleraren zijn aapjes. Ik heb wel meegemaakt dat een beginnende onderwijsbons (de pas aangestelde inspectrice voor het voortgezet onderwijs) in antwoord op een intelligente vraag uit de zaal (intelligente vragen zijn weliswaar makkelijker te bedenken dan intelligente antwoorden) onzeker werd en - in plaats van zelf na te denken - in papieren rommelend, stamelend verklaarde niet te weten waar het antwoord op de vraag stond. Een klassieke situatie waar de pure bureaucraat door de mand valt. Na een paar jaar zijn zulke onzekerheden jammer genoeg verdwenen, niet doordat de bureaucraat intelligenter is geworden, maar doordat hij of zij bepaalde oplossingsmodellen aangereikt heeft gekregen door andere, slimmere geesten. En slimme geesten heb ik genoeg meegemaakt. Op de HBS bijvoorbeeld werd Roel Prins mijn klasgenoot, hij slaagde op z n zestiende met zes tienen en de rest negens. Ik denk dat er nooit (meer) zo n goed examen is afgelegd in Nederland. Een doodgewone, aardige, maar wel hoogbegaafde jongen zonder capsones. Met capsones redde je het niet in Amsterdam. Toen ik een jaar of veertien, vijftien was kreeg ik pianoles van de vijf jaar oudere Herman Uhlhorn, een buitengewoon talent. Later verwierf hij faam als solist en muziekpedagoog. Dat Herman een zoon was van een collega van mijn leraar Duits scheelde mij vermoedelijk een punt op mijn examencijfer, maar dat is minder interessant. Belangrijker is dat ik voor het eerst kennis maakte met een hartstochtelijk muziekminnaar. Als ik niet goed gestudeerd had, en dat gebeurde nogal eens, speelde hij zelf het uur vol, de wereld om zich heen volkomen vergetend. Dat maakte zo n indruk op me dat ik me de klank van sommige passages nog steeds meen te herinneren. Als ik wel goed gestudeerd had ging ik als een speer vooruit. Dat zal me nu niet meer lukken. Wie wil uitblinken zal jong moeten beginnen. Mijn liefde voor muziek is altijd gebleven. In eerste instantie lettend op en genietend van de erotiek van de klanken en de emoties. Later kreeg ik meer aandacht voor de architectuur van een compositie. Ook andere vormen van liefde overvallen mij, zoals het hoort. Helaas hebben slechts een paar meisjes de weg naar de B- opleiding van onze HBS gevonden. Maar elders bestaan gelukkig ook meisjes. Zusjes van vriendjes bijvoorbeeld, maar dat is geen grote populatie: slechts één vriendje heeft een zusje van mijn leeftijd. Ik verkeer twee jaar met een meisje uit een lagere klas van de HBS. Intussen ontwikkelen mijn vrienden, jongens met een leuke smoel en een charmante babbel, zich in het spel van imponeren, vlijen en verleiden en loop ik op dat terrein een onoverbrugbare achterstand op. Als mijn verkering uitraakt, verplaats ik mijn activiteiten van het handballen (de sport van mijn meisje) terug naar het korfballen. Amsterdam krioelt van de korfbalclubs, er is er één in de Watergraafsmeer, afkomstig van De Derde Vijfjarige (mijn HBS), die ik ken uit de tijd dat ik nog geen grote jongen was. De spelregels van deze edele sport zijn gunstig voor mijn verdere ontwikkeling. Er zijn geheel volgens de reglementen immers evenveel meisjes als jongens. Dat heeft zo z n voordelen. In het veld mag werkelijk niets. Erbuiten mag alles! De jeugd organiseert zijn eigen feestjes in het intieme clubgebouwtje. De jeugdleiders zijn maar weinig ouder dan hun ondergeschikten. De voorzitter van de club is 23 jaar. Al gauw breng ik het zelf ook tot jeugdleider. Jaarlijks zijn er verschillende korfbalkampen. Jeugdleiders (samen met de jeugdige jeugdleidster in de leiderstent) moeten erop toezien dat jongere leden van verschillend geslacht niet bij elkaar in een tent kruipen. Een loodzware verantwoordelijkheid

16 Je leert er ontzettend veel. Op een natuurlijke wijze omgaan met de andere sekse. Leiding geven aan jongere kinderen. Spelletjes leiden. Stukjes schrijven voor het krantje. Organiseren. Omgaan met mensen. SOSTENUTO In de lange zomer van mijn examenjaar vertrek ik met Jaap Naberman, een van mijn klasgenoten, liftend naar Denemarken. Vlak daarvoor, precies op mijn achttiende verjaardag, komt mijn vader in mijn kamertje, sluit de deur en begint een ernstig gesprek. Na een tijdje wordt het duidelijk dat hij mij seksueel aan het voorlichten is. Voorwaar een unieke vertoning. Ik ben waarschijnlijk de eerste jongen uit de Indische buurt die seksuele voorlichting krijgt. Hoewel ik net twee jaar verkering achter de rug heb in een tijd waarin weinig aan anticonceptie gedaan werd, gaat het helemaal niet over ongewenste zwangerschappen en dergelijke, daar zitten de gevaren kennelijk niet. Het gesprek (nou ja, eigenlijk is het een monoloog, ik ben te verbouwereerd voor een reactie) gaat over de vreselijke bedreiging van de homosualiteit (de schokkendste lettergreep werd meestal ingeslikt). Ik beloof mijn vader mij hiermee nooit bezig te houden. Grappig hoe weinig effect seksuele voorlichting altijd weer heeft. Twee maanden later worden mijn vriend en ik in Kopenhagen uitgebreid gefêteerd door een knappe Deense ingenieur. Wij krijgen een riant diner aangeboden, mijn eerste glas pils smaakt bitter en Jaap moet de helft van mijn glas opdrinken. En na afloop drinken we nog een glas bier bij de man thuis, waar een jongen van onze leeftijd rondloopt. En nog hebben we niets in de gaten. Zo leer ik bier drinken, hetgeen erg nuttig is in de jaren die daarna komen. Het gevaar van homosuelen en communisten (die waren bijna even gevaarlijk want als een marine officier betrapt werd met een communist dan kwam dat in zijn conduite boekje te staan) is mij nooit duidelijk geworden. Sommige van mijn beste vrienden waren of zijn homosueel of communist, zo zie je maar

17 Tien jaren universitaire studie (experimentele natuurkunde, aanvankelijk met wiskunde als bijvak) vielen min of meer samen met het roerige en opstandige zevende decennium. Tien jaar studie? Studeren? Tja. De eerste twee jaar zijn er voor de muziek en het studentenleven: Wein, Weib und Gesang. Het eeuwige studentschap werd mij door mijn ouders gegund, na de harde oorlogsjaren waaruit ik wellicht mijn haat tegen ongefundeerd gezag en machtsmisbruik heb overgehouden. De eerste twee jaar gebruik ik om mij te bekwamen in biljarten, schaken, pianospelen (en een beetje gitaar, trompet en klarinet in verband met de dixielandmuziek waarmee ik een deel van mijn zakgeld verdien). Zonder dat ik het in de gaten heb is de belangrijkste bijverdienste het geven van bijlessen in alle exacte vakken. Belangrijk niet zozeer vanwege de verdiensten - die aanzienlijk zijn - maar vanwege de ervaring die ik ermee opdoe. Na mijn kandidaatsexamen volg ik ruim vier jaar mijn practicum aan het Instituut voor Kernfysisch Onderzoek, een instituut voor de elite waar ik niet bij blijk te horen. De theorie (het helpen ontsluieren van de fysische werkelijkheid met behulp van aanzienlijke wiskunde) ligt mij wel, de praktijk echter is slopend. Om elke hoogleraar zwermt een groepje hijgende studenten, de wenkbrauwen hoog opgetrokken. Ook is de experimentele natuurkunde vaak niet veel meer dan dagenlang grafieken tekenen, tabellen invullen en aan apparatuur knutselen die het grootste deel van de tijd niet werkt. Afschuwelijk vind ik het! Er zijn twee zaken die mij op de been houden. Beter gezegd: een zaak en een persoon. De eerste is de ontdekking dat ik in het onderwijs kan vluchten. Zie het vervolg van mijn verhaal. De tweede is Jona Oberski (de auteur van Kinderjaren) die in die tijd nog Jona de Markan heet. Hij is een van de begaafdste studenten die er rondlopen en tevens verreweg de aardigste. Een pracht combinatie van beminnelijkheid, gevoeligheid en intelligentie. Van hem leer ik over de methode der kleinste kwadraten, een numeriek wiskundig systeem om een kromme door een aantal meetpunten te plotten. Daarvoor moet ik leren programmeren. In het Mathematisch Centrum staat de (enige!) computer van de Universiteit van Amsterdam; de programmeertaal Algol 60 moet ik uit een syllabus halen (boeken zijn er nog niet van). Het gebruik van de gigantische X1 computer (die een heel lokaal vult) is alleen s nachts aan studenten toegestaan. Het schrijven van het programma en de scriptie hierover kost een jaar, maar ik heb er meteen mijn onderwijsbevoegdheid wiskunde mee. De laatste drie jaar van mijn studie sta ik al voor de klas op de Osdorper S.G. in Amsterdam, een school die in korte tijd uitgroeit tot 2400 leerlingen. Daar heb ik nog een jaar les mogen geven aan een grote brugklas op i.b.o. niveau (Hetgeen nog leuk was ook! Deze opmerking voor degenen die denken dat ik alleen maar affiniteit heb met oudere leerlingen) en dat betekent een frequentie van gemiddeld één tentamen per jaar. Dit als eerste verontschuldiging voor deze lange studieduur. De tweede verontschuldiging is dat er toen nog geen studiefinanciering was. Ik moest flink bijverdienen. Als leraar, als muzikant en als bijlesgever. Honderden bijlessen moet ik in die tijd gegeven hebben. Bijlessen (tegenwoordig noem ik het, om bij te blijven in counselorsland, remedial teaching voor faalangstigen) zijn kenmerkend voor het schoolvak wiskunde. Wiskunde houdt zich in essentie alleen bezig met abstracties. Helaas zijn niet veel mensen geïnteresseerd in de diepere betekenis van nul gedeeld door nul; bijna niemand ziet de lol in van de limietsom van een meetkundige reeks. Kleinste kwadraat?

18 Soms is realistische wiskunde leuk. Een voorbeeld uit de derde klas. Een slimme spin loopt via voorvlak en deksel van deze doos van 20 bij 40 bij 60 cm langs de kortste route van A naar C. Hoe lang is deze kortste route? (Je hoeft alleen maar de stelling van Pythagoras te kennen; het antwoord is 1 meter) 20 a c Tenzij het om opgestapelde rente gaat of de aflossing van een hypotheek. Onderwijsvernieuwers (maar dat zijn helaas vaak mensen die weinig van wiskunde en helemaal niets van kinderen begrijpen) hebben hieruit de conclusie getrokken dat concrete en contextrijke en realistische (kortom: moderne) wiskunde het leren aangenamer maakt. Wij schijnen naar de belevingswereld van de jongeling toe te moeten opdat deze zelfstandig, in eigen tempo het pad der verlichting doorloopt. Dat is een groot misverstand. Alle concrete omlijsting is (wiskundig gezien) ruis. Vrij kort geleden nog heb ik een meisje (uiteraard een meisje, die laten zich veel meer afleiden door ruis dan jongens) bij het maken van een opgave over duizenden fruitvliegjes letterlijk kriebelig zien worden; pas toen ik haar eerste hulp bood door te verklappen dat je moest differentiëren, kon zij het gekrioel vergeten. Een groot misverstand dus, dat de laatste decennia heeft geleid tot een enorme verspilling van tijd en geld aan de ontwikkeling van leerprogramma s en onderwijsbeleid. Het misverstand van de politieke alfa s en de gamma s. Die denken dat schoolwiskunde het oplossen is van een gekunsteld soort ingeklede of aangeklede vraagstukjes. Zelfs veel béta s denken dat de wiskunde uitgevonden is ten behoeve van de ingenieurs en de economen. De lol van wiskunde ligt echter helemaal niet in de mogelijke toepasbaarheid of het nut ervan. Alle grote ontdekkingen op wiskundig terrein zijn oorspronkelijk gedaan door filosofen (Pythagoras) of geniale puzzelaars (Fermat) of fysici (Newton) die op zoek waren naar verklaringen of wetmatigheden. Vaak is een prachtige theorie honderd jaar of langer in een la blijven liggen tot de herontdekking voor een of andere toepassing. Het noodlot van de wiskundeleraar is dat hierdoor het schoolvak Wiskunde tegelijk het moeilijkste en het belangrijkste vak is geworden. Moeilijk, omdat voorkennis, interesse en feeling ervoor bij veel leerlingen ontbreken; belangrijk, omdat de maatschappij erom vraagt. Gek eigenlijk: na je examen kun je alle wiskunde weer snel vergeten want in de maatschappij zijn andere dingen belangrijker. Anno 1999 zit er vrijwel geen enkele bèta in regering en volksvertegenwoordiging (verarmd uranium is niets engs) en is Nederland verontrustend achterop geraakt in technologisch opzicht. En onderwijskundigen blijven maar aandringen op het aanleren van vaardigheden in hogere zin. Vaardigheden boven vakkennis. De ultieme abstractie. Leren leren in plaats van leren differentiëren. Laatst las ik over een enthousiaste collega - nota bene een wiskunde leraar - die de pretentie heeft, cursisten te leren denken. Hij geeft uiterst serieuze denklessen. Hoever zweeft zo iemand boven ons miezerige, triviale bestaan? De schoolboeken volgen gedwee, zodat vaardigheden aanleren zo traumatisch wordt dat er een verwerkingshoofdstuk aan te pas moet komen. (Ton van Haperen in het onderwijs vakblad). Welke eigenschap kan voorkomen dat een leraar faalt? Dat is ongetwijfeld geduld. Geduld is meer dan een deugd: het is een noodzaak. Soms is de grens tussen onvermoeibaar uitleggen en nutteloos bezig zijn flinterdun. Wat dat betreft heet mijn beschermheilige Sisyphus, gedoemd om eeuwig een grote kei tegen een heuvel op te duwen, die uiteindelijk telkens weer omlaag rolt. Een heel enkele keer echter bereikt een Sisyphus van vlees en bloed de top van de heuvel. En dat is genoeg. En dan de ergste eigenschap van concrete, modernistische, realistische, contextrijke schoolwiskunde. Er heerst chaos en oppervlakkigheid. Dit soort gekunstelde wanorde vergroot onzekerheden bij leerlingen en is daardoor discriminerend tegenover faalangstigen (meisjes meestal)

19 1969 Scholieren (ook de jongens) hebben behoefte aan duidelijkheid, temidden van het tumult van het dagelijkse puberleven. De zoek-het-zelf-maar-uit mentaliteit van het studiehuis heeft aan de verrechtsing van het onderwijs meegewerkt. Alleen de sterken (de slimmen dan wel de ambitieuzen) overleven de dagelijkse blootstelling aan datgene wat door mensen met een pretpakket in de vooropleiding is opgesteld. Survival of the fittest! Ik kom hier vast nog op terug Herman Post (leraar Frans) maakt mij attent op het Zaanlands Lyceum. Prima gebouw, aardige mensen, interessante huisvestingsmogelijkheden [niet onbelangrijk want ik ben inmiddels in blijde verwachting van wat later de eerste dochter blijkt, mijn levensgazelle {dit is écht geen plagiaat, ik bedenk het ter plaatse (evenals de lay-out met ge-neste, elkaar omarmende haakjes [{( )}] haakjes)} ook trouwens, dat gaat bij ons (wiskundeleraren) allemaal erg simpel. Waarom houden talenmensen hier niet van?]. En bovenal: een school met landelijke faam op onderwijskundig terrein. De eerste school met een vijfenveertig minuten rooster en dus individuele begeleiding op vrijwillige basis. De overheid betaalt uit voor lesuren van vijftig minuten, het tekort van vijf minuten kan opgespaard worden en omgezet in bijles, het individueel. Een strakke opzet in een vrijzinnig, democratisch, liberaal en betutteloos klimaat. Van de talrijke agogen hebben we in die tijd nog niet veel last. Agogen zijn er wel, maar nog niet aan de macht. Vijfentwintig jaar later wordt deze organisatiestructuur plus de erbij horende cultuur met de grond gelijk gemaakt door de ago s van de nieuwe zakelijkheid. De ago s die door ons, op middelbare scholen als het Zaanlands, zijn opgevoed in een systeem van voortdurende doorstroming van b naar a, van moeilijk naar makkelijk, van vwo naar havo. Leve het pretpakket. Zo hebben we een generatie gekweekt van mensen die nadenken te vermoeiend vinden en zich dus maar bijscholen in het napraten. Ik heb hier zelf geestdriftig aan meegewerkt, dus mag ik er over meepraten. Platte Organisatie Een school ook (maar dat bleek later pas) met een organisatieopzet die op de schoolleiderscursus van Interstudie ten voorbeeld gesteld werd. Een rector, vier of vijf conrectoren, elk gekoppeld aan een coördinator. Duobanen dus waarbij de conrector ongeveer voor de helft nog een lessentaak in zijn afdeling heeft en de coördinator voor vijf lesuren is vrijgesteld (de zogenaamde diensturen)

20 BADINERIE Normaal is een gesprek met Herman ongeveer hetzelfde als het oversteken van een snelweg, maar nu heerst er rust. Want wij roken een joint. Een joint is een stickie met aanhangwagen. Je hebt er drie vloeitjes en een dubbele hoeveelheid shag (en wat rode Libanon) voor nodig. Je moet diep inhaleren, zegt Herman. Hij doet het voor. Zijn handen in de vorm van een vissenkom, daartussen de bibberende, te zware joint. Cannabis moet volledig in het bloed opgenomen worden. Zoals jij het doet gaat er veel verloren, verklaart hij. Herman leest altijd alle artikelen in opiniebladen en prismaboekjes over de laatste trends. Wij liggen in de twee fauteuils van zijn woonkamer. In de eethoek zitten onze vrouwen - op keukenstoelen. Eigenlijk hoor je er water bij te drinken,weet hij, terwijl hij een slok van zijn pils neemt. Na een tijdje vraagt hij of ik al iets merk. Nou, eigenlijk niet erg, waag ik aarzelend. Dat komt omdat je niet goed inhaleert, herhaalt Herman. Ik zuig diep. Er lekt wat rook tussen mijn vingers. Ik kijk opzij of hij het gezien heeft. De muziek staat op maximum. Herman heeft ervoor gezorgd dat de Wharfedale boxen - die het formaat hebben van een telefooncel - samen met zijn hoofd een volmaakte gelijkzijdige driehoek vormen. Crosby, Still, Nash en Young: het kon slechter. Kunnen de bassen ietsje harder? Prima muziekje, probeer ik, de ogen gesloten. Ik voel mij prettig relaxed. Maar dat kan ook aan de pils of de muziek liggen. Herman kijkt naar me. Je bent er teveel op gefocust. Denk eens aan wat anders. Je bent toch niet bang om er verslaafd aan te raken? Het enige verslavende is de nicotine, dat weet je toch. Ik knik. Herman zet een nieuwe plaat op. Bob Dylan, als ik het goed heb. Ik vind Bob Dylan een beetje saai, het swingt niet. Dat komt doordat ik nooit naar teksten luister. Na de joint nemen we samen nog een stickie. Ik weiger een derde pilsje. Twee pilsjes is ongeveer viertiende promille. Dat moet kunnen. In de auto hebben Bea en ik voor het eerst sinds lang ruzie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

1Help: faalangst! 1.1 Verkenningen

1Help: faalangst! 1.1 Verkenningen 11 1Help: faalangst! Karel heeft moeite met leren. Dat zal wel faalangst zijn! zegt iemand. Een gemakkelijk excuus, want Karel is wel erg snel klaar met zijn huiswerk. Ellen, die ook moeite heeft met leren,

Nadere informatie

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school. Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan

Nadere informatie

Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten

Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten Doortje Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten isbn: 978-90-484-0769-9 nur: 344 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgenomen

Nadere informatie

3 Hoogbegaafdheid op school

3 Hoogbegaafdheid op school 3 Hoogbegaafdheid op school Ik laat op school zien wat ik kan ja soms nee Ik vind de lessen op school interessant meestal soms nooit Veel hoogbegaafde kinderen laten niet altijd zien wat ze kunnen. Dit

Nadere informatie

Eenzaam. De les. Inhoud. Doel. Materiaal. Belangrijk. les

Eenzaam. De les. Inhoud. Doel. Materiaal. Belangrijk. les 8 Inhoud 1 Eenzaam De Soms ben je alleen en vind je dat fijn. Als alleen zijn niet prettig aanvoelt, als je niet in je eentje wilt zijn, dan voel je je eenzaam. In deze leren de leerlingen het verschil

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk?

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Verantwoordelijkheid. Ja, ook heel belangrijk voor school!!! Het lijkt veel op zelfstandigheid, maar toch is het net iets anders. Verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Gevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet!

Gevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet! Gevaarlijke liefde Gevaarlijke liefde In de pauze Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Als je verliefd wordt ben je in de wolken. Tegelijk voel je je

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij. Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Een land waar mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Lilian (48) vraagt haar zoontje om even een handje te komen geven. Dat doet hij en dan gaat hij weer lekker verder spelen. Wij nemen plaats aan

Nadere informatie

SIPP persoonlijkheidsvragenlijst

SIPP persoonlijkheidsvragenlijst SIPP persoonlijkheidsvragenlijst Deze vragenlijst bestaat uit een aantal stellingen. Deze stellingen hebben betrekking op de laatste 3 maanden. Door per stelling aan te geven in hoeverre u het hier bent,

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN

VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN E-BLOG VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN in samenwerken Je komt in je werk lastige mensen tegen in alle soorten en maten. Met deze vier verbluffend eenvoudige tactieken vallen

Nadere informatie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Ervaringen, belevenissen, vragen in woorden gevangen om die woorden weer vrij te laten in nieuwe ervaringen, belevenissen, vragen. Marcel Zagers www.meerstemmig.nl

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Ellen van den Ende in samenwerking met Mariëtte Verschure JONG EN HOOGGEVOELIG HOEZO ANDERS?! Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Uitgeverij Akasha Inhoud Hooggevoelig, hoezo anders?!

Nadere informatie

0-3 maanden zwanger. Zwanger. Deel 1

0-3 maanden zwanger. Zwanger. Deel 1 Zwanger Ik was voor het eerst zwanger. Ik voelde het meteen. Het kon gewoon niet anders. Het waren nog maar een paar cellen in mijn buik. Toch voelde ik het. Deel 1 0-3 maanden zwanger Veel te vroeg kocht

Nadere informatie

Verhaal: Jozef en Maria

Verhaal: Jozef en Maria Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele

Nadere informatie

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden

Nadere informatie

JUST BE YOU.NL. Het mooiste wat je kunt worden is jezelf! 23 tips voor direct meer zelfvertrouwen. Marian Palsgraaf - www.justbeyou.

JUST BE YOU.NL. Het mooiste wat je kunt worden is jezelf! 23 tips voor direct meer zelfvertrouwen. Marian Palsgraaf - www.justbeyou. JUST BE YOU.NL Het mooiste wat je kunt worden is jezelf! 23 tips voor direct meer zelfvertrouwen Marian Palsgraaf - www.justbeyou.nl Het mooiste wat je kunt worden is jezelf. Mijn passie is mensen te helpen

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

VRAGENLIJSTEN. Verlatingsangst - Pagina 57. Wantrouwen en Misbruik - Pagina 79

VRAGENLIJSTEN. Verlatingsangst - Pagina 57. Wantrouwen en Misbruik - Pagina 79 Verlatingsangst - Pagina 57 1 Ik ben vaak bang dat de mensen die me dierbaar zijn me zullen verlaten 2 Ik klamp me aan mensen vast omdat ik bang ben om in de steek gelaten te worden 3 Er zijn te weinig

Nadere informatie

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen GODS GEZIN Studielessen voor 4-7 jarigen 2003 Geschreven door Beryl Voorhoeve en Judith Maarsen Oorspronkelijk bedoeld voor studie in kleine groepen in de Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling

Nadere informatie

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan.

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen

Nadere informatie

ROSANNE. Oh, oh, oh. Van Aemstel Produkties - De leukste uitjes van Amsterdam - www.amterdamexcursies.nl

ROSANNE. Oh, oh, oh. Van Aemstel Produkties - De leukste uitjes van Amsterdam - www.amterdamexcursies.nl ROSANNE Rosanne, ik weet dat er heel veel mannen zijn Elke keer weer een ander en mij doet 't pijn Want jou liefde waarmee jij mij soms verblijdt Wil ik liever, liever, liever, liever voor altijd Als ik

Nadere informatie

Heilig Jaar van Barmhartigheid

Heilig Jaar van Barmhartigheid Heilig Jaar van Barmhartigheid van 8 december 2015 tot 20 november 2016 Paus Franciscus heeft alle mensen van de hele wereld uitgenodigd voor een heilig Jaar van Barmhartigheid. Dit hele jaar is er extra

Nadere informatie

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen. De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.

Nadere informatie

1 Ben of word jij weleens gepest?

1 Ben of word jij weleens gepest? Onderzoeksresultaten TipHorstaandeMaas.nl Pesten Pesten is van alle generaties. Het kan bijna overal plaatsvinden en is daarom dichterbij dan mensen soms denken 8 1 Ben of word jij weleens gepest? 7 6

Nadere informatie

Jezus vertelt, dat God onze Vader is

Jezus vertelt, dat God onze Vader is Eerste Communieproject 26 Jezus vertelt, dat God onze Vader is Jezus als leraar In les 4 hebben we gezien dat Jezus wordt geboren. De engelen zeggen: Hij is de Redder van de wereld. Maar nu is Jezus groot.

Nadere informatie

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster [PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9

Nadere informatie

Nico bleef altijd rustig, legde dingen goed en duidelijk uit en nam de tijd, net zolang tot je het begreep.

Nico bleef altijd rustig, legde dingen goed en duidelijk uit en nam de tijd, net zolang tot je het begreep. Review van Denice: Beste Nico, Voordat ik bij Nico kwam lessen, zat ik bij een andere rijschool. Bij deze rijschool lukte het maar niet om verbetering te krijgen in mijn rijden. Dit was frustrerend en

Nadere informatie

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.

Nadere informatie

Boekverslag door een scholier 1899 woorden 27 september keer beoordeeld. Eerste uitgave 1997 Nederlands

Boekverslag door een scholier 1899 woorden 27 september keer beoordeeld. Eerste uitgave 1997 Nederlands Boekverslag door een scholier 1899 woorden 27 september 2006 6 13 keer beoordeeld Auteur Genre Caja Cazemier Jeugdboek Eerste uitgave 1997 Vak Nederlands Opdracht 1: 1 Onderwerp: Het onderwerp van het

Nadere informatie

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN Gratis PDF Beschikbaar gesteld door vlewa.nl Geschreven door Bram van Leeuwen Versie 1.0 INTRODUCTIE Welkom bij deze gratis PDF! In dit PDF

Nadere informatie

Dubbelspel. Alan Durant

Dubbelspel. Alan Durant Dubbelspel Dubbelspel maakt deel uit van de Schaduw-reeks van Lezen voor Iedereen/Uitgeverij Eenvoudig Communiceren. De Schaduw-reeks is een serie spannende verhalen voor jongeren. Lezen voor Iedereen/Uitgeverij

Nadere informatie

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al: Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

We hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen.

We hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen. Woensdag Ik denk dat ik gek word! Dat moet wel, want ik heb net gehoord dat mijn moeder kanker heeft. Niet zomaar een kankertje dat met een chemo of bestraling overgaat. Nee. Het zit door haar hele lijf.

Nadere informatie

Preek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I

Preek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I Preek Gemeente van Christus, De mooiste dingen in het leven kun je niet als erfernis wegschenken Let er maar eens op. De belangrijkste dingen zijn geen erfstuk. Zeker, je kunt mooie spulletjes erven. Of

Nadere informatie

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een

Nadere informatie

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi...

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi... Veelvlakken De perfecte vorm Plato was een grote denker in de tijd van de Oude Grieken. Hij was een van de eerste die de regelmatige veelvlakken heel bijzonder vond. Hij hield ervan omdat ze zulke mooie,

Nadere informatie

Een van de agenten komt naar hem toe. Nou, het is me het dagje wel, zegt hij. Nu zijn er toch rellen in de stad.

Een van de agenten komt naar hem toe. Nou, het is me het dagje wel, zegt hij. Nu zijn er toch rellen in de stad. Een dode De voetbalwedstrijd is afgelopen. Het stadion is bijna leeg. Het is koud, de zon schijnt bleek. Munck staat op de tribune van vak H en staart naar de dode man op de bank. Wat vreselijk, denkt

Nadere informatie

Ik heb dit boek gekozen, omdat ik hem kreeg bij de Grote Lijsters vorig jaar. Toen ik de achterkant had gelezen, wilde ik weten hoe het zou aflopen.

Ik heb dit boek gekozen, omdat ik hem kreeg bij de Grote Lijsters vorig jaar. Toen ik de achterkant had gelezen, wilde ik weten hoe het zou aflopen. Boekverslag door een scholier 1942 woorden 16 juni 2007 7 13 keer beoordeeld Auteur Genre Tim Krabbé Psychologische roman Eerste uitgave 2002 Vak Nederlands I Beschrijvingsopdracht. 1. Motivatie van mijn

Nadere informatie

Gemaakt door: Kelly.

Gemaakt door: Kelly. De kanjertraining. Gemaakt door: Kelly. Inhoud. Inhoud. 1 Inleiding. 2 Wat is de Kanjertraining? 3 Hoe en wanneer is de Kanjertraining ontstaan? 4 Wanneer ga je naar de Kanjertraining? 6 Welke stappen

Nadere informatie

Er is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL.

Er is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL. Liefde Ik laat je nooit in de steek. Ik zal je helpen. Jij bent mijn beste vriendin. Het mooiste wat ik heb, geef ik aan jou. Ik ben verliefd... Ik heb alles voor je over. IK HOU VAN JOU! Ik bid voor je.

Nadere informatie

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal,

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal, Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal, Veel te laat krijgen jullie deze nieuwsbrief. Ik had hem al veel eerder willen maken/versturen, maar ik

Nadere informatie

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven.

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. Beginsituatie: De lln doen als inleiding op het project rond geloven en de kerkwandeling, een filosofisch gesprek. Er komen verschillende

Nadere informatie

Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los.

Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Anne Marie van Cappelle annemarievancappelle@ziggo.nl 070-3460845 06-41850198 Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Groep 4 van de Rotterdamse basisschool De Wilgenstam werkt één

Nadere informatie

Lesbrief. De familieblues Yvonne Kroonenberg

Lesbrief. De familieblues Yvonne Kroonenberg Lesbrief De familieblues Yvonne Kroonenberg Doe meer met Leeslicht! Bij een aantal boeken in de serie Leeslicht kunt u een gratis lesbrief downloaden van www.eenvoudigcommuniceren.nl. In deze lesbrief

Nadere informatie

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik.

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik. De muur Ik heb een muur om me heen. Nou, een muur? Het lijken er wel tien. En niemand is in staat om Over die muur bij mij te komen. Ik laat je niet toe, Want dan zou je zien Hoe kwetsbaar ik ben. Maar

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

Dyslexie. Een grote tegenvaller. Een vervelend probleem

Dyslexie. Een grote tegenvaller. Een vervelend probleem Dyslexie Een grote tegenvaller Als iemand dyslexie heeft heet dat een dyslecticus. Het meervoud van een dyslecticus is dyslectici. Dyslexie is een woord uit de Griekse taal, het betekent `slecht lezen`.

Nadere informatie

Vragenlijst Depressie

Vragenlijst Depressie Vragenlijst Depressie Deze vragenlijst bestaat uit een aantal uitspraken die in groepen bij elkaar staan (A t/m U). Lees iedere groep aandachtig door. Kies dan bij elke groep die uitspraak die het best

Nadere informatie

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou! DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het

Nadere informatie

Denkfouten. hoofdstuk 6. De pretbedervers. De zwarte bril

Denkfouten. hoofdstuk 6. De pretbedervers. De zwarte bril hoofdstuk 6 Denkfouten We hebben al gezien dat sommige van onze brandende automatische gedachten ons in de weg zitten. Ze geven ons een onprettig gevoel of weerhouden ons ervan dingen te doen. Het probleem

Nadere informatie

PREVIEW. Probeer nu 1 dag DAVID DE JONGE JAREN VAN VIJF DAGEN: GOD, SPORT & JEZELF MET PRAKTISCHE, SPORT- EN PERSOONLIJKE VOORBEELDEN

PREVIEW. Probeer nu 1 dag DAVID DE JONGE JAREN VAN VIJF DAGEN: GOD, SPORT & JEZELF MET PRAKTISCHE, SPORT- EN PERSOONLIJKE VOORBEELDEN PREVIEW Probeer nu 1 dag DE JONGE JAREN VAN DAVID VIJF DAGEN: GOD, SPORT & JEZELF MET PRAKTISCHE, SPORT- EN PERSOONLIJKE VOORBEELDEN DAG 1 GOD ZIET JOU ZITTEN! Het is niet leuk om buitengesloten te worden,

Nadere informatie

September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden,

September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden, September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst Hallo mede dierenvrienden, Na mijn indrukwekkende reis naar India, is mij gevraagd om een kort verhaaltje

Nadere informatie

Interview Han van der Maas

Interview Han van der Maas Interview Han van der Maas Voor mij is programmeren een essentiële tool, zoals hamer en spijkers voor een timmerman 272 Interview Hoe ben je zelf geïnteresseerd geraakt in programmeren? Pas op de universiteit,

Nadere informatie

Online Titel Competentie Groepsfase Lesdoel Kwink van de Week

Online Titel Competentie Groepsfase Lesdoel Kwink van de Week onderbouw Les 1 Online Dit ben ik! Besef van jezelf Forming Ik kan mezelf voorstellen aan een ander. Ken je iemand nog niet? Vertel hoe je heet. Les 2 Online Hoe spreken we dit af? Keuzes maken Norming

Nadere informatie

Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders

Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders Leo Leeuwtje Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders isbn: 9789048431052 nur: 282 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming

Nadere informatie

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De

Nadere informatie

Voorbereiding assessment

Voorbereiding assessment Voorbereiding assessment 1. Zelfportret gemaakt door malou... 1 2. Samenvatting... 3 3. Zelfportret door een docent... 5 4. Zelfportret door Slc er... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 5. Aanvullende

Nadere informatie

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen + > vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,

Nadere informatie

DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS

DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS WWW.PESTWEB.NL DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS Kinderen en jongeren willen je hulp, als je maar (niet)... Wat kinderen zeggen over pesten Kinderen gaan over het algemeen het liefst met hun probleem naar hun

Nadere informatie

Verslag gehandicapten platform.

Verslag gehandicapten platform. Verslag gehandicapten platform. 5 Maart kwamen er gehandicapten mensen bij ons op school. Ze waren niet gehandicapt in hun hoofd en gedrag maar ze waren lichamelijk gehandicapt. We begonnen met een paar

Nadere informatie

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG ALS EEN HOND DREIGT OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER HONDEN DIE DREIGEN. JE KUNT

Nadere informatie

Ik ben maar een eenvoudige ezel, maar ik wil je graag een mooi verhaal vertellen

Ik ben maar een eenvoudige ezel, maar ik wil je graag een mooi verhaal vertellen De ezel van Bethlehem Naar een verhaal van Jacques Elan Bewerkt door Koos Stenger Ik ben maar een eenvoudige ezel, maar ik wil je graag een mooi verhaal vertellen over iets wat er met me gebeurd is. Het

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

HET VERHAAL VAN KATRIN

HET VERHAAL VAN KATRIN HET VERHAAL VAN KATRIN Katrin begon heroïne te gebruiken toen ze ongeveer 12 was. In het begin deed ze dat nog af en toe. We hadden er niet genoeg geld voor. Door een ingrijpende gebeurtenis ging ze steeds

Nadere informatie

E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7

E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 1 Vera Kleuskens groep 7 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Inleiding... 4 1. Wat is E.H.B.O... 5 2. E.H.B.O. vereniging... 6 3. Cursus... 7+8+9 4. Reanimatie en A.E.D....

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo. Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan

Nadere informatie

Eerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik.

Eerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. juni 2014 Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie Eerste nummer Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. INHOUD juni 2014 Eten als een kind Op kamers

Nadere informatie

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft!

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! Scott de Jong http://www.positiefleren.nl - 1 - Je leest op dit moment versie 2.0 van het Ebook: 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft.

Nadere informatie

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst.

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst. Interview op zaterdag 16 mei, om 12.00 uur. Betreft een alleenstaande mevrouw met vier kinderen. Een zoontje van 5 jaar, een dochter van 7 jaar, een dochter van 9 jaar en een dochter van 12 jaar. Allen

Nadere informatie

JEZUS IS MIJN SUPERHELD

JEZUS IS MIJN SUPERHELD JEZUS IS MIJN SUPERHELD NAAM Studielessen voor 8-12 jarigen Lessen zijn geschreven door Beryl Voorhoeve, Ilja Witte en Judith Maarsen Mei 2007Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling HET BOEK

Nadere informatie

Voorwoord Met oprechte blijdschap schrijf ik het voorwoord voor dit boek. Ik ken Henk Rothuizen al vele jaren en heb hem zien opgroeien tot een man van God, met een bediening die verder reikt dan zijn

Nadere informatie

Hoogbegaafdheid en onderpresteren

Hoogbegaafdheid en onderpresteren Hoogbegaafdheid en onderpresteren Onderwijs Praktijk Texel Hoogbegaafdheid en onderpresteren Veel kinderen weten niet dat leren leuk kan zijn en weten niet wat ze nodig hebben om zich minder ellendig te

Nadere informatie

Deze handreiking is van:

Deze handreiking is van: 9 lessen over het volgen van Jezus Deze handreiking is van: Deze cursus is geschreven Beryl Voorhoeve en opgemaakt door Judith Maarsen. Ten behoeve van de kinderstudiegroepen voor de bovenbouw Gebruikte

Nadere informatie

Op de grens van hemel en aarde. Een bijna-doodervaring

Op de grens van hemel en aarde. Een bijna-doodervaring Op de grens van hemel en aarde Een bijna-doodervaring Eerste druk, 2014 2014 Tineke H.C.M. Verwij Illustraties: Tineke H.C.M. Verwij Coverfoto: Tineke H.C.M. Verwij isbn: 9789048432684 nur: 402 Uitgever:

Nadere informatie

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113 Inhoud Woord vooraf 7 Het allereerste begin 9 Oervaders 19 Israël als moeder 57 Wijsheid voor ouders en kinderen 83 Koninklijke vaders 113 Profetische opvoedkunde 145 Kinderen in zijn koninkrijk 177 Leerling

Nadere informatie

Luisteren: muziek (B1 nr. 4)

Luisteren: muziek (B1 nr. 4) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. Kijk

Nadere informatie

WAAROM DIT BOEKJE? VERBODEN

WAAROM DIT BOEKJE? VERBODEN WAAROM DIT BOEKJE? Dit boekje gaat over seksuele intimidatie op het werk. Je hebt te maken met seksuele intimidatie als een collega je steeds aanraakt. Of steeds grapjes maakt over seks. Terwijl je dat

Nadere informatie

Vaktherapie en groepstrainingen bij De Hoenderloo Groep

Vaktherapie en groepstrainingen bij De Hoenderloo Groep Vaktherapie en groepstrainingen bij De Hoenderloo Groep Therapie en training, iets voor jou? Als je bij De Hoenderloo Groep komt wonen, heb je vaak al veel meegemaakt in je leven. Het valt niet altijd

Nadere informatie

Deze gevoelens en emoties blijven bestaan totdat jij er aan toe bent om ze te uiten.

Deze gevoelens en emoties blijven bestaan totdat jij er aan toe bent om ze te uiten. Ik wil EmoKnallen. Sjoelen en uiten van emoties en gevoelens met jongeren en volwassenen. Benodigdheden: een sjoelbak en sjoelschijven. Te spelen op school, in jongeren en opvangcentra, in het gezin, bij

Nadere informatie

Instructie voor leerlingen.. 5. Gebruik van de lesbrieven. 6. Lesbrief: Wat wil je zijn en worden.. 7. Wat wil je zijn en worden.

Instructie voor leerlingen.. 5. Gebruik van de lesbrieven. 6. Lesbrief: Wat wil je zijn en worden.. 7. Wat wil je zijn en worden. VOORBEELD DE KLAS ALS TEAM (LEERLINGENBOEK) INHOUDSOPGAVE Instructie voor leerlingen.. 5 Gebruik van de lesbrieven. 6 Lesbrief: Wat wil je zijn en worden.. 7 Wat wil je zijn en worden. 11 Wat wil je zijn

Nadere informatie

Nico bleef altijd rustig, legde dingen goed en duidelijk uit en nam de tijd, net zolang tot je het begreep.

Nico bleef altijd rustig, legde dingen goed en duidelijk uit en nam de tijd, net zolang tot je het begreep. Review van Jonne: Ik heb altijd met veel plezier rijles gehad van Nico Aperloo. De reden dat ik bij zijn rijschool een lessenpakket heb genomen is door het feit dat Nico bekend staat als iemand die veel

Nadere informatie

Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO

Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO Dit portret gaat over H., een vrouw die met een evoluerende spierziekte nog lang voor de klas heeft gestaan in het lager

Nadere informatie

Genieten van het echte leven

Genieten van het echte leven Genesis 3: 19 Tot de dag van je dood zul je zwetend het land bewerken om te kunnen leven. 1 De Hamvraag Mag ik genieten en wat is dan eigenlijk genieten? Het leven is toch vooral lol maken! X Het moet

Nadere informatie

Doelstellingen van PAD

Doelstellingen van PAD Beste ouders, We kozen er samen voor om voor onze school een aantal afspraken te maken rond weerbaarheid. Aan de hand van 5 pictogrammen willen we de sociaal-emotionele ontwikkeling van onze leerlingen

Nadere informatie

Niet eerlijk. Kyara Blaak

Niet eerlijk. Kyara Blaak Kyara Blaak Niet eerlijk Kyara Blaak Kyara Blaak 248media uitgeverij, Steenwijk Grafische realisatie: MDS Grafische Vormgeving Illustraties binnenwerk: Kyara Blaak Alle rechten voorbehouden. Niets uit

Nadere informatie

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd.

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd. Voorwoord In dit boek staan interviews van nieuwkomers over hun leven in Nederland. Ik geef al twintig jaar les aan nieuwkomers. Al deze mensen hebben prachtige verhalen te vertellen. Dus wie moest ik

Nadere informatie

ATTRIBUEREN OF TOESCHRIJVEN

ATTRIBUEREN OF TOESCHRIJVEN ATTRIBUEREN OF TOESCHRIJVEN De meeste mensen, en dus ook leerlingen, praten niet alleen met anderen, maar voeren ook gesprekken met en in zichzelf. De manier waarop leerlingen over, tegen en in zichzelf

Nadere informatie

Liturgie voor de scholendienst 2015

Liturgie voor de scholendienst 2015 Liturgie voor de scholendienst 2015 Kerk van de Nazarener & Christelijke Basisschool De Vliet Klaaswaal Zondag 1 februari Thema: Bestaat God (eigenlijk wel)? Welkomstwoord Uitleg over de kerk Kinderopwekking

Nadere informatie