JAARVERSLAG. Initiëren en realiseren van. sportinnovatie

Transcriptie

1 12 JAARVERSLAG Initiëren en realiseren van sportinnovatie

2 INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Inhoudsopgave 1 Voorwoord 4 2 InnoSportNL Sportinnovatieagenda s Innovatiesysteem Sportspecifieke innovatieagenda s Onderzoeksprogramma Sport Topsport Topics Innovatiethema s Embedded scientists Internationale trends Netwerkactiviteiten 10 4 Netherlands Institute of Sport Science and Innovation Inleiding Bijdrage aan topsport en aan een vitale samenleving Doelstellingen Integratie van InnoSportNL in NISSI 13 5 Programmalijnen Inleiding Programmamanagers en projectleiders Overzicht nieuwe projecten Programmalijn Sportstimulering en sportfaciliteiten Programmalijn Prestatiemonitoring en sportinformatiesystemen Programmalijn Talentontwikkeling en gezondheid Programmalijn Sportproducten Programmalijn Voeding 21 6 InnoSportLabs Inleiding Businesscreatie en -realisatie Zes operationele InnoSportLabs Ontwikkeling van de InnoSportLabs InnoSportLab De Tongelreep InnoSportLab Thialf InnoSportLab Sport en Beweeg! InnoSportLab s Hertogenbosch InnoSportLab Den Haag InnoSportLab Papendal InnoSportLab De Bosbaan i.o. 34

3 INNOSPORTNL JAARVERSLAG Marketing en Communicatie Oprichting Nationale Sportinnovatie Platform Doelgroepen Inhoud Communicatie PR 38 8 Monitoring InnoSportNL Projectenportfolio InnoSportNL Projectenportfolio in cijfers Betrokkenheid sportinnovatie-partners Sportinnovatie in relatie tot de Olympische Spelen Bijlages 1 Bestuur InnoSportNL 43 2 Medewerkers InnoSportNL 44 Projectleiders InnoSportNL 45 3 Overzicht relaties InnoSportNL 46 NOC*NSF en TNO hebben InnoSportNL opgericht om vanuit één organisatie sportinnovatie te stimuleren en kennis dichter bij de sport te brengen. Oprichtingsdatum InnoSportNL: 24 november 2006

4 Voorwoord 1 Het jaar 2012 stond in het teken van enkele beloftevolle ontwikkelingen voor de Nederlandse (top)sport. Zo mogen we terugblikken op een bijzonder succesvol olympisch jaar. Als klein land bereikten we een sportief hoogtepunt tijdens de Olympische Spelen in Londen, want we staan op de drempel van de landentoptien met de meeste medailles. Heel Nederland hield de adem in tijdens de spannende rekstokfinale waarin turner Epke Zonderland olympisch goud haalde. Voor InnoSportNL vormde 2012 het einde van de eerste olympische cyclus. Ook daarop mogen we met tevredenheid terugkijken. We hebben een bijdrage geleverd aan veel nieuwe ontwikkelingen die werden ingezet in de aanloop naar of tijdens de Olympische Spelen. Het zijn innovaties die ook na de Olympische Spelen hun vruchten afwerpen, niet alleen voor de topsport, maar ook voor de sportparticipatie. Dit jaar werkten we intensief aan InnoSportNL 2.0. In het nieuwe Netherlands Institute for Sport Science and Innovation (NISSI) zijn innovatie, onderwijs en onderzoek de drie pijlers waarop de activiteiten steunen. InnoSportNL zal zijn kernactiviteiten binnen NISSI continueren en verder aanscherpen. Het programmamanagement, de InnoSportLabs, de innovatieagenda s en het netwerk van InnoSportNL hebben hun nut en hun potentieel de afgelopen jaren bewezen. Sinds zijn oprichting heeft InnoSportNL aangetoond dat het krachtenveld van de gouden driehoek van sport bedrijfsleven wetenschap met hulp vanuit de overheid winst kan behalen door een optimale samenwerking. Innovatie staat daarbij centraal en voor innovatie is kennis nodig. De goede kennisinfrastructuur en de lange sporttraditie in Nederland vormen de basis voor een bundeling van de krachten in succesvolle innovatieprojecten. In onderlinge samenhang en met vraagsturing vanuit de markt is een verdere ontwikkeling en een goede valorisatie van de kennis mogelijk. NISSI biedt hiervoor het geschikte kader. Uit de positieve resultaten kunnen we dus afleiden dat de aanpak van InnoSportNL zijn vruchten afwerpt. Uit de positieve resultaten kunnen we dus afleiden dat de aanpak van InnoSportNL zijn vruchten afwerpt. InnoSportNL brengt partijen bij elkaar en biedt ondersteuning bij het opzetten van innovatieve projecten met meerwaarde voor de wetenschap, het bedrijfs - leven en de sportwereld. Het is verheugend dat dit succes van InnoSportNL nu wordt gecontinueerd en verder uitgebouwd in NISSI. Samen met u kijk ik uit naar een vruchtbaar jaar, waarin de Nederlandse expertise op het gebied van sport in één netwerkorganisatie wordt gebundeld voor een vitaal en presterend Nederland in en buiten de sport. Cees Oudshoorn Voorzitter bestuur InnoSportNL

5 InnoSportNL Missie InnoSportNL is dé verbindende factor tussen sport, wetenschap en bedrijfsleven. InnoSportNL initieert, faciliteert en realiseert de ontwikkeling van innovatieve producten en diensten voor Nederlandse sporters. Deze innovaties stellen sporters in staat om duurzame vooruitgang, voorsprong en winst te boeken en om sportprestaties neer te zetten die olympische ambities waarmaken en Nederland vitaal maken. innovatief deskundig passie voor sport kernwaarden InnoSportNL verbindend resultaat gedreven teamspirit Kernactiviteiten InnoSportNL richt zich sinds 2007 op de onderstaande kernactiviteiten: Netwerk Sportinnovatie versterken Stimuleren van sportinnovatie en de vraag naar sportinnovatie; Bundelen van kennis en knowhow uit sport, bedrijfsleven en kennisinstellingen in een Netwerk Sportinnovatie; Ontwikkelen van een Nationale Sportinnovatie Agenda en sportspecifieke agenda s

6 InnoSportNL 2012 INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Doelstellingen van InnoSportLabs realiseren Optimale test- en ontwikkelomgevingen in (top)sportpraktijk aanbieden; Broedplaatsen voor sportinnovatie creëren. Programmamanagement van sportinnovatieprojecten Beoordelen van projectideeën; Vinden en matchen van de beste partners (projectconsortia) en van de financiering; Opzetten en begeleiden van projecten. InnoSportNL is uitgegroeid tot een autoriteit op het gebied van sportinnovatie, een matchmaker voor vernieuwing in de sport. Resultaten InnoSportNL is uitgegroeid tot een autoriteit op het gebied van sportinnovatie, een matchmaker voor vernieuwing in de sport. InnoSportNL faciliteert de projecten, maar steunt ook de stap naar de markt: commercieel succes van innovatieve producten en technologieën schept immers nieuwe kansen. In Nederland zijn nu zes InnoSportLabs, test- en onderzoeksfaciliteiten waar innovaties in de sportpraktijk tot ontwikkeling komen. Meer InnoSportLabs zitten in de pijplijn. Deze broedplaatsen voor innovatie creëren omgevingen waarin sport, bedrijven en wetenschap samen vooruitgang, voorsprong en winst boeken. De belangstelling en respons vanuit de samenleving groeit. Naast de sport doen zowel deelnemende bedrijven als de wetenschap hun voordeel met de samenwerking. Innovaties laten sporters beter presteren en maken het beoefenen van sport makkelijker en leuker. Wetenschappers testen hun innovaties in een (top)sportomgeving. En steeds meer bedrijven zetten hun kennis en ervaring in voor sportinnovatie. Ze ontdekken dat de sport een prima ontwikkelomgeving biedt voor nieuwe producten voor de sport en andere markten. Activiteiten InnoSportNL Het bestuur van InnoSportNL is in overleg met NOC*NSF en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport om de activiteiten van InnoSportNL in 2013 in het Netherlands Institute for Sport Science and Innovation te continueren. InnoSportNL heeft (mede) de toon gezet in de werkwijze en aanpak van innovatie in de Nederlandse sport. Het heeft in 2012 richting gegeven aan het borgen van zijn methode, werkzaamheden en meerwaarde in het toekomstige NISSI: als makelaar, als aanjager van innovatie in de sport, als verbinder van sport, wetenschap en bedrijfsleven, als initiator en ondersteuner van InnoSportLabs en als begeleider van de commerciële vermarkting van toegepast onderzoek. Innovatie in sport is naast sportonderzoek en -onderwijs niet alleen noodzakelijk voor de ontwikkeling van de Nederlandse sport, maar biedt kansen aan het bedrijfsleven en wetenschap. InnoSportNL ziet het als zijn taak het innovatieproces en concrete innovatieprojecten te stimuleren en partijen in dit proces samen te brengen. Naast de economische en wetenschappelijke spin-off zal het succes van sportinnovatieprojecten bepaald moeten worden in termen van bijvoorbeeld prestatie, sportparticipatie, vitaliteit, gezondheid en voeding

7 InnoSportNL 2012 INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Medewerkers Het personeelsbestand is in 2012 uitgebreid met de programmamanager Voeding voor 0,6 fte, de manager voor InnoSportLab Papendal voor 1,0 fte en een projectmedewerker Marketing en Communicatie voor 0,6 fte. Projectleiders worden extern ingehuurd uit een vaste pool die kunnen werken conform de methode, visie en werkwijze van InnoSportNL. Bedrijfsvoering Per 1 januari 2012 is de financiële administratie uitgevoerd door het bedrijf Hannot. Bestuur en raad van advies Bestuur Het bestuur van stichting InnoSportNL bepaalt het beleid en richt zich vooral op organisatorische en strategische beslissingen. Het bestuur bestaat in 2012 uit drie bestuursleden: een vertegenwoordiger namens NOC*NSF, een vertegenwoordiger namens TNO en een onafhankelijk voorzitter. De taken van het bestuur zijn vastgelegd in de statuten van de stichting en zijn in 2012 niet gewijzigd. Raad van advies De installatie van een raad van advies voor InnoSportNL is in 2012 niet geëffectueerd, gezien de ontwikkeling van het Netherlands Institute for Sport Science and Innovation (NISSI). In de totstandkoming van NISSI is de realisatie van een raad van advies in 2013 opgenomen. Jaarrekening 2012 De jaarrekening 2012 kunt u opvragen via secretariaat@innosport.nl

8 Sportinnovatieagenda s Innovatiesysteem Ook in 2012 is InnoSportNL als (gespreks-)partner betrokken geweest bij tal van processen die uiteindelijk moeten leiden tot de totstandkoming van een internationaal concurrerend sportinnovatiesysteem in ons land. Wij benadrukken daarbij steeds dat werkelijke onderlinge betrokkenheid en samenwerking tussen de sport, de wetenschap en het bedrijfsleven onontbeerlijk zijn om de ambitieuze sportieve doelstellingen, die wij ons als land hebben gesteld, te bereiken en om daar ook de wetenschappelijke en economische vruchten van te plukken. Met NOC*NSF werd op dit punt een gezamenlijk position paper ontwikkeld. 3.2 Sportspecifieke innovatieagenda s De ontwikkeling van sportspecifieke innovatieagenda s voor de diverse topsportbonden heeft in het olympische jaar 2012 op een laag pitje gestaan. De verwachting is dat dit in 2013 weer aan zal trekken. Het is daarbij wel van belang dat er bij de betreffende bonden voldoende commitment en mankracht aanwezig is. Als een bond graag een agenda wil opstellen of actualiseren is InnoSportNL steeds beschikbaar om mee te denken. Het is daarbij ons streven te voorkomen dat er op meerdere plaatsen in de topsport onafhankelijk van elkaar gewerkt wordt aan ideeën en projecten van gelijke strekking. Eendracht maakt immers macht! Onderlinge betrokkenheid en samenwerking tussen de sport, de wetenschap en het bedrijfsleven zijn onontbeerlijk om de ambitieuze sportieve doelstellingen te bereiken

9 SPORTINNOVATIEAGENDA S INNOSPORTNL JAARVERSLAG Onderzoeksprogramma Sport Een belangrijke ontwikkeling in 2012 was de totstandkoming van het Onderzoeksprogramma Sport. Het ministerie van VWS, NOC*NSF, de Stichting Innovatie Alliantie en de onderzoeksfinanciers NWO, ZonMw en STW bundelden de krachten en brachten voor de periode een onderzoeksbudget van bijna 10 miljoen euro bijeen, gelijk te verdelen over de pijlers Meedoen, Vitaal en Presteren. InnoSportNL leverde een bijdrage aan de programmatekst voor de pijler Presteren. Binnen deze pijler gaat het om het optimaliseren van (top)sportprestaties en bevorderen van innovaties. De thema s Adaptatie en herstel, Motorisch leren, Weerstand en Monitoring en feedback zijn (mede) ontleend aan de Nationale Sport Innovatie Agenda (NSIA). De coördinator NSIA werd uitgenodigd om zitting te nemen in de zevenkoppige commissie die de voorstellen voor deze pijler beoordeelt. 3.4 Topsport Topics De dienstverlening van de sportwetenschappelijke helpdesk Topsport Topics, die in november 2011 van start ging, kende in 2012 een gestage groei. Op hadden 117 bondscoaches en andere topsportbegeleiders een account. Deze personen hebben het recht hun vragen voor te leggen aan het team. In 2012 werden in totaal 45 vragen beantwoord. Daarbij moet worden aangetekend dat de gestelde vragen vaak het nodige uitzoekwerk vergen. Op de beide Nationale Coach Platforms van NOC*NSF was het team aanwezig en daar werden in totaal 25 vragen van de deelnemende coaches in behandeling genomen. Naast het beantwoorden van vragen werden ook continu de nieuwe edities van ca. 140 internationale sportwetenschappelijke tijdschriften gescand en werden relevante bevindingen door middel van bondige samenvattingen (2012: 115 stuks) onder de aandacht gebracht van de coaches die actief zijn binnen de Nederlandse topsport. Deze samenvattingen zijn ook vrij toegankelijk via de website die in 2012 ruim 2200 unieke bezoekers per maand mocht begroeten. In 2012 werd Topsport Topics ook actief op Facebook en Twitter. Het aantal volgers op Twitter bedroeg aan het einde van het jaar Innovatiethema s Wat de inhoudelijke thema s op de NSIA betreft, werden er in 2012 met name activiteiten ontwikkeld op het gebied van: geavanceerde data-analyse genetica nanotechnologie Op 21 juni werd op Papendal een inspirerende expertmeeting Van data naar informatie gehouden. De nadruk lag op het stimuleren van de transfer van succesvolle InnoSportNL projecten op het gebied van dataverzameling, -analyse en -terugkoppeling van de ene sport (ontwikkelomgeving) naar andere sporten. Met het ontrafelen van het menselijke DNA wordt meer en meer duidelijk, dat zowel a) de natuurlijke aanleg (ook wel talent genoemd) om een sportprestatie te kunnen leveren, als b) de mate waarin een sporter zijn prestatievermogen door training kan verbeteren, in sterke mate worden bepaald door een complexe interactie tussen meerdere (wellicht tientallen) genen. Genetische screening op aanleg voor bepaalde ziekten is al realiteit en het is voorstelbaar dat genetische screening in de toekomst ook ingezet zal gaan worden bij het optimaliseren van het trainingsproces. Eind 2012 verstrekte InnoSportNL in samenwerking met NOC*NSF een opdracht voor het maken van een zogeheten technologiescan op dit terrein

10 SPORTINNOVATIEAGENDA S INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Nanotechnologie heeft raakvlakken met de sport op het gebied van materialen en op het gebied van fysiologische monitoring. Deze werden op 2 mei nader verkend tijdens een expertmeeting te Enschede, waaraan werd deelgenomen door wetenschappers, ondernemers en beleidsmakers. 3.6 Embedded scientists De functie van embedded scientist, die de praktische toepassing van sportwetenschappelijke kennis in de topsportpraktijk belichaamt, is de afgelopen jaren meer en meer gemeengoed geworden in de Nederlandse topsport. De embedded scientist maakt deel uit van de dagelijkse begeleidingsstaf van het topsportprogramma waarvoor hij werkt. De gegevens die hij verzamelt dienen in eerste instantie de (individuele) optimalisering van het trainingsproces, maar worden ook gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek en binnen innovatieprojecten. Om in de Nederlandse topsport werkelijk een cultuurverandering van meer van hetzelfde en harder trainen naar slimmer trainen en presteren teweeg te brengen is een schaalsprong naar de aanstelling van 20 fte s embedded scientists in de diverse topsportprogramma s een eerste stap. Dit getal van 20 fte s werd reeds genoemd in het Sectorplan Sportonderzoek en -Onderwijs (2010), maar is nog lang geen realiteit. InnoSportNL ziet het als zijn taak de sportsector ervan te overtuigen dat de aanstelling van embedded scientists de aangewezen manier is om de topsport van binnenuit slimmer en dus succesvoller te maken. 3.7 Internationale trends Om op de hoogte te blijven van de internationale sportwetenschappelijke trends en ontwikkelingen nam de coördinator NSIA deel aan het jaarcongres van het American College of Sports Medicine (San Francisco, 29 mei 2 juni). Een beknopt congresverslag verscheen in het vakblad Sportgericht (Vrijkotte et al, 66 (3), 46 48). Verder namen medewerkers van Topsport Topics deel aan het jaarcongres van het European College of Sport Sciences (Brugge, 4 7 juli). Zie de website voor een kort verslag. Ook nam een Topsport Topics medewerker deel aan een eendaags congres over Sport en Slaap in Londen (14 november). 3.8 Netwerkactiviteiten Een greep uit de netwerkactiviteiten die de coördinator NSIA in 2012 ondernam: Deelname aan de Nationale Coach Platforms van NOC*NSF (Papendal, 16 mei en november). Bijdrage aan het symposium Leren van de Olympics (Science Center Nemo, Amsterdam, 25 juni). Bijdrage aan het Wetenschapsdiner (Museon, Den Haag, 1 oktober). Deelname discussiepanel Global Running Centre (Fontys Sporthogeschool, Eindhoven, 25 oktober). Deelname aan de Avond van Wetenschap en Maatschappij (Ridderzaal, Den Haag, 29 oktober). Gastcollege Sportinnovatie aan de Rotterdam School of Management, samen met Kamiel Maase van NOC*NSF (Erasmus Universiteit, Rotterdam, 30 oktober). De functie van embedded scientist is de afgelopen jaren meer en meer gemeengoed geworden in de Nederlandse topsport

11 Netherlands Institute of Sport Science and Innovation Inleiding De afgelopen jaren is in verschillende gremia en rapporten geconstateerd dat er op het gebied van sportonderzoek, innovatie en onderwijs (en ook de samenhang daartussen) stappen gezet moeten worden: er is een te grote kloof tussen sportwetenschap en praktijk, het sportwetenschappelijk onderzoeksveld is versnipperd, een eenduidige programmering ontbreekt, het innovatiepotentieel is onderbenut, er is nog geen sterke samenwerking met onderwijs en de financieringsmogelijkheden zijn beperkt. Er is een te grote kloof tussen sportwetenschap en praktijk In een tijd van topsectoren (EZ-beleid) en profileringsplannen (OCW-beleid) groeit de nadruk op focus en differentiatie in de internationale kennisconcurrentie, het vormen van conglomeraten van excellente onderzoekers, betrokkenheid van het HBO bij praktijkonderzoek en publiekprivate samenwerking in het programmeren en uitvoeren van onderzoek, onderwijs en innovatie. Legitimatie voor sport en sportscience en innovatie-investeringen door de overheid moeten worden gevonden in het zelfstandig belang van de sport en sportprestatie op olympisch niveau voor Nederland. En daarbij evenzeer in maatschappelijke thema s zoals op het gebied van een actieve en gezonde levensstijl, en langer zelfstandig ouder worden

12 Netherlands Institute of Sport Science and INNOVATION INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Sport is hier de carrier en katalysator van kennis en innovaties die in die domeinen toegepast kunnen worden. Het versterken van sportwetenschappelijk onderzoek is hiertoe een van de voorwaarden. Uit een benchmark van 2010 uitgevoerd door adviesbureau Birch in opdracht van NOC*NSF is gebleken dat succesvolle sportlanden beschikken over een instituut voor de wetenschappelijke ondersteuning van prestatieverbetering van topsporters. Deze extra ondersteuning heeft een deel van het succes van deze landen bepaald. Om aan deze verwachtingen en omstandigheden het hoofd te bieden is het noodzakelijk dat de sportwetenschap in Nederland de handen ineenslaat en samen optrekt met sport, bedrijfsleven en overheid. Het netwerk van het Netherlands Institute for Sport Science and Innovation (NISSI) is hierop het antwoord. 4.2 Bijdrage aan topsport en aan een vitale samenleving NISSI is een netwerkorganisatie die sport, bedrijfsleven, kennis en overheid samenbrengt en verbindt. Samen investeren zij als partners in wetenschappelijk onderzoek, innovatie en onderwijs in sport en bewegen. Zij realiseren kennistransfer en de ontwikkeling van nieuwe producten, diensten, methoden en technieken. De partners in NISSI behoren op hun vakgebied tot de beste in het veld van wetenschap, sport en economie. Deze bijzondere krachtenbundeling leidt tot een schaalsprong die mogelijkheden biedt die op een andere wijze niet bereikt kunnen worden. Dankzij de samenwerking ontstaan meer kansen voor beter en groter onderzoek, meer innovatie en valorisatie, aansluiting bij het topsectorenbeleid en impulsen aan vernieuwingen in het onderwijs. Daardoor kan NISSI een bijdrage leveren aan een vitale en gezonde samenleving, die op het gebied van de topsport tot de beste 10 landen van de wereld behoort. 4.3 Doelstellingen NISSI zal zich ontwikkelen tot een sportwetenschappelijk kennis- en innovatienetwerk dat zich meet met de topinstituten in de wereld. De drie pijlers van NISSI zijn onderzoek, innovatie en onderwijs. Het streeft de volgende twee doelen na: 1 Door bundeling van kennis en expertise en efficiënte inzet van middelen het Nederlands wetenschappelijk onderzoek en innovatie in de sport naar een internationaal toonaangevend niveau brengen. 2 Door hoogwaardig onderzoek, innovatie en onderwijs het bevorderen van: Gezondheid door lichaamsbeweging, lichamelijk actieve leefstijl en deelname aan sport Verlagen van de zorg- en maatschappelijke kosten en gevolge van inactiviteit Prestaties in de topsport Economische groei (door realisatie van nieuwe producten en diensten) Kennis en expertise van vrijwilligers en professionals in de sport

13 Netherlands Institute of Sport Science and INNOVATION INNOSPORTNL JAARVERSLAG Integratie van InnoSportNL in NISSI Als kwartiermaker van NISSI is de directeur van InnoSportNL nauw betrokken bij de realisatie van het netwerk. Hij ontving zijn opdracht om NISSI startklaar te maken van de NISSI-klankbordgroep waarin de initiërende organisaties zijn vertegenwoordigd: VU/VUmc, RUG/UMCG, NOC*NSF en InnoSportNL. De kernactiviteiten van InnoSportNL en de InnoSportLabs zullen binnen NISSI worden voortgezet: InnoSportLabs, programmamanagement, sportinnovatieagenda s en netwerking. De opdracht van de kwartiermaker van InnoSportNL luidde dan ook: strategisch positioneren en nader uitwerken van NISSI, met daarbij de integratie van de activiteiten en de financiën van InnoSportNL; bewerkstelligen van aansluiting van kennisinstellingen, sport, bedrijfsleven en overheid; voorbereiden van sportinnovatiefondsen; voorbereiden lancering van NISSI. Naar verwachting zal het nieuwe instituut in de zomer van 2013 van start kunnen gaan. NISSI stimuleert en coördineert onderzoek, onderwijs en innovatie op het gebied van vitaliteit en presteren

14 Programmalijnen Inleiding Het sportinnovatienetwerk en het programmamanagement van InnoSportNL vormen de basis voor een optimale duurzame realisatie van innovatie in de (sport)praktijk. Het realiseren van concrete innovatieprojecten met meerwaarde voor alle partijen in de gouden driehoek zal ook in de toekomst een belangrijk element vormen in het financieren en duurzaam implementeren van sportinnovaties, met name door de integratie van InnoSportNL in NISSI. Concreet bestaat het programmamanagement van InnoSportNL uit de volgende activiteiten: adviseren over het vermarkten van sportinnovaties markten verkennen voor bestaande sportinnovaties haalbaarheid toetsen van nieuwe sportinnovaties projectplannen ontwikkelen projectconsortia vormen projectfinanciering realiseren projectuitvoering managen Het sportinnovatienetwerk en het programmamanagement van InnoSportNL vormen de basis voor een optimale duurzame realisatie van innovatie in de (sport)praktijk

15 PROGRAMMALIJNEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 In 2012 realiseerde het programmamanagement van InnoSportNL tal van innovatieprojecten met een toegevoegde waarde voor de (top)sport. Er werden nieuwe financieringsmogelijkheden onderzocht voor projecten en de financiële participatie vanuit InnoSportNL werd aangestuurd vanuit de kans op een gunstige return of investment (terugverdienscenario). Na de toevoeging van een nieuwe programmalijn in de zomer van 2012 zijn er vijf programmalijnen: Sportstimulering en sportfaciliteiten Prestatiemonitoring en sportinformatiesystemen Talentontwikkeling en gezondheid Sportproducten Voeding 5.2 Programmamanagers en projectleiders De programmamanagers initiëren de projecten, brengen de samenwerkingsverbanden tot stand en monitoren de voortgang. Ze zijn verantwoordelijk voor de contacten met de vertegenwoordigers van de kennisinstellingen, sporttakken en bedrijven die de ideeën voor sportinnovatie naar voren brengen. Het is de taak van de programmamanager om de haalbaarheid, kansen en meerwaarde van het projectvoorstel te (laten) toetsen. Bij de uitvoering van het voorstel neemt de projectleider de operationele leiding over. In de begroting van de projectconsortia is de inzet van de InnoSportNL programmamanagers opgenomen als in-kind bijdrage van InnoSportNL aan een project (maximaal 10%). De projectleiders worden gescheiden opgenomen en betaald vanuit het project. De consortiumovereenkomst bevat een terugverdienscenario voor de investering van InnoSportNL, dat een zo duurzaam mogelijk rendement op het geïnvesteerde kapitaal tracht te realiseren. Deze inkomsten komen volledig ten goede aan nieuwe innovatieprojecten en -activiteiten van InnoSportNL

16 PROGRAMMALIJNEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG Overzicht nieuwe projecten 2012 Sportstimulering en sportfaciliteiten Energiebesparend ijs Topcoating Inline Skaten 4-D veld YOU.FO Kite Simulator Vario Vloer Innovatieve Paardenbodem Sportproducten EU4SportsClusters Productie Rolstoelbasketbal Haalbaarheidsstudie innovaties voor borst- en rugnummers Validatie fitnesstoestellen Ontwikkeling starthek voor ski- en bordercross Ontwikkeling van betere hockey strafcornermaskers Prestatiemonitoring en sportinformatiesystemen Schaatsprestatie-apps Prestatielogsysteem KNRB Ganganalysesysteem paardensport Timing teamsporttests MotionDiff Verrijkte sportbeelden Mobiele zwemmonitoringsinnovaties Automated timing KNWU Continue Ambulante Looptechniek Monitoring Beslisgedrag voetbal Trainingsconfigurator hardlopen CoachWatch NTB Portal sportpsychologie Mobile logging KNSB Voeding IPC Sport, Voeding en Gezondheid Functionele voedingsmonitor voor Individuele Topsporters (i.s.m. Prestatiemonitoring en sportinformatiesystemen)

17 PROGRAMMALIJNEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG Programmalijn Sportstimulering en sportfaciliteiten Doelstelling Sportfaciliteiten Bij de aanleg van nieuwe sportfaciliteiten voeren multifunctioneel gebruik en efficiëntere beheersen exploitatiemodellen steeds meer de boventoon. De overheid neemt gas terug en private partners trekken zich terug in hun kerncompetenties. Dit klimaat is niet bevorderlijk voor investeringen in innovatie. Ook het schrappen van de olympische ambitie 2028 zet het grootschalig denken in accommodaties op een lager pitje. De innovaties die wel doorgang vinden, hebben te maken met elementen van een accommodatie (zoals een topcoating voor inline skaten en diverse andere ondergrondprojecten) of met vernieuwende businessmodellen (zoals het 4D sportveld). Sportstimulering In 2012 zijn er geen nieuwe projecten in deze lijn tot stand gekomen. Er is gewerkt aan een samenwerking met NOC*NSF, InnoSportLab Sport en Beweeg!, Sport en Zaken en het NISB voor het actiever maken van MKB-medewerkers op een typisch industrieterrein, maar daar is geen project uit voortgekomen. Het is de vraag of de innovatiemethode van InnoSportNL (vanuit de gouden driehoek) zich leent voor deze meer maatschappelijke en organisatorische vorm van innovatie. Eventueel zou het project YOU.FO onder deze programmalijn kunnen worden gerekend, omdat het een nieuwe sport voor iedereen betreft. Evaluatie 2012 Al met al was 2012 een succesvol jaar voor de programmalijn Sportfaciliteiten en Sportstimulering. De nieuw ontwikkelde werpsport YOU.FO won een innovatieprijs en staat op de ISPO Het 4D sportveld trekt veel publiciteit en wordt in 2013 op ware schaal in het InnoSportLab Sport en Beweeg! geïntroduceerd. Ook andere projecten lopen voorspoedig en er werden geen projecten voortijdig gestaakt. Alleen het project voor de Gymzaal van de toekomst rond de nieuwe Haagse Hogeschool in het Zuiderpark vordert moeizaam. Netwerk Het platform Sport, Bewegen en Onderwijs is eind 2012 beëindigd. Enkele beweegprogramma s zijn overgenomen door de diverse onderwijsraden. De TU Eindhoven heeft een centrale contactpersoon benoemd en de gesprekken over samenwerking gaan door. Ook in de samenwerking met NISSI moeten de technische universiteiten een goede plaats krijgen. Het netwerk rond de labs wordt steeds krachtiger. Vooruitblik 2013 In 2013 zullen we de lopende projecten afronden met het oog op de integratie in NISSI. Daarnaast kan InnoSportNL in 2013 nog wel enkele kleinere, kortlopende projecten oppakken. Het bijeenbrengen van partijen blijft van belang. Er dient meer aandacht te komen voor de doorstart van projecten, de groeifinanciering en de bedrijfsmatige begeleiding. Op dit gebied worden plannen ontwikkeld om kansrijke sportondernemingen met een zakelijk beheerd fonds of een combinatie van fondsen verder te brengen. In een interne evaluatie is geconcludeerd dat innovatie in de programmalijn Sportstimulering volgens de InnoSportNL methode weinig kansrijk is. Er is niet altijd een duidelijke link met een vermarktende partij te leggen. De innovatie in de programmalijn Sportfaciliteiten biedt wel kansen, maar heeft vooral betrekking op deelelementen. InnoSportNL adviseert om binnen NISSI de programmalijn Sportstimulering stop te zetten en de programmalijn Sportfaciliteiten onder te brengen bij de programmalijn Sportproducten

18 PROGRAMMALIJNEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG Programmalijn Prestatiemonitoring en sportinformatiesystemen Doelstelling Prestatiemonitoring in de sport en trainingssturing hebben betrekking op fysiologische, biomechanische, technische, tactische en mentale aspecten. De topsporter wil via de trainingen zijn prestaties verbeteren zonder blessures op te lopen en op de juiste momenten een topprestatie leveren ( pieken ). Voor recreatiesporters ligt het accent meer op het behoud van het prestatieniveau en de gezondheidsbevordering. InnoSportNL werkt intensief aan de ontwikkeling van nieuwe technologieën om prestaties te monitoren. Die monitoring bestaat uit drie stappen: registratie, analyse en terugkoppeling. De focus ligt enerzijds op het realiseren van nieuwe middelen voor registratie en terugkoppeling en anderzijds op het genereren van nieuwe kennis, die nuttige informatie oplevert voor de trainingssturing op korte en lange termijn. In veel gevallen wordt deze analyse fysiek gemaakt in de vorm van software met een geschikte gebruikersinterface. InnoSportNL werkt intensief aan de ontwikkeling van nieuwe technologieën om prestaties te monitoren. Evaluatie 2012 We zagen in 2012 een drietal opvallende ontwikkelingen. De eerste ligt in de lijn van het in 2011 al geconstateerde sterk groeiende aanbod van onopvallende sensoren, zoals verwerkt in een voetbalschoen of in een basketbal. Samen met Multimediabox en andere partners ontwikkelde InnoSportNL al sensoren voor eenvoudige analyses in het zwemmen (aantal baantjes), de paardensport en het volleybal (aantal sprongen). In 2012 zagen we de komst van sensoren voor meer complexe analyse, ontwikkeld in samenwerking met DTI-AM en andere partners, in het bijzonder voor bewegingsanalyse in de (para)medische markt, de paardensport en het hardlopen. De tweede ontwikkeling ligt in de lijn van het in 2011 al geconstateerde toenemende besef in de Nederlandse sportwereld dat het systematisch verzamelen en analyseren van data de voorsprong ten opzichte van concurrenten kan vergroten. Voor de cyclische sporten en de balteamsporten ontwikkelde InnoSportNL samen met Studio2, Inmotio en andere partners diverse softwareapplicaties voor smartphones, tablets en presentatiebrillen. Daarmee kunnen coaches, trainers en sporters veel makkelijker dan voorheen direct prestaties monitoren. De derde ontwikkeling is de vraag naar webportals ter ondersteuning van sporters. InnoSportNL ontwikkelde, samen met partners, portals voor Running Health Center (integrale ondersteuning voor hardlopers) en Sportgeest/Prestum (mentale training van sporters). Netwerk Het netwerk van InnoSportNL is in beperkte mate uitgebreid, met name op het gebied van het bedrijfsleven. Naast de genoemde bedrijven waarvoor webportals zijn ontwikkeld, betreft het onder andere MYLAPS, Rosmark, Revelta, G.M. Orthopedic Supplies, HAN SENECA, BroxTech, NORTEK, MobiHealth en DVC machinevision. Vooruitblik 2013 Het lopende zevenjarige programma van InnoSportNL wordt in 2013 afgerond. Naar verwachting zal nog worden ingezet op een beperkt aantal kleinere nieuwe projecten en kleinere aanvullende investeringen in een beperkt aantal lopende projecten

19 PROGRAMMALIJNEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG Programmalijn Talentontwikkeling en gezondheid Doelstelling Met een talentvolgsysteem kunnen opleidingsprogramma s beter worden gestuurd, waardoor er minder talent verloren gaat en het aanwezige talent betere begeleiding krijgt. Op het gebied van gezondheid verwacht de overheid dat sport daaraan een bijdrage kan leveren. Daarnaast betekent sport in relatie tot gezondheid ook gezonde voeding voor sporters, blessurepreventie, herstelbevordering en sporten zonder doping. Evaluatie 2012 Het Nationaal TalentVolgSysteem is in gebruik bij alle bonden en NOC*NSF. Het helpt hen om de basisinformatie van de talenten in kaart te hebben, waaronder de officiële talentstatus. De implementatie van de modules mentaal, fysiek (groei en ontwikkeling) en sociaal (leefen trainingsomgeving) volgt stapsgewijs. Met de KNHS werkt InnoSportNL aan een informatiesysteem waarmee jonge dressuurrijders hun prestaties kunnen analyseren en verbeteren op basis van opgeslagen jurydata. Het project TalentToStar met de KNSB ontwikkelt een zelflerend informatiesysteem dat op basis van meetresultaten het prestatiepotentieel van jonge schaatsenrijders bepaalt. Netwerk Met de implementatie van NTVS en de aanzet tot sportspecifieke producten begint er een netwerk te ontstaan van NOC*NSF en bonden dat uniforme producten ontwikkelt en inzet voor talentontwikkeling. Met een talentvolgsysteem kunnen opleidingsprogramma s beter worden gestuurd, waardoor er minder talent verloren gaat. Vooruitblik 2013 Het lopende zevenjarige programma van InnoSportNL wordt in 2013 afgerond. Naar verwachting zal nog worden ingezet op een beperkt aantal kleinere nieuwe projecten en kleinere aanvullende investeringen in een beperkt aantal lopende projecten

20 PROGRAMMALIJNEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG Programmalijn Sportproducten Doelstelling Deze programmalijn streeft naar de optimale vertaling van gebruikersbehoeften, prestatieparameters, meetmethoden en technische mogelijkheden naar prestatiebevorderende producten, met name sportmateriaal en -uitrusting, beschermingsmiddelen en kleding voor de sport. De innovatie is gegroepeerd rondom drie thema s: 1. optimaal gebruik van menselijke energie; 2. aanpassing van producten aan de menselijke en functionele maat; en 3. ontwikkeling van intelligente producten. Het doel is dat het product een topprestatie realiseert door de verbetering van onder meer de weerstandseigenschappen, vermogensoverdracht, efficiëntie en fysiologische beheersing. Dit kan niet alleen bereikt worden in de topsport maar ook in breedtesport. Eerst biedt het product de Nederlandse sporter een tijdelijke concurrentievoorsprong. Daarna wordt het nieuwe sportproduct vrij op de markt verkrijgbaar, waarmee de aanvankelijke voorsprong verloren gaat, maar de kansen op economisch rendement toenemen. Evaluatie 2012 Ook in 2012 zijn veel ideeën voor nieuwe projecten binnengekomen. Door een steeds betere afstemming tussen InnoSportNL en zijn partners binnen de kenniswereld kunnen steeds meer ideeën als bron voor studentenopdrachten dienen (bijvoorbeeld binnen de bachelor- en masterstudies bij de HHS en TUD), waardoor een eerste slag in haalbaarheid, conceptontwikkeling of validatie mogelijk is. Daarnaast is veel energie besteed aan de uitvoering van projecten die waren gericht op de Olympische Spelen in Londen. Van een deel van deze projecten is het resultaat nuttig gebruikt tijdens de Olympische Spelen: onder meer de nieuwe basketbalrolstoel voor het Nederlandse damesteam en de Whereabouts App voor de Nederlandse atleten in Londen. Van een ander deel moest besloten worden het resultaat uit te stellen, zoals kleding die ontwikkeld werd voor de zitvolleybalsters. Van een deel van deze projecten is het resultaat nuttig gebruikt tijdens de Olympische Spelen Er zijn uiteindelijk zes projecten in opstart gegaan of gestart in 2012: de productie van basketbalrolstoelen voor Londen 2012, ontwikkeling van een starthek voor ski- en bordercross, een haalbaarheidsstudie naar innovaties voor borst- en rugnummers, validatie van een nieuw concept fitnesstoestellen, ontwikkeling van betere strafcornermaskers in het hockey en een groot Europees project voor exportbevordering van MKB s die innovatieve sportproducten op de markt brengen. Daarnaast zijn ook enkele projecten afgerond in 2012, waarvan vier die in 2011 waren opgestart. Daaruit blijkt dat de doorlooptijd van projecten korter wordt. Vooruitblik 2013 Voor InnoSportNL wordt 2013 een transitiejaar naar de integratie in NISSI. In dit jaar kunnen we maar beperkt financieel investeren in nieuwe projecten. Dat neemt niet weg dat er veel initiatieven te verwachten zijn voor innovaties. Er zal dit jaar dus vooral worden ingezet op projecten met een kleinere omvang en doorlooptijd of met een bescheidener investering van InnoSportNL en een snellere return on investment

21 PROGRAMMALIJNEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Netwerk De samenwerking met de diverse partijen binnen de programmalijn heeft in 2012 tot goede resultaten geleid. Zo is in samenwerking met EPSI en de TU Delft een driedaagse conferentie gehouden in Delft op het gebied van Sport en Innovatie. Tijdens het congres van de International Sport Engineering Association in Lowell, USA gaven de Haagse Hogeschool en TU Delft wetenschappelijke presentaties over projecten van InnoSportNL. Aan de Haagse Hogeschool en de TU Delft zijn op bachelor- en masterniveau Sport Innovation/Sport Engineering-opleidingen vormgegeven. Dankzij ISEA, EPSI en het project EU4SportsClusters heeft InnoSportNL binnen Europa een goede naam opgebouwd. Ook nationaal is InnoSportNL een sterk merk geworden, onder meer door de oprichting van het sportinnovatienetwerk. Dit leidde in 2012 tot steeds meer aanbod van projectideeën. Afgeronde projecten Sportproducten begindatum einddatum Validatie Neurofeedback Sportkleding Zitvolleybal Trampoline trainingsapparaat Ontwikkeling App Whereabouts Sleeppush trainer Innovatie Rolstoelbasketbal Krachtmeetsysteem kano Haalbaarheid video editor Programmalijn Voeding Doelstelling In de zomer van 2012 is de nieuwe programmalijn Voeding gestart binnen InnoSportNL. Tijdens de relatiedag op 11 juni 2012 werden Luc van Agt en Jeroen Wouters voorgesteld als respectievelijk Labmanager InnoSportLab Papendal en Programmamanager Voeding. De ontwikkeling van de programmalijn voeding is mogelijk gemaakt door een EFRO-project en partners in dit project zijn NOC*NSF, InnoSportNL, Provincie Gelderland, Atletiek Unie en KNWU. Binnen de programmalijn Voeding zijn drie hoofdthema s onderscheiden: 1. totaaldieet en monitoring 2. voeding en lichaamssamenstelling 3. ergogene voedingsmiddelen Binnen deze hoofdthema s worden projecten gedefinieerd met relevantie voor de sport, innovatie en participatie door (levensmiddelen)bedrijfsleven. Evaluatie 2012 In september 2012 werd een start gemaakt met het IPC-project Sport, Voeding en Gezondheid. Binnen dit project werken 11 MKB s samen aan innovaties op het gebied van sport, voeding en gezondheid. In vijf deelprojecten ontwikkelen bedrijven en kennisinstellingen gezamenlijk voedings concepten voor specifieke doelgroepen, waaronder sporters. De Stichting Food Valley, InnoSportNL, de Alliantie Voeding Gelderse Vallei ondersteunen bedrijven bij de innovatieprojecten. De groeiende bewustwording van het belang van voeding voor optimaal presteren biedt volop kansen in de markt. De voorlichting en advisering op het gebied van specifieke voedingsingrediënten binnen het totale dieet van een (top)sporter zijn een belangrijk uitgangspunt

22 PROGRAMMALIJNEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Vooruitblik 2013 In 2013 zal een aantal nieuwe InnoSportNL-projecten worden geïnitieerd binnen de verschillende hoofdthema s. Binnen het onderzoeksprogramma Sport! gecoördineerd vanuit STW zijn meerjarige onderzoeksprojecten ingediend op het gebied van voeding. De provincie Gelderland ondersteunt de ambitie voor de ontwikkeling van een expertisecentrum Voeding, Sport en Topsport. Vanuit de overheid heeft het Topsectorenbeleid verdere invulling gekregen door het opstellen van innovatieagenda s. De programmalijn Voeding vindt aansluiting bij de topsectoren Agro-Food en Life Sciences and Health. Voor 2013 zal de integratie van de InnoSportNL programmalijn voeding binnen NISSI verder vorm gegeven worden. Een belangrijke technologische ontwikkeling is het gebruik van eiwitten in het dieet van sporters. Het belang van een adequate eiwitinname voor de opbouw en het herstel van spieren wordt steeds beter onderkend. Vanuit de levensmiddelensector neemt de kennis en de beschikbaarheid van nieuwe en alternatieve eiwitbronnen toe. Dit zal leiden tot de toepassing in nieuwe voedingsmiddelen. Voor de ontwikkeling van nieuwe productconcepten biedt de infrastructuur van het Topsport Restaurant unieke mogelijkheden op het vlak van monitoring, interventie en toetsing: gebruik en perceptie van voedingsmiddelen in combinatie met een inspanningsactiviteit; de relatie tussen voeding en sportprestaties; nieuwe bereidingsmethoden en concepten binnen de sportcatering. Netwerk In 2012 startte het InnovatieNetwerk Sport & Voeding. Het netwerk heeft als doelstelling om de innovatie op het gebied van sport en voeding te accelereren. Het bundelt erkende expertise op het gebied van sportdiëtetiek, sportgeneeskunde, voedingsfysiologie, doping, inspanningsfysiologie, voedingsmiddelentechnologie, gedragspsychologie en functionele voeding. De deelnemers zijn afkomstig uit de sport, het onderzoeksveld, het bedrijfsleven en de overheid. Het netwerk organiseert bijeenkomsten waarbij specifieke onderwerpen op het gebied van sport en voeding in de schijnwerpers worden gezet. Tijdens de InnoSportNL Relatiedag op 11 juni 2012 is het thema voeding binnen InnoSportNL gepresenteerd aan partners. Tijdens het Nationale Sportinnovatie Congres op 10 oktober werden twee specifieke en goedbezochte sessies op het gebied van sport en voeding georganiseerd. De jaarlijkse FoodValley Expo op 25 oktober in Papendal had als specifiek onderwerp Sport en Voeding. Bij de Papendal SportParade ter ere van het 100-jarig jubileum van het NOC*NSF werd een interactieve kooksessie georganiseerd met medewerking van Erik te Velthuis, sportdiëtist Brenda Frunt, Esther Vergeer, Erik Cadee en Jeroen Wouters. Op 14 december werden de Arnhemhal en het Topsport Restaurant op feestelijke wijze geopend in aanwezigheid van 500 betrokkenen op gebied van sport, sportfaciliteiten, overheid en voedingswereld. Het belang van een adequate eiwitinname voor de opbouw en het herstel van spieren wordt steeds beter onderkend. De activiteiten van InnoSportLab Papendal en Programmalijn Voeding wekken de interesse van zowel multinationals als MKB s op het gebied van sport, voeding en ondersteunende diensten. De expertise en onderzoeksmogelijkheden van InnoSportNL zijn gepresenteerd op de internationaal erkende Health Ingredients Europe-beurs met deelnemers op het gebied van gezonde voeding

23 InnoSportLabs Inleiding De InnoSportLabs bieden sporters en coaches de mogelijkheid tot monitoring en analyse met de beste apparatuur en onder de juiste begeleiding. De labs ontwikkelen zich daardoor tot de ideale test- en meetomgeving en broedplaatsen van sportinnovatie. Nieuwe materialen en technieken kunnen hier in de sportpraktijk worden getest en ontwikkeld. De professionalisering van de wetenschappelijke begeleiding en de innovatie in de (top)sport werpen steeds meer vruchten af: kennisontwikkeling, verbetering van sportieve prestaties, gezondheidswinst en economisch rendement. Nieuwe materialen en technieken kunnen hier in de sportpraktijk worden getest en ontwikkeld. De volgende doelstellingen zijn in 2012 doorontwikkeld en versterkt: stimuleren van de innovatievraag samenwerking en netwerking tussen bedrijfsleven, sport en wetenschap bedrijvigheid in sportinnovatie

24 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG Businesscreatie en -realisatie Een aandachtspunt van de InnoSportLabs is het marktrijp maken van producten. De labs participeren in sportinnovatieprojecten en trachten meer middelen te genereren voor een succesvolle vermarkting van veelbelovende producten. Daartoe haken ze aan bij bestaande organisatiestructuren in de regio. Ze verbinden de mogelijk geïnteresseerde partijen in een project, dat rendement kan genereren voor alle deelnemers. 6.3 Zes operationele InnoSportLabs Via de InnoSportLabs streeft InnoSportNL naar het inzetten van meer embedded scientists in de sportpraktijk, in samenwerking met NOC*NSF en sportbonden. Daarnaast wil InnoSportNL indien mogelijk het aantal InnoSportLabs uitbreiden. Begin 2012 ging het zesde lab, InnoSportLab Papendal, van start. De ontwikkeling van het zevende, InnoSportLab De Bosbaan in Amsterdam, is tijdelijk on hold gezet. In 2012 waren zes InnoSportLabs operationeel: 1. InnoSportLab De Tongelreep 2. InnoSportLab Thialf 2 3. InnoSportLab Sport en Beweeg! 4. InnoSportLab s-hertogenbosch 5. InnoSportLab Den Haag 6. InnoSportLab Papendal Ontwikkeling van de InnoSportLabs In 2012 zijn in de vijf (en daarna zes) InnoSportLabs meerdere nieuwe projecten geïnitieerd. 3 1 Dat zijn deels InnoSportNL-projecten maar uiteraard ook projecten vanuit het eigen (regio nale) netwerk of vanuit andere subsidieprogramma s. In de volgende tabel vindt u een overzicht van alle lopende projecten. Totaaloverzicht projecten InnoSportLab De Tongelreep InnoSportNL-projecten Coachwatch Haalbaarheid HF meting gedurende slaap IZ-start Keerpunt Mobiel Startsysteem Propulsie Racereference Rugcrawl start hulpmiddel SF-meter Snelste Badpak Start Waterweerstand coatings Zwemvin Andere projecten Camerasysteem Zwembad upgrade Camerakoffer Mobiel systeem 4 camera s Camerasysteem WK & OS Doorontwikkeling optitrainer Ontwikkeling antropometrieprotocol + database tbv talentontwikkeling Ontwikkeling Oortjes Phonak Ontwikkeling Startblok met optische sensoren en video-scherm Ontwikkeling turn instant feedback system Realisatie Multifunctionele zwembadvloer

25 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 InnoSportLab Thialf InnoSportNL-projecten Energievriendelijk ijs SchaatsApps Schaatsefficiëntie Snelle schaats TalentTo*KNSB Topcoating skatebaan Andere projecten Fysiologie Shorttrack Langebaan Startsignaal Local Positioning Measurement Team Pursuit Verdere toepassing transponderlussen/ Speedgraphics InnoSportLab Sport en Beweeg! InnoSportNL-projecten Andere projecten Online Sportorganisatie Club Impulz 4-D World Sports field CRISP i-pe YOU.FO De Beweegwinkel Onderzoeksproject online coachingsprogramma s Onderzoeksproject Sona i.o.v. Yalp OptiTrainer running ProFit SIXPAC InnoSportLab s-hertogenbosch InnoSportNL-projecten Andere projecten (Sport)talentidentificatie Nieuwe 50%-gordel GymGrips: herontwerp Turnleertjes Onderzoek trainingsintensiteit/voeding acrogym + Turnen Haalbaarheid Slimme ringen 2e fase (audio) Ontwikkelen meetmodules ringen/sprong/voltige TurnTrainersCockpit Ontwikkelen positiebepaling op trampoline Trainingscamerasystemen Ontwikkeling analyses rekstok (stage) Neurofeedback mentale fitness topsporters Ontwikkeling analystool Vault Jump Trampoline traingsapparaat Ontwikkeling diverse analysetools video Longe+ Praktijkvaluatie springplank WK 2013 Samenwerking rond Peakperformance Trampolinebelasting: video-tof-kracht geïntegreerd InnoSportLab Den Haag InnoSportNL-projecten Meetboeien (water- en windmeting zeilen + roeien) Verrijking mediabeelden zeilen ZeilCoachCockpit Mobile Eye Andere projecten EFRO Bedrijfstimuleringsregeling (telemetrie, innovaties kiteboard, mobiele videoregistratie, I-Sail2) Composail Concurrentiemonitor Extreme Rib Zeilkleding Zeilsimulator Stroom- en windmeting Rio Waterweerstandprojecten

26 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 InnoSportLab Papendal InnoSportNL-projecten Alpha watch MIO (hartslagmeter) FPF Functionele voedingsmonitor voor Individuele Topsporters (FIT) Leefomgeving topsport Local Positioning Measurement Neurofeedback Startanalyse BMX Verbetering startnummers Andere projecten Blue light Voedingsmonitoring Warmtekleding explosieve sporten InnoSportLab portfolio s De Tongelreep Thialf Sport en Beweeg! s-hertogenbosch Den Haag Activiteiten InnoSportNL projecten Overige projecten

27 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG InnoSportLab De Tongelreep Ontwikkelingen InnoSportLab De Tongelreep heeft zich ontwikkeld tot een toonaangevend meetcentrum voor de topsport in Nederland. De medewerkers maken deel uit van het begeleidingsteam van alle Nationale Zwemselecties. Tijdens meetdagen van de nationale jeugdploeg wordt ontwikkelde expertise op het gebied van fysiologie en biomechanica gedeeld met de zwemtrainers van talentvolle jeugdzwemmers. De seniorenploeg maakt op dagelijkse basis gebruik van de diensten van de ontwikkelde meetsystemen en de bijbehorende analyseprogramma s. De inzet van bewegingswetenschappers vanuit het InnoSportLab tijdens EK, WK en Olympische Spelen laat zien dat de technische staf van de KNZB de invloed van analyses positief waardeert. Internationaal is aanzien opgebouwd en er is regelmatig interesse van binnen en buiten Europa voor ontwikkelde systemen. Projecten Het projectenportfolio van InnoSportLab de Tongelreep wordt door InnoSportNL goed ingevuld, wat voor bedrijfsleven, sport en kennisinstellingen een grote meerwaarde creëert. Het lopende promotieonderzoek naar voortstuwing en weerstand heeft een enorme bijdrage geleverd. De zeer nauwkeurige 3D analyses op basis van een speciaal videosysteem met bijbehorende LED-handschoen maken het mogelijk om in samenwerking met TNO onderzoek te doen naar het ontstaan van schouderblessures bij zwemmers. De topsport gaat het systeem binnenkort introduceren om nauwkeurig techniekveranderingen in kaart te brengen. Het project Perfect Race Tool leverde een zeer belangrijke bijdrage tijdens de Olympische Spelen in Londen. Met het ontwikkelde start- en keerpuntsysteem konden zwemsters als Ranomi Kromowidjojo en Marleen Veldhuis zich optimaal voorbereiden op hun wedstrijden en een succesvolle race zwemmen. Verwachtingen De markt is in beweging en de zwemwereld is toe aan de volgende stap. Met de opstart van een kenniscentrum zwemonderwijs en de ontwikkelingen in de recreatieve afdeling van De Tongelreep gaat er zeker meer spin-off gerealiseerd worden voor de markt. Dit gaat leiden tot meer industrie en omzet rondom de zwemsport en uiteindelijk een toekomstbestendig en zelfstandig InnoSportLab zwemmen. De markt is in beweging en de zwemwereld is toe aan de volgende stap. Voor de komende olympische cyclus wordt gewerkt aan de inzet van een toegepaste wetenschapper, een analist en drie tot vijf promovendi. De samenwerking met het onderwijs zal nog verder worden verstevigd. Er is een businessmodel voor InnoSportLab De Tongelreep in de maak. Dat moet na 2016 resulteren in een grote mate van zelfstandigheid, zonder de stakeholders te verliezen

28 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG InnoSportLab Thialf Ontwikkelingen Het InnoSportLab Thialf werkt continue aan innovaties en verbeteringen om trainers en sporters goede en directe feedback te geven op hun sportprestaties. De ontwikkelde apparatuur en kennis uit de projecten van InnoSportNL, de KNSB, en InnoSportLab Thialf worden doorlopend ingezet tijdens trainingen en wedstrijden op Thialf. Door innovatief en wetenschappelijk onderzoek loopt de KNSB steeds voorop bij de invoering van nieuwe sport(hulp)middelen en trainingsmethoden. Projecten De AIO-trajecten op de VU en de TU Delft zijn in een afrondende fase. Voor de STW-call voor sportgerelateerde projecten heeft de TU Delft een aanvraag gedaan voor een vervolgtraject waarbij een meetschaats om laagdrempelig metingen tijdens trainingen uit te kunnen voeren wordt doorontwikkeld. Door de RUG is een aanvraag gedaan voor een onderzoek naar self regulating under pressure. De software voor TalentTo Star KNSB is inmiddels gereed. Het systeem geeft inzicht in het huidige en potentiële presteren van schaatsers. Het project voor de ontwikkeling van hoofdbescherming tijdens schaatsen (Smartcap) is (voorlopig) onderbroken omdat DSM afziet van verdere ontwikkeling. Eind 2011 startte het project Schaats Apps, waarin de LPM-data real-time via een smartphone of een tablet door de coaches bekeken kunnen worden. In maart 2012 ging het project voor de ontwikkeling van een topcoating voor inline 200 meter pistes van start. Inmiddels zijn er gebruikersonderzoeken, vergelijkend banenonderzoek en laboratoriumtesten uitgevoerd en zijn er teststroken op het binnenterrein van de 200 meter piste in Almere aangebracht. Tijdens het zomerijs van 2012 is in het kader van het project Energiebesparend ijs een gebruikersonderzoek uitgevoerd met een dagelijkse enquête onder de gebruikers van het topsportuur en het combinatie-uur op doordeweekse dagen. Op dit moment wordt de ijsmix gebruikt in Nijmegen en worden de energiekosten met behulp van TNO daar in kaart gebracht. Verwachtingen Het InnoSportLab Thialf zal in samenwerking met de KNSB, InnoSportNL, NOC*NSF en de trainers van de KNSB- en Merkenteams de innovatieagenda voor het schaatsen tot en met de Olympische Spelen in Sochi opstellen. Op het moment worden twee InnoSportNL-projecten voorbereid: Start analyser en Schaatsmonitor (breedtesport). Verder wordt er gewerkt aan een betere toepassing van de data uit de transponder-lussen op Thialf en eventueel op andere banen. De Schaats Apps zullen naast de live-functie ook een terugkijkfunctie krijgen zodat de sporters na een inspanning snel posities en snelheden met hun trainer op de baan terug kunnen zien. Het LPM-systeem met gekoppelde video en de video-analyseondersteuning worden vanaf seizoen ingezet bij de Team Pursuit-trainingen en -wedstrijden van Team Holland

29 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG InnoSportLab Sport en Beweeg! Ontwikkelingen Bij InnoSportLab Sport en Beweeg! staan innovatieve ontwikkelingen voor de breedtesport centraal. Ook voor de recreatieve sporters van Nederland geloven we in de kracht van de combinatie tussen bedrijven, kennisinstellingen en sportinstellingen. Samen werken we aan de ontwikkeling, validatie en realisatie van nieuwe producten en diensten ten behoeve van de sport. Het doel is de partijen in de gouden driehoek optimaal te faciliteren, zodat het aantoonbaar effectieve producten en diensten oplevert die in de markt gezet kunnen worden. Met deze ontwikkeling van innovatieve sportproducten en -diensten wil InnoSportLab Sport en Beweeg! ook een steentje bijdragen aan het stimuleren van sporten en bewegen op ieder niveau. Projecten In 2012 hebben vooral veel MKB s de weg naar het InnoSportLab Sport en Beweeg! gevonden. De vraag waarmee zij kwamen varieerde van het opzetten van een compleet ontwikkelingsproject aan de hand van een ideeschets tot een uitgewerkt product dat zij graag aan een laatste test onderworpen zagen. Ook kennisinstellingen zochten dit jaar meer de samenwerking met het InnoSportLab Sport en Beweeg! en zagen kansen in de samenwerking met een real life outdoor testlab. Wat helaas nog altijd achterblijft, is de vraag vanuit de recreatieve sport en verenigingen. We hebben dit jaar voor een tweede maal getracht creatieve sessies met deze partijen op te zetten, maar de respons daarop is minimaal. Aan de andere kant is er wel heel veel enthousiasme bij de recreatieve sport omtrent de producten en diensten die we aan het ontwikkelen zijn. Zij verlenen dan ook graag hun medewerking bij het testen van deze innovaties. Ook voor de recreatieve sporters van Nederland geloven we in de kracht van de combinatie tussen bedrijven, kennisinstellingen en sportinstellingen. Verwachtingen Het jaar 2013 zal voor InnoSportLab Sport en Beweeg! in het teken staan van het uitbouwen van de testfaciliteiten. Camera- en sensorsystemen zijn in de laatste maanden van 2012 in het lab ingebouwd en zullen in 2013 doorontwikkeld worden, maar ook al in gebruik worden genomen. We kunnen op die manier bedrijven en kennisinstellingen nog beter ondersteunen in het testen van hun (te ontwikkelen) producten en diensten, maar daarnaast kunnen we ook de recreatieve sporter van uitgebreide sportanalyses voorzien. Dit hoeft dan dus niet meer slechts voorbehouden te zijn aan het hoogste niveau van sport. De samenwerking met internationale partijen binnen het Europese project ProFit begint een zeer gestructureerde vorm aan te nemen. De fieldlabs, die naar Eindhovens voorbeeld in Delft, Sheffield en Kortrijk worden gebouwd, zijn in de laatste fase van realisatie en zeker op het gebied van testen en testinfrastructuur is er een zeer waardevolle en nauwe samenwerking. Dit biedt voor InnoSportLab Sport en Beweeg! veel grote kansen, omdat we op deze manier niet alleen kunnen putten uit de uitgebreide expertise van partners in Nederland, maar ook een interessante blik in de keuken van onze buurlanden kunnen nemen

30 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG InnoSportLab s-hertogenbosch Ontwikkelingen De activiteiten van InnoSportLab s Hertogenbosch zijn gericht op de (dagelijkse) trainingondersteuning van gymnastische sporten, met onder meer video, time of flight en neurofeedbacktraining. In 2012 heeft het lab projecten van InnoSportNL en eigen projecten afgerond en nieuwe projecten gestart. Subsidieaanvragen bij IPC, de provincie en SOLG moeten de aankomende verzelfstandiging financieel ondersteunen. De ondersteuning heeft zich gefocust rondom de KNGU-programma s Turnen Heren en Trampolinespringen en richt zich op videoondersteuning on demand en het testen en meten van (top)sporters. Een eigen data-analist voor twee dagen per week heeft het lab versterkt. Het project rondom neurofeedbacktraining voor topsporters resulteerde in veel positieve publiciteit. De pilotstudie naar de effecten van neurofeedback op de mentale staat en prestatie van topsporters werd in aanloop naar de Olympische Spelen breed opgepakt in de media. Een doorstart van het project staat in 2013 bij InnoSportLab Papendal gepland. Projecten In 2012 gestart: Trampolinebelasting Ontwikkeling analysetool Vault Ontwikkeling (pilots) meetmodules sprong/voltige/ringen Ontwikkeling (pilot) positiebepaling op trampoline Ontwikkeling video-analysetool In 2012 afgerond: InnoSportNL-projecten Neurofeedback en Longe+; Spanningsmeter rekstok en brug ongelijk; Ontwikkeling slimme ringen 1e deel Praktijkevaluaties voor Janssen-Fritsen Verwachtingen In 2013 zal InnoSportLab s Hertogenbosch de laatste stap in de verzelfstandiging tot een eigen rechtspersoon zetten. Samen met de gemeente Den Bosch zal een EFRO-subsidie worden aangevraagd en ook andere subsidiemogelijkheden zullen worden verkend. Afhankelijk van de toekenning van subsidie door de provincie zullen de meet- en testmogelijkheden worden uitgebreid, vooral met meer sensortoepassingen. Op het gebied van samenwerking zien we de contacten en projecten met bedrijven verder uitbreiden en de bestaande over eenkomsten met partners continueren. Het personeel zal worden uitgebreid met een eigen embedded scientist. Het project rondom neurofeedbacktraining voor topsporters resulteerde in veel positieve publiciteit. Het InnoSportLab s-hertogenbosch gaat zich in 2013 nog duidelijker profileren als preferred innovatiepartner voor de KNGU en zet in 2013 in op de uitbreiding van mobiele test- en meetmogelijkheden; uitbreiden doelgroepen en het uitvoeren van praktijktesten van nieuwe gymnastische apparaten. Hierdoor kunnen meer externe gymnastische sporters trainen en geanalyseerd worden in de Flik-Flak hallen. Het InnoSportLab s-hertogenbosch wil aan de basis staan van multidisciplinaire monitoring van (top)sporters en de ontwikkeling van nieuwe sportproducten, zoals analyse-software en productconcepten van Janssen-Fritsen. De technologische ontwikkelingen rondom sensoruitrusting apparaten en mogelijk sporters; de nieuwe software voor video-ondersteuning; en de toepassingen van micro-controller systemen, webinterfaces bieden in de nabije toekomst veel kansen

31 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG InnoSportLab Den Haag Ontwikkelingen Het InnoSportLab Den Haag brengt zeilsport, bedrijfsleven en kennis bij elkaar om innovatieve projecten te realiseren. Het doel is niet alleen om de prestaties van de topzeilers te ondersteunen, maar ook om nieuwe mogelijkheden te scheppen voor bedrijvigheid in de zeilbranche. Het lab geeft kennisinstellingen, en daarmee studenten, de mogelijkheid om kennis in de praktijk te brengen. Het jaar 2012 stond grotendeels in het teken van de praktische benutting van beschikbare kennis en producten voor de Olympische Spelen: kennis/testdata Mobile Eye, stroom- en windpatronen in Weymouth (locatie OS). Daarnaast waren er veel nieuwe ideeën voor nieuwe projecten, waarvan een deel zal doorgaan in de bedrijfstimuleringsregeling. Projecten Nieuwe projecten 2012: Meetboeien zeilen en roeien (ISNL project) Nieuwe activiteiten Route optimalisatie op basis van stroom-/ en windvelden Realiseren Windmeting en data-opslag coachboat (gestart in 2012) Vergelijking eigenschappen Laser boten GBR en AUS Projecten bedrijfsstimuleringsregeling: o.a. Wind en Telemetrie coachboot, hol kiteboard, drones voor videoregistratie Afgeronde projecten en activiteiten Ontwikkeling software windanalyse (I-Sail). ISNL Project Realiseren Windmeting en data-opslag coachboat (afgerond in 2012) Audio- monitoring. Koppeling geluid aan waterproof video

32 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Verwachtingen InnoSportLab Den Haag zal het businessplan opstellen voor de financiering van het lab na afloop van de EFRO-subsidie midden Hierop vooruitlopend wordt alvast meer focus aangebracht, met prioriteit op realisaties en zichtbaar resultaat van de vele lopende projecten en activiteiten. Daarnaast zal ook focus worden gelegd op nieuwe projecten uit de bedrijfsstimuleringsregeling, waarbij eveneens zal worden aangestuurd op bruikbare resultaten. De embedded scientist zal deels op het lab werken (ontwikkelen, testen, EFRO-projecten) en deels meegaan met de zeilploeg. Waarschijnlijk wordt gekozen voor twee personen met het oog op de continuïteit en de specifieke expertise. Dankzij de fulltime embedded scientist en het bestaande netwerk is een toename mogelijk van relatief goed beheersbare activiteiten. Dankzij de fulltime embedded scientist (of twee parttime wetenschappers) en het bestaande netwerk is een toename mogelijk van relatief goed beheersbare activiteiten, met een grote kans op resultaat en (daarmee) een kortere doorlooptijd. Anderzijds is geduld vereist om aantoonbare resultaten te verkrijgen uit de meerjarige EFRO-projecten, zoals een zeilsimulator en zeilkleding. De reeds uitgebreide samenwerking met HHS is in 2012 voortgezet met een uitbouw van de kennisvelden. Ook bij TU Delft is een sterke verbreding naar andere faculteiten naast Industrieel Ontwerpen. De minor sportinnovatie, waarin werkgroepen vanuit verschillende faculteiten samenwerken, heeft goede resultaten geleverd en staat model voor een verdere uitbreiding van samenwerking met TU Delft, die versterkt kan worden door NISSI. In de versnipperde watersportmarkt is het bedrijvennetwerk nog niet strak georganiseerd. Wel is de bekendheid van het lab sterk gegroeid, waardoor er een aanzuigende werking ontstaat, waarbij bedrijven/private personen zich bij het lab melden. Een aantal daarvan gaat gebruikmaken van de Bedrijfsstimuleringsregeling. Door de versnippering is een bedrijvencluster lastig te regisseren, maar er bestaan wel mogelijkheden om starters in Scheveningen te faciliteren. De projecten met het Watersportverbond vragen om een andere aansturing, omdat deadlines en functionaliteit allesbepalend zijn. Het Watersportverbond maakt een duidelijke keuze voor medailleprojecten en houdt de echte innovatietrajecten en wetenschappelijke onderzoeken met een onzekere uitkomst graag onder de regie van het lab. Ondanks het uiteindelijk (nog) niet olympisch worden van kitesurfen, zien we hierin wel veel ontwikkelmogelijkheden, die goed passen binnen het lab en de omgeving Den Haag/Scheveningen

33 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG InnoSportLab Papendal Ontwikkelingen Na een traject van enkele maanden intensieve voorbereiding is het InnoSportLab Papendal vanaf juni 2012 van start gegaan. Papendal heeft een belangrijke plaats in het realiseren van de topsportambitie binnen het Olympisch Plan Een groot aantal sporters en coaches is hier dagelijks met een fulltime programma actief om op deze wijze topprestaties mogelijk te maken en bij te dragen aan deze ambitie. Het afgelopen jaar is invulling gegeven aan het aanstellen van een aantal specialistische medewerkers (embedded scientists), het ontwikkelen van een strategie, contact leggen met diverse coaches, kennisinstellingen en bedrijven en een eerste start met het uitvoeren van diverse projecten zoals het testen van een revolutionaire Alpha hartslagmeter, de uitrol van de Functionele voedingsmonitor voor Individuele Topsporters en de ontwikkeling van de Foot Print Floor. Verwachtingen Het InnoSportLab Papendal zal binnen de wetenschappelijke ondersteuning van de op Papendal actieve topsport- en talentprogramma s een belangrijke rol spelen. Daarbij is het toepassen van de wetenschappelijke kennis in de daadwerkelijke sportpraktijk (embedded science) de norm. Er zal nauw worden samengewerkt met kennisinstellingen en het bedrijfsleven om meer inzicht en kennis te verkrijgen en om nieuwe innovaties te ontwikkelen en te implementeren die de wetenschappelijke ondersteuning zullen verbeteren. Het realiseren van de beste meet- en testomgeving voor topsporters en het bieden van een innovatieve omgeving voor wetenschap en bedrijfsleven zal plaatsvinden via een driefasenmodel: 1. vertrouwen winnen van coaches en sporters door te starten met eenvoudige, consequent uitgevoerde gestandaardiseerde tests 2. onderzoek en implementatie van nieuwe technologie 3. ontwikkelen van nieuwe technologie Papendal heeft een belangrijke plaats in het realiseren van de topsportambitie binnen het Olympisch Plan Het is dus een werkwijze die stapsgewijs verloopt, waarbij de focus is vastgesteld op de aandachtsgebieden fysiologie, prestatiemonitoring en voeding. Deze aandachtsgebieden en de dwarsverbanden hiertussen zijn mede bepalend voor de keuze van de activiteiten van het InnoSportLab Papendal. Al dit voorbereidende werk moet volgend jaar in ieder geval leiden tot een volledig ingerichte en operationele labruimte. We willen vaste voet aan de grond krijgen bij sporten en coaches op Papendal en een herkenbare, volwaardige partij zijn bij NOC*NSF. Met de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) en andere kennisinstellingen zal een intensieve samenwerking worden nagestreefd. Bedrijven en andere organisaties moeten kennis hebben of krijgen van de mogelijkheden die het gebruik van het InnoSportLab Papendal hen biedt. Het InnoSportLab Papendal zal zijn werkzaamheden richten op biomechanische analyses binnen diverse sporten, gestandaardiseerde inspanningstests voor wielrenners en de ontwikkeling en uitvoering van een sportspecifieke testbatterij voor diverse sporten. Binnen het FIT loopt een pilotstudie waarvan het vervolg kan worden voorbereid. Staan verder op het programma: een basismeting voeding voor zo veel mogelijk sporters alsmede gestandaardiseerde bepaling van lichaamssamenstelling (ISAAK) en een verkennende studie naar de registratie van belastbaarheid. Dit jaar zal ook een themabijeenkomst over slaap worden voorbereid en wordt indien mogelijk gestart met het onderzoek

34 INNOSPORTLABS INNOSPORTNL JAARVERSLAG InnoSportLab De Bosbaan i.o. Ontwikkelingen In 2012 is een kwartiermaker namens InnoSportNL, NOC*NSF en de Koninklijke Nederlandsche Roeibond (KNRB) gestart om InnoSportLab De Bosbaan in Amsterdam in de steigers te zetten. Er is een fieldlab op De Bosbaan, waar faciliteiten zijn voor fysiologische en bio medische metingen. InnoSportLab De Bosbaan zal hiervoor in de plaats komen en de metingen uitbreiden. Bedrijven, roeiorganisaties, sportmedische instellingen, overheden en kennis- en onderwijsinstellingen gaan in het lab samenwerken aan de ontwikkeling, realisatie en validatie van nieuwe producten, diensten en faciliteiten voor de roeisport in Nederland. Projecten Op dit moment wordt er in het fieldlab gewerkt aan vier InnoSportNL-projecten: RoeiCoachCockpit Rowing Weather Conditions Model Prestatielogsysteem KNRB Weerstandsverlagende coatings voor watersporten* Verwachtingen Samen met partners zijn in 2012 de randvoorwaarden gecreëerd voor de sportieve ambitie van het InnoSportLab in het roeien, bedrijfsleven en de wetenschap. Gezien de wisselingen binnen de KNRB en de mogelijke aanpassingen van technisch beleid en kader is eind 2012 besloten om de realisatie van het InnoSportLab tijdelijk on hold te zetten

35 Marketing en Communicatie 7 InnoSportNL ziet in toenemende mate het belang en de noodzaak van structurele profilering van de organisatie bij zijn stakeholders. Eind 2011 is een marketing- en communicatiemanager aangetrokken om de communicatiestrategie en uitvoering verder te professionaliseren. In 2012 vonden de volgende activiteiten plaats op het gebied van marketing en communicatie. 7.1 Oprichting Nationale Sportinnovatie Platform Als Nederland haar sportambities wil waarmaken, dan is innovatie noodzakelijk. Dat vergt een goede afstemming en een gezamenlijke aanpak. De eerste stap is bewustwording van de kansen voor sport die door innovatie ontstaan. Zowel in de top- als in de breedtesport, vanuit coachperspectief en vanuit het perspectief van de ondernemer. Het Nationale Sportinnovatie Platform is de community voor iedereen in Nederland die direct of indirect betrokken is of wil zijn bij innovatie in de sport. Als Nederland haar sportambities wil waarmaken, dan is innovatie noodzakelijk

36 Marketing en COMMUNICATIE INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 De initiatiefnemers zijn InnoSportNL, Sports & Technology en Arko Sports Media, die samen de krachten bundelen. Het platform is in april 2012 gestart en een belangrijke pijler rondom de toekomstige netwerkactiviteiten van NISSI. Overheid, het bedrijfsleven, de wetenschap en de sport kunnen op het platform ervaringen en behoeften uitwisselen. Beschikbare kennis, zowel nationaal als internationaal, wordt gebundeld en verspreidt via het Nationale Sportinnovatie Platform. Met uiteindelijk als doel de sportinnovatie in Nederland als vakgebied verder te professionaliseren. 7.2 Doelgroepen Iedereen die werkzaam of geïnteresseerd is in sportinnovatie Innovators uit bedrijfsleven, wetenschap, sport en overheid: wetenschappers coaches/trainers R&D managers internationale bedrijven directeuren/eigenaren midden- en kleinbedrijf studenten met affiniteit voor techniek, sport en vernieuwing 7.3 Inhoud Het platform biedt partners een samenhangende set van communicatiemiddelen die elkaar versterken. Nieuwe media Blog (sinds oktober 2012) Twitter FaceBook LinkedIn Webinars (gratis online seminars) Printcommunicatie 2x per jaar het magazine No Limits Congressen en overige bijeenkomsten Nationale Sportinnovatie Congres (voorheen het Sport, Wetenschap en Technologie Congres) Netwerkbijeenkomst (Relatiedag InnoSportNL) 4x live sessies (korte thematische bijeenkomsten) 6x bijeenkomsten InnoSportLabs Studiereis Sportinnovatie in het buitenland (1x per 2 jaar) Nationale Sportinnovatie Prijs Jaarlijkse stimuleringsprijs voor een kansrijk product of dienst dat zich richt op top- en breedtesport Beschikbare kennis, zowel nationaal als internationaal, wordt gebundeld en verspreidt via het Nationale Sportinnovatie Platform

37 Marketing en COMMUNICATIE INNOSPORTNL JAARVERSLAG april 1 NOC*NSF Sport Conventie 20 april 2012 Op 20 april, de dag voorafgaand aan de landelijke opening van de Nationale Sport Week, vond de eerste editie van de NOC*NSF Sport Conventie plaats in Enschede. Deze conventie was gericht op beleidsmakers en beslissers uit de wereld van sport, de overheid, de zorg en het bedrijfsleven. Het thema was Jeugd en sport dat tevens het thema was van de Nationale Sport Week InnoSportNL was een van de participanten van deze dag. mei 2 Expertmeeting nanotechnologie 2 mei 2012 Op 2 mei 2012 is de expertmeeting nanotechnologie in de sport georganiseerd op het MESA+ Institute for Nanotechnology in Enschede. Deze meeting is een initiatief van Dave Blank, wetenschappelijk directeur van het MESA+ en InnoSportNL. Het doel van de expertmeeting was tweeledig. Ten eerste werden alle vertegenwoordigde geledingen (sport, wetenschap, bedrijven, beleidsmakers) op de hoogte gesteld van de nu beschikbare inzichten over de huidige en toekomstige toepassing van nanotechnologie in de sport. Ten tweede is er gekeken hoe we tot een geprogrammeerde aanpak kunnen komen om de mogelijkheden die we identificeren ook daadwerkelijk te realiseren. juni 3 InnoSportNL Relatiedag 11 juni 2012 Op maandag 11 juni was de jaarlijkse InnoSportNL Relatiedag in Hotel en Congrescentrum Papendal te Arnhem. De InnoSportNL Relatiedag stond in het teken van het grensverleggend innoveren, netwerken en het verzilveren van kansen. David Martin van het Australian Institute of Sport, gaf een toelichting hoe het Australische Sportscience systeem sporters aanzet tot topprestaties. Tijdens de interactieve sportinnovatiemarkt gingen onze relaties in drie rondes het gesprek aan met drie thematafels. Cees Oudshoorn, directeur van VNO-NCW, besprak de kansen van sportinnovatie in de Nederlandse praktijk. Het Nationale Sportinnovatie Platform is op deze dag breed gepresenteerd. juli 4 Seminar Leren van de Olympics 25 juni 2012 InnoSportNL, Sports & Technology, Syntens en Arko Sports Media organiseerden 25 juni in Science Center NEMO het seminar Leren van de Olympics. Wat is de waarde van het organiseren van de Olympische Spelen? Kort voor de start van de Olympische Spelen in Londen maakten deelnemers kennis met de innovaties en de laatste trends en ontwikkelingen die door de Olympische Spelen in gang zijn gezet. aug 5 Sportlab in NEMO 20 juni 31 augustus 2012 De interactieve zomertentoonstelling 2012 van Science Center NEMO in Amsterdam (20 juni t/m 31 augustus) liet zien hoe wetenschap bijdraagt aan sport. InnoSportNL is partner van de tentoonstelling Sportlab en leverde inhoudelijke bijdragen. Sportlab liet bezoekers zien hoe wetenschap en technologie helpen om sportprestaties te verbeteren. sept 6 Expertmeeting Van Data naar Informatie 21 juni 2012 Vanuit de programmalijn Sportinformatiesystemen en Prestatiemonitoring is op 21 juni een expertmeeting Van Data naar Informatie op Papendal georganiseerd. Meten is weten is al jarenlang het credo. Met de voortschrijdende technologische ontwikkelingen gaat het meten steeds beter. InnoSportNL verkende, in samen werking met stakeholders uit de sport, kennisinstellingen en het bedrijfsleven, hoe gemeten data omgezet kan worden naar informatie. En zodanig ontsloten kan worden dat die informatie kan helpen om de Nederlandse topsport naar een hoger plan te tillen

38 Marketing en COMMUNICATIE INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 okt 7 Weekend van de Wetenschap Wetenschapsdiner 1 oktober 2012 InnoSportLab Thialf en InnoSportLab De Tongelreep organiseerden goed bezochte activiteiten in het Weekend van de Wetenschap. InnoSportNL presenteerde de sportlabs en het thema sportinnovatie tijdens het Wetenschapsdiner op 1 oktober in het Museon te Den Haag. nov 8 Nationale Sportinnovatie Congres 11 oktober 2012 Het Nationale Sportinnovatie Platform organiseerde het 9e Nationale Sportinnovatie Congres op 11 oktober 2012 in Eindhoven. Het congres is de opvolger van het Sport, Wetenschap en Technologie Congres. Dit jaar stond het congres in het teken van de maakbaarheid van top- en breedtesport. De dag bood een combinatie van informeren, activeren en netwerken. Uitstekende plenaire keynote sprekers wisselden af met verdiepende en praktische parallelsessies. 9 Papendal Sport Parade 3 november 2012 Op 3 november zette NOC*NSF o.a. samen met InnoSportNL de deuren van Papendal open. Het terrein veranderde in één grote sportparade. Een sportfeest voor jong en oud. Bezoekers konden debatten en interviews met de hoofdrolspelers uit de sport bijwonen, genieten van muziek, cabaret en sportdemonstraties, sporters ont moeten en workshops volgen. InnoSportNL levert een actieve bijdrage aan Wetenschap als geheim sportwapen, Goud op je Bord en de Sportinnovatie Quiz. 7.4 Communicatie In 2012 is de website en de nieuwsbrief van InnoSportNL geactualiseerd. Daarnaast is een sterke verbeteringsslag gemaakt met het CRM systeem, waarin contacten beheerd worden. InnoSportNL is in 2012 gestart met de gerichte inzet van Twitter (1500 volgers), Facebook (100 likes) en LinkedIn (125 leden) om de directe interactie met het publiek aan te gaan. De in- en externe communicatie met stakeholders is structureel verbeterd via de nieuwsbrief, events, relatie-magazine No Limits en social media. 7.5 PR InnoSportNL heeft actief de pers benaderd en kreeg ruim aandacht in de media, zowel in de geschreven pers als radio en tv. In het tweede halfjaar van 2012 is een systematische scan uitgevoerd op de landelijke media en hun aandacht voor InnoSportNL. Naast een aantal portretten van InnoSportNL directeur De Jong, die buiten beschouwing blijven, handelden de artikelen over zes typen onderwerpen: 1. InnoSportLabs 2. InnoSportNL-projecten 3. Sport met een link naar innovatie en/of naar wetenschap 4. Sportinnovatie (sportproducten) 5. Het NESSI, later NISSI genaamd 6. Sportinformatiesystemen InnoSportNL heeft actief de pers benaderd en kreeg ruim aandacht in de media

39 Marketing en COMMUNICATIE INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Vanwege de relevantie tijdens de Olympische Spelen, is ook de Whereabouts App als categorie gemonitord. Gedurende de gehele periode met een piek in augustus was er aandacht voor InnoSportNL en de InnoSportLabs. NISSI werd alleen periodiek aan de orde gebracht in augustus en in het najaar. De sport gelinkt aan innovatie en wetenschap, sportinformatiesystemen en sportinnovatie kregen gedurende de gehele periode aandacht, terwijl de Wherabouts App specifiek rondom de Olympische Spelen in de pers is gekomen. Publiciteit per maand Onderwerp juni juli aug sep okt nov dec jun-dec InnoSportLabs InnoSportNL Sport i.c.m. wetenschap Sport i.c.m. innovatie Sportinnovatie Whereabouts App NISSI Sportinformatiesystemen De eerste stap is bewustwording van de kansen voor sport die door innovatie ontstaan

40 Monitoring InnoSportNL 8 Novay monitort verschillende activiteiten van InnoSportNL. De portfolio van InnoSportNL is omvangrijker dan in alle voorgaande jaren en kan sinds 2006 bogen op een indrukwekkende staat van dienst. De toename in 2012 van embedded scientist aanstellingen binnen de InnoSportLabs en de toenemende betrokkenheid van hogescholen en universiteiten in samenwerkingsrelaties met InnoSportNL en InnoSportLabs is een positieve ontwikkeling. De portfolio van InnoSportNL is omvangrijker dan in alle voorgaande jaren 8.1 Projectenportfolio InnoSportNL Lopend Bijna gestart 90% 26% 31% 50 90% Afgerond <50% 7% 3% 4% Gestopt Overig 17% 12% Per

41 Monitoring InnoSportNL INNOSPORTNL JAARVERSLAG Projectenportfolio in cijfers Status projecten aantal budget* aantal budget* aantal budget* aantal budget* aantal budget* aantal budget* Lopend project Bijna gestart >90% % Afgerond en/of gestopt Totaal *x 1000 euro 8.3 Betrokkenheid sportinnovatie-partners Onderstaand schema geeft de betrokkenheid weer van partners bij sportinnovatie activiteiten over de periode Deels zijn het InnoSportNL-projecten en deels de projecten en activiteiten in de InnoSportLabs naast de projecten die onderdeel vormen van de InnoSportNL projectenportefeuille. Partners Activiteiten Top Breedte Top/breedte Totaal Bedrijfsleven N=147 InnoSportNL 33% 14% 19% 66% InnoSportLabs 20% 9% 5% 34% Sport N=240 InnoSportNL 40% 15% 16% 72% InnoSportLabs 18% 6% 4% 28% Wetenschap N=184 InnoSportNL 32% 15% 14% 61% InnoSportLabs 27% 8% 3% 39% Algemeen N=646 InnoSportNL 35% 15% 17% 67% InnoSportLabs 22% 8% 4% 33% Van de 646 relaties is 57% gericht op topsport, 23% gericht op breedtesport en 21% op top- en breedtesport samen. Wat opvalt, is dat partners uit het bedrijfsleven in sterkere mate dan partners uit sport en wetenschap betrokken zijn bij InnoSportNL-projecten waarin top- en breedtesport worden gecombineerd. Omgekeerd zijn partners binnen de sport en wetenschap sterker bij topsportprojecten betrokken. Partners uit de sport zijn vooral bij InnoSportNL-projecten betrokken, terwijl partners uit de wetenschap vooral aan InnoSportLab projecten bijdragen. 8.4 Sportinnovatie in relatie tot de Olympische Spelen 2012 Met de goed georganiseerde zomerspelen in Londen was 2012 voor Nederland een gedenkwaardig olympisch en paralympisch jaar. Niet alleen stond Nederland op plaats 10 in het paralympische medailleklassement, ook de 13e plaats in het olympische medailleklassement met 20 medailles (4 meer dan in 2008), is een opsteker. De onderdelen waarin de olympiërs presteerden zijn afgelopen jaren nadrukkelijk ook aandachtsgebieden geweest binnen InnoSportNL. De mantra picking the winners heeft de focus van sportinnovatie gelegd bij die sporten waar Nederland internationaal in uitblinkt en waar een podiumplaats bij kampioenschappen binnen het bereik ligt. De olympische zomersporten die veel aandacht krijgen binnen InnoSportNL zijn, ook gelet op de InnoSportLabs, zwemmen, turnen, atletiek, (rolstoel)basketball, (zit)volleybal, roeien en zeilen. De olympische wintersporten waar InnoSportNL in investeert zijn schaatsen, snowboarden en bobslee

42 Monitoring InnoSportNL INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Beredeneerd vanuit de finaleplaatsen is Nederland als sportland daarnaast sterk in baanrennen, wielrennen, rolstoeltennis, tafeltennis en atletiek. Ook dit zijn disciplines waaraan aandacht is besteed in sportinnovatieprojecten van InnoSportNL. Opvallend is dat de concurrenten van Nederland op olympisch niveau veelal buurlanden zijn naast de mondiale toplanden Verenigde Staten, China en Australië en Rusland. Dit biedt de mogelijkheid om (top)sportinnovatie nog meer toe te spitsen op een concurrentieanalyse met deze landen. Opvallend is dat de concurrenten van Nederland op olympisch niveau veelal buurlanden zijn. Niet toevallig worden onze sportieve concurrenten in buurlanden ook ondersteund met sportonderzoeksprogramma s en -instituten. In een aantal landen zijn deze sportonderzoeksprogramma s ook gekoppeld aan sportinnovatie en valorisatie

43 Bijlagen Bijlage 1 Bestuur InnoSportNL C. (Cees) Oudshoorn (1959) Functie voorzitter van het Bestuur Organisatie VNO-NCW Benoemd tot voorzitter van het Bestuur, 12 maart 2007 G. (Gerard) Dielessen (1955) Functie bestuurslid Organisatie NOC*NSF Benoemd tot bestuurslid, 16 juni 2010 N.J. (Niek) Snoeij (1958) Functie bestuurslid Organisatie TNO Kwaliteit van Leven Benoemd tot bestuurslid, 16 september

44 BIJLAGEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Bijlage 2 Medewerkers InnoSportNL G.L. (George) de Jong (1953) Functie Directeur In dienst per 1 september 2008 M.E. (Marc) van der Zande (1962) Functie R&D Programmamanager Sportproducten In opdracht per 1 oktober 2006 In dienst per 1 februari 2008 N.J. (Nico) Delleman (1959) Functie R&D Programmamanager Prestatiemonitoring en sport informatiesystemen Talentontwikkeling en gezondheid In opdracht per 1 oktober 2006 In dienst per 1 maart 2008 C. (Cees) Verhoef (1960) Functie R&D Programmamanager Sportstimulering en sportfaciliteiten In dienst per 15 mei 2009 J.A. (Jeroen) Wouters (1970) Functie R&D Programmamanager Voeding In opdracht per 1 juli 2012 J. (Hanno) van der Loo (1968) Functie Coördinator NSIA en platform Sport & Wetenschap In dienst per 1 februari 2008 C. (Chantal) Tutein Nolthenius (1976) Functie Manager Marketing & Communicatie In dienst per 1 september 2011 R. (Richard) Postmus (1974) Functie Projectmedewerker Marketing & Communicatie In dienst per 1 april 2012 V.M. (Vero) van de Weijer (1964) Functie Office manager In dienst per 1 september 2006 Y. (Yvette) Saelmans (1988) Functie Office manager a.i. In dienst per 21 mei

45 BIJLAGEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 J.W. (José) van Boxmeer (1983) Functie Manager InnoSportLab Sport en Beweeg! In opdracht per 23 juni 2010 S.M. (Serge) Kats (1971) Functie Manager InnoSportLab Den Haag In dienst per 15 december 2010 A. (Aart) van der Wulp (1961) Functie Manager InnoSportLab Thialf In opdracht per 1 maart 2007 R. (Roald) van der Vliet (1973) Functie Manager InnoSportLab De Tongelreep In opdracht per 1 januari 2007 M. (Maurice) Aarts (1967) Functie Manager InnoSportLab s-hertogenbosch In opdracht per 29 september 2010 L.L.J.A. (Luc) van Agt (1955) Functie Manager InnoSportLab Papendal In dienst per 1 juni 2012 Projectleiders InnoSportNL Aart van der Wulp, InnoSportNL Annette Voskuilen, NEA International BV Anouk van Vlaardingen, TU Delft Bart Volkerijk, Sportservice Zuid-Holland Bas Ruyssenaars, Bas Ruyssenaars Ben Jongejan, Technologie in Sports Edward de Boer, INMOTIO OBJECT TRACKING BV Erik Driessen, Design Goed Ferry Bult, Revelta BV Frank Schoenmaker, Ontwerpbureau Frank & Frens Frans Lefeber, Sports Measurement and Management Gert Jan Wormmeester, The Combination Gina van der Werf, Prodaptive Hanco Ravelli, CREAZI Henk Jonkhoff, Teltech Jeroen de Jong, ORTEC Jeroen van Bree, Novay Jeroen van der Eb, VU Amsterdam John van de Laar, Global Dressage Analytics John Voskamp, Rosmark Consultancy Joost Verhoeks, LED Expert/AAA-LUX Jos de Koning, VU Amsterdam Koen Lemmink, UMCG Groningen Lenneke de Voogd, Volans Solutions BV Laurens van Oosterwijk, Máxima Medisch Centrum Marieke van Nieuwenhuizen, inmarket Mark van Kampen, Topsport Community Maurice Aarts, Blue Bridge Consultancy Paulien Kok, Sportivation Raoul Oudejans, VU Amsterdam René Wijlens, Sports and Technology Ronald van Bemmel, Sublean Sander Minnoye, Didid Serge Kats, InnoSportNL Susan Vrijkotte, UMCG Groningen Vincent Tuinder, VU Amsterdam Wim van den Dungen, Multimediabox B.V

46 BIJLAGEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Bijlage 3 Overzicht relaties InnoSportNL Founders Partners Samenwerkingsverbanden Projectconsortia 15 MKBs 25tien AAAlux A. Bennink Holding ACC10 Adviestalent Agterberg ALO-HvA AMB Aqua Rafal Gacek Arcadis Arko Sports Media Arp Company BV Art Ice ASV Almere ASVB AYBB AZ Badmintonbond NL Ballast Nedam BAM Bas Ruijssenaars BBN Bewtech Biometrics Motion Bioracer Blue Bridge Consultancy Boer & Croon Bossabal Boxtel Bouwmanagement BPF Bouwinvest BroxTech BSBN B-Tech Cablean Cateraar Hutten Cato Modus CBV Concept2 Concire/First8 ConnectID Coresta Cortvriendt Cosworth Creazi Dutch Design Dartfish DAY De Boer Descol Didid Dion Domijn Dopingautoriteit Dotcom Double Dutch Double2 DSM DTI _ AM Dura Vermeer DVC Eiffel Empacher Escrito EU Eurotech Evidence Based Training Extreme Ribs Fieldlab Sportstimulering Fietsenmakers FINA Finn Fitland Fitlight Fit!vak FlexBase Flik-Flak Flux Fontys Forcelink Frank & Frens FreeFilm Gehandicaptensport Nederland Gemeente Amsterdam Gemeente Den Bosch

47 BIJLAGEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Projectconsortia (vervolg) Gemeente Den Haag Gemeente Eindhoven Gemeente Enschede Gemeente Haarlemmermeer Gemeente Nijmegen (TIP) Gemeente Rotterdam GITP Glice Global Dressage Analytics (GDA) GMOS GPG Greenfields Haagse Hogeschool Halin Industrial Solutions HAN Handbalbond Handcycling Hanze Hogeschool Groningen Harting-Bank Hazes Heijmans Hogeschool Rotterdam Hogeschool van Amsterdam Holmatro Human Capital Care IDbike IKF Imtech In2Sports Indescat Industrial Solutions Inertia Technology Infinious Infostrada Sports Group InHolland Composietenlab Inivention InMarket Inmotio InnoSail InnoSportLab De Tongelreep InnoSportLab Den Haag InnoSportLab s-hertogenbosch InnoSportLab Sport en Beweeg! InnoSportLab Thialf Innovacent Innovacent BV Interline IP2 Solutions ISA Sport I-Sail ITBB IXL Janssen Fritsen Nederland JBN/Vechtsportbonden JPB Producties Kadenza Kansen voor West Kennispraktijk KIVI NIRIA Klimsport KNAU KNBB KNBLO KNGU KNHB KNHS KNKF KNKV KNLTB KNRB KNSB KNVB KNWU KNWV KNZB KUN Lasertrainer BV Leaf Lean Management LED Expert / AAA-LUX LightSpace LightSpeed Logica In2Sports lolatec Lotec Luchtverkeersleiding NL Maartenskliniek Magic Marine MarcLammersCourt Marin MATCH Sport Media Solutions Menzis Metatronics Mobihealth Modesi Motion Movetolive Multimediabox Music and Sports Muziekschool MYLAPS MZI Nationaal zwemcentrum De Tongelreep Natrisoft BV NBB Nea International Nederlandse Kitesurf vereniging Neptunus Nestle Neurocare NeVoBo NHB NHV NIJB Nijha NISB NIZO NKB NNB NOC*NSF Noldus Information Technology Nortek Novay Novus Finitor NSkiV NTB NutriSense O Sports OIZ Oostendorp Nederland B.V. Op Noord Optergo Ortec TSS OTC Haaglanden Palazzina Peutz Philips Pinlock Planeer Prime Sportsgear (Grays) Prodaptive Promolding PVDV Revelta Richard Krajicek Foundation Rijksuniversiteit Groningen

48 BIJLAGEN INNOSPORTNL JAARVERSLAG 2012 Projectconsortia (vervolg) Robert & co ROC Mondriaan Roessingh Research and Development Rosmark RSScan Rucanor RUG Running Health Center Saxion Hogescholen Science Plus Group SCV sensible sports SHOS Shuttlestarts b.v. SMA Amersfoort Smartcap smart-eyes / Smove Sports Snowworld Spark Speedo Nederland Sperlich & Sperlich Sporaltec Sport & Zaken Sportbizz Sportcomplex Eindhoven Noord Sportconfex Sportformule Eindhoven Sportgeest Sportmax Sportraad Zuid-Holland Sports & Technology Sports Measurement and Management Sportservice Brabant Sportstarz Sportstad Heerenveen SRRE St. Saturnus Uden Stadgenoot Stentec Software Stichting Sleeppush Strala Studio 2 STW Sublean Suikerstichting Svasek Syntens Tacoyo Te Velthuis en Frunk Team Heiner TEL Technologie Ten Cate / Green Fields The Combination The Greenery Thialf Heerenveen TK Zadels TNO Topsport Amsterdam TopSupport Triple IT TSC TU Delft TU Eindhoven TUe virtuele hockeyacademie Twentse Botenhandel Twynstra Gudde Ulrich Knaack UMCG-RUG UMCN Universiteit Twente Universiteit Utrecht Universiteit van Tilburg VarioPool Veldsporten Veldstra / Tacoyo VGW Via Flaminia Voetbalvereniging DBV Volans Volhuis BV VSI VU Watersportverbond WJH Mulier Instituut WoodieCookies Yalp YIN Ymere YOU.FO ZGV ZJA Zorgsport SportMedisch Centrum JBZ Colofon Samenstelling en redactie InnoSportNL Ontwerp en vormgeving Roy Verhaag, Roverhoofdman Eindredactie George de Jong Alle rechten zijn voorbehouden. Niets uit dit document mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op eigen wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van InnoSportNL

49 InnoSportNL Papendallaan 7 Postbus AC Arnhem T I