Mechanics of the mannitol transporter from Escherichia coli Veldhuis, Gertjan

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Mechanics of the mannitol transporter from Escherichia coli Veldhuis, Gertjan"

Transcriptie

1 Mechanics of the mannitol transporter from Escherichia coli Veldhuis, Gertjan IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2006 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Veldhuis, G. (2006). Mechanics of the mannitol transporter from Escherichia coli: substrate-probing and oligomeric structure s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting (voor geïnteresseerden zonder een biologische achtergrond) Mechaniek van een suiker transporterend membraaneiwit in de bacterie Escherichia coli Proloog Vaak werd mij gevraagd: Waar ben je nu mee bezig? Wat zijn die membraaneiwitten dan, en wat doen ze? Wat kun je er er mee?. Vragen die niet eenvoudig in enkele zinnen te beantwoorden zijn, zonder inhoudelijk in details te vervallen. In deze Nederlandse samenvatting probeer ik in wat meer begrijpelijke taal uit te leggen waarom wetenschappelijk onderzoek (naar membraaneiwitten) belangrijk is, wat mij ruim 4 jaar heeft beziggehouden en wat de belangrijkste conclusies van dit onderzoek zijn. Het nut van wetenschappelijk onderzoek Stel je voor dat je voor een onbepaalde tijd zonder electriciteit zou moeten leven. Je wereld zou totaal op z n kop staan geen licht s avonds, geen TV, geen computer, geen koffie, geen warm water, etc. Alle gemakken van het daagse leven, die je normaal als vanzelfsprekend aanneemt, vallen weg. Zo n zelfde soort gevoel zal je bekruipen op het moment dat al het wetenschappelijk onderzoek zou wegvallen: niethoudbare zuivelproducten, geen light -producten, geen zalfjes en pillen, geen vaccins, noem maar op. Zowaar bij alles wat we eten en in het dagelijkse leven gebruiken is een wetenschappelijk onderzoek aan vooraf gegaan. Is het niet om de houdbaarheid van een produkt tot een maximum te rekken, dan heeft het wel betrekking op de volksgezondheid. En vooral aan dat laatste wordt erg veel aandacht besteed. Neem nu als voorbeeld insuline, een medicijn dat bij suikerziekte wordt toegediend om de suikerbalans in het bloed weer in evenwicht te brengen. Insuline is een klein eiwit en wordt de laatste jaren in genetisch gemodificeerde mircoorganismen gemaakt. Insuline komt wel in de natuur voor, maar in zulke kleine hoeveelheden dat alle suikerziekte patiënten samen er niet genoeg aan zouden hebben. Daarom hebben wetenschappers een bacterie zo omgebouwd dat deze heel veel insuline kan maken, zonder dat de bacterie daar zelf iets mee doet. Figuur 1 laat een sterke uitvergroting zien van enkele cellen van de bacterie Escherichia coli. De 163

3 bacterie, die van nature geen insuline kan maken, wordt dus als een soort productiefabriek gebruikt. Alle stappen in dit proces, dus van niet-omgebouwde bacterie tot een ampul met bruikbaar insuline, zijn eerst bedacht en uitgetest op een kleine schaal. En hier komen de biochemici om de hoek kijken, wetenschappers met een mix aanel kennis van de biologie en de chemie. Zij bedenken welke bacterie geschikt is als productie-fabriek en hoe je deze fabriek zoveel mogelijk van het eiwit insuline kunt laten maken. Dit aanpassen van de bacterie gebeurt op het niveau van het erfelijke materiaal, dat wil zeggen dat het DNA van de bacterie zo aangepast wordt dat het insuline gaat maken. Vervolgens wordt de insuline geoogst en getest of het wel functioneel is. De volgende paragraaf gaat wat dieper in op de begrippen DNA en genetische modificatie. Figuur 1. Afbeelding van Escherichia coli cellen gemaakt met een electronen microscoop. De zwart balk heeft een lengte van 2 m (=0.002 mm). Het genetisch modificeren van DNA Elk levend organisme bevat DNA. Van dier tot mens en van bacterie tot plant. Het DNA is een enorm lange keten van aan elkaar geknoopte moleculen en bevindt zich als een opgevouwen kluwen in de cel. In deze keten zit allerlei informatie opgeslagen, bijvoorbeeld over hoe het organisme eruit ziet. Zo zijn de oogkleur en haarkleur bij mensen en dieren genetisch bepaald (je kunt ze erven van je ouders), maar ook bijvoorbeeld hoe een plant of bloem eruit ziet. Voor bacteriën geldt dit ook sommigen zijn rond en klein, anderen weer langwerpig (zie Figuur 1) of zelfs rechthoekig. Maar niet alleen uiterlijke kenmerken zijn genetisch vastgelegd, ook het binnenste van de bacterie is genetisch bepaald. In Figuur 2 is een schematische dwarsdoorsnede te zien van een bacterie cel. De bacterie ziet eruit als een enorm complex industriepark omgeven door een dikke, beschermende wand (de 164

4 Nederlandse samenvatting Figuur 2. Schematische doorsnede van een bacterie cel als Escherichia coli. De gebogen staart in de linker boevnhoek is de flagel waarmee de bacterie zich kan voortbewegen. De hark-structuren aan de buitenzijde vormen een beschermlaag; daaronder ligt een tweede ring die de eigenlijke membraan is (weergegeven met een pijl), waarin een heel scala aan membraan eiwitten te zien is. De onderdelen binnenin de cel zijn water-oplosbare eiwitten, veelal enzymen, en nucleïnezuren (o.a. DNA). Deze figuur is gemaakt door David S. Goodsell en met toestemming hier geplaatst. celmembraan). In de cel zit een groot aantal aan kleine machines die allerlei huishoudelijke functies uitoefenen. Dit varieert van opruimwerkzaamheden (het afbreken en uitscheiden van afvalstoffen), biosynthese (het maken van essentiële bouwstoffen), reparatietaken, en transportfuncties (het opnemen van voedingsstoffen uit het buitenmilieu). Elk van deze kleine onderdelen werkt volgens een algemeen principe: een beginstof (substraat) wordt aangeboden en gekoppeld aan de machine (binding); vervolgens gaat de machine werken (katalyse) en wordt het eindproduct gevormd en losgelaten. Na een reset is de machine weer klaar voor een volgende ronde. Dit proces is schematisch weergegeven in Figuur 3. Voor alle machines in de cel bestaat een blauwdruk, die opgeslagen ligt in het DNA. Op het moment dat er ergens een machine kapot gaat of als er meer van nodig zijn wordt de blauwdruk uit de archiefkast van het DNA gehaald, aandachtig bestudeerd en worden er nieuwe machines gemaakt. In het voorbeeld van de 165

5 gemodificeerde bacterie die insuline kan maken, is er simpel gezegd een extra blauwdruk toegevoegd aan het DNA van de bacterie, die precies beschrijft hoe insuline gemaakt moet worden. Het proces van blauwdrukken veranderen, toevoegen, danwel verwijderen heet genetische modificatie. Figuur 3. Schematische voorstelling van de algemene werking van een machine in de cel. Het substraat (weergegeven met een bol) wordt gebonden aan de machine, die daardoor gaat werken (katalyse). De werking van de machine resulteert in de vorming van het eindproduct (weergegeven met een vierkant) om het vervolgens los te laten. Een reset brengt de machine weer in de oorspronkelijke toestand voor een volgende ronde. Eiwitten als kleine machines De meeste machines in een bacteriecel zijn eiwitten. Een eiwit is opgebouwd uit een lange keten van aminozuren, de bouwstenen. De volgorde van deze bouwstenen, die nauwkeurig in de blauwdruk beschreven staat, maakt een eiwit uniek, dat wil zeggen, dat een eiwit voor één specifieke taak geschikt is. Maar een lange sliert van aminozuren maakt nog geen werkend eiwit. De vouwing van de keten is essentieel voor de functie van het eiwit. In Figuur 6 van Hoofdstuk 1 zijn twee voorbeelden te zien van opgevouwen ketens. Een keten die opgevouwen is in de natuurlijke, functionele staat is de 3-dimensionale (3D) structuur van het eiwit. De spiralen worden -helices genoemd, de platte gedeelten in pijlvorm -sheets; beide zijn karakteristieke structuren die in eiwitten veelvuldig voorkomen en belangrijk zijn voor hun functie. Zoals te zien is in Figuur 2 is het binnenste van de bacteriecel omgeven door een dikke wand, de celenvelop, die bestaat uit één of twee membranen en een skelet dat de cel verstevigd. In de vorige paragraaf is al vermeld dat een deel van de eiwitten 166

6 Nederlandse samenvatting in de cel betrokken is bij de opname van voedingsstoffen en het uitscheiden van afval. Deze processen geschieden via de zogenaamde membraaneiwitten. Deze eiwitten vormen specifieke poorten tussen het binnenste van de cel en de omgeving erbuiten (zie ook Figuur 2). In Figuur 4 is de 3D structuur van een bekend membraaneiwit in meer detail te zien. De D-helices lopen dwars door de membraan, waarvan de grenzen zijn weergegeven met twee stippellijnen. Omdat de D-helices door de membraan lopen, worden ze transmembraan helices genoemd. In Figuur 4 is het substraat, in dit geval een suiker, als een zwarte ball & stick weergave in het midden van het eiwit te zien. De suiker is via een opening in het bovenste deel van het eiwit aan komen drijven en gebonden in de bindingsholte waar het nu zit. Zou het eiwit de suiker gaan transporteren (katalyse), dan wordt het eiwit aan de onderkant van de membraan geopend en wordt de suiker losgelaten in het plasma van de bacteriecel. Het omgekeerde, de uitscheiding van afvalstoffen, gebeurt eigenlijk volgens een vergelijkbaar principe, maar dan in omgekeerde richting. Figuur 4. 3D structuur van de lactose transporter LacY. De structuur, weergeven met D-helices verbonden door lussen, werd opgelost door Abramson en mede-werkers in 2003 met behulp van Xray crystallografie. Een suikerderivaat is te zien in een ball & stick weergave in het midden van het eiwit. De transparante structuur eromheen is de berekende oppervlakte van het eiwit. De celmembraan van bacteriën noemt men ook wel de lipide-bilaag. Het is een dubbele laag van vetzuren. Vetzuren bestaan uit een hydrofobe (waterafstotende) staart en een hydrofiele (waterminnende) kop. Vetzuren kennen we van boter (denk aan meervoudig onverzadigde vetzuren). Zoals iedereen weet is boter niet oplosbaar in water (je kunt het niet van je handen wassen onder de kraan zonder een zeep te 167

7 gebruiken). De vetzuren en ook lipiden lossen wel op in clusters van zeepmoleculen (micellen). Op de voorkant van dit proefschrift is een ruimtelijk plaatje van een celmembraan te zien met daarin een membraaneiwit. De bolletjes van een lipide zijn de hydrofiele kopgroepen, terwijl de staartjes de hydrofobe delen van de vetzuren voorstellen. Het eerste dat opvalt is dat de staarten naar elkaar wijzen en dat de kopgroepen naast elkaar liggen. Dit komt omdat de vetten niet van water houden, maar de kopgroepen juist wel. Alle kopgroepen liggen tegen elkaar aan en schermen de niet-water-oplosbare vetstaarten af van het water. Het binnenste van de membraan is dus vrij van water, een belangrijke eigenschap van de celmembraan. Het oppervlak rondom een membraaneiwit, dat in contact staat met de hydrofobe delen van de vetzuren, houdt ook niet van water. Het watervrije binnenste van de celmembraan is waar de membraaneiwitten zich het beste thuis voelen. Belangrijke eigenschappen van membraaneiwitten zijn: (i) de affiniteit voor het substraat, oftewel, hoe perfect past het substraat in het eiwit, (ii) de snelheid van het gehele proces (hoe snel werkt de machine), (iii) uit hoeveel (gelijke) eenheden is het membraaneiwit opgebouwd (dit noemt men de oligomere toestand), en (iv) de hoeveelheid substraat moleculen die per katalytische ronde over de membraan gaan (dit wordt de stoichiometrie genoemd). Bij het bestuderen van membraaneiwitten zijn dit basale vragen die men doorgaans eerst probeert te beantwoorden. In dit proefschrift zijn bovenstaande vragen bekeken en beantwoord en soms heeft dit tot andere conclusies geleid dan wat er tot nu toe bekend was. In de volgende paragraaf wordt eerst het membraaneiwit beschreven dat onderwerp is van dit proefschrift, alvorens er wat gedetailleerder op de vragen en hun antwoorden wordt ingegaan. De mannitol transporter van Escherichia coli Het substraat mannitol wordt in de bacterie Escherichia coli opgenomen door het membraaneiwit EnzymeII mtl, afgekort EII mtl. Eenmaal opgenomen in de cel wordt mannitol gebruikt als energiebron en voor de opbouw van vele andere componenten in de cel. Wanneer de bacterie mannitol als voedingsstof tegenkomt in zijn omgeving, bindt EII mtl de mannitol ergens in het midden van het eiwit. Nu kunnen er twee processen plaatsvinden: (i) mannitol wordt losgelaten aan de binnen- of buitenkant van de membraan, of (ii) EII mtl wordt geactiveerd en vervolgens wordt mannitol razendsnel getransporteerd in de cel. Het eerste proces wordt gefaciliteerde diffusie genoemd: gefaciliteerd omdat het transport gefaciliteerd wordt door het eiwit en diffusie omdat er geen extra energie in wordt gestoken en de richting van transport wordt bepaald door de richting van de concentratiegradiënt voor mannitol over de membraan. Het tweede proces is actief transport: het transport gaat tot wel 1000 malen sneller, maar kost wel extra energie. Een ander belangrijk verschil met passieve diffusie is dat mannitol chemisch veranderd wordt, zodat het substraat niet 168

8 Nederlandse samenvatting meer naar buiten kan ontsnappen. Aan de mannitol wordt een fosfaat groep gekoppeld, de zogenaamde fosforyleringsreactie (zie ook Figuur 2 in Hoofdstuk 8). De transporter werkt zo dus eigenlijk als een soort val. De affinitieit en stoichiometrie van EII mtl voor mannitol De affiniteit voor een substraat zegt eigenlijk niets anders dan hoe sterk het substraat in de bindingsholte van het eiwit wordt gebonden. Het is vergelijkbaar met de grijpers op de kermis: bij een zwakke grijper valt het substraat er bij iedere beweging van de arm weer uit; bij een hele sterke grijper wordt het substraat pas losgelaten op het juiste moment boven de winstbak. De affiniteit voor een substraat is een belangrijke parameter waarmee een eigenschap van een enzym wordt beschreven. EII mtl heeft een bijzonder hoge affiniteit voor mannitol: het wordt erg sterk gebonden. Het binden van een substraat (S) aan een eiwit (E) leidt tot complexvorming tussen die twee (ES) en wordt weergeven met behulp van een reactievergelijking: Dat de twee pijlen een tegengestelde richting hebben geeft aan dat de reactie omkeerbaar is, dat wil zeggen dat ES ook weer uiteen kan vallen in E + S. Wanneer de relatieve hoeveelheden van E, S en ES gelijk blijven is de reactie in thermodynamisch evenwicht. De sterkte van binding wordt bepaald door de waarden voor k 1 en k -1 : de associatie (binden) en dissociatie (uiteenvallen) konstanten, respectievelijk. Als k 1 groot is en k -1 klein, dan ligt het evenwicht van de reactie sterk naar rechts, naar de gebonden toestand, dus is er veel ES. Dit betekent dat de affiniteit van E voor S erg hoog is, zoals voor EII mtl. Een manier om de bindingssterkte (affiniteit) te bepalen is met behulp van de flow dialyse methode. Een voorbeeld hiervan is te zien in Figuur 1 in Hoofdstuk 2. De flow-dialyse meetopstelling bestaat uit twee gedeelten: het bovenste deel is een cilinder met een compartiment waarin het eiwit zich bevindt; het onderste gedeelte heeft een klein kanaaltje in de vorm van een spiraal die gegraveerd is aan de bovenzijde. De bovenste opening wordt gescheiden van de spiraal door een dun stukje folie (de membraan) waar hele kleine poriën in zitten. Deze poriën zijn zo klein (in de orde van miljardsten van een meter) dat een suiker als mannitol er makkelijk doorheen kan, maar het veel grotere eiwit niet. Het principe van scheiden van moleculen op hun grootte door een membraan heet dialyse. Een pomp zorgt ervoor dat er vloeistof onder het membraan (door de spiraal-vormige groeve) wordt gepompt (dit heet in het Engels een vloeistof flow). De vloeistof komt er vervolgens aan de 169

9 andere kant weer uit en wordt opgevangen. Veel suikers zijn in een radioactieve vorm te verkrijgen, zo ook mannitol. Het grote voordeel van radioactieve stoffen is dat we die met speciale apparatuur heel nauwkeurig en in hele lage hoeveelheden kunnen meten. Nu volgt een experiment: stel dat we in het bovenste compartiment een EII mtl oplossing hebben van een bekende concentratie en op het tijdstip t = 0 voegen we daaraan een klein beetje radioactief-gemerkt mannitol toe en we vangen de druppels, die onder het membraan heengepompt zijn, continu op. Omdat EII mtl de mannitol sterk bind zal er nauwelijks iets door de membraan lekken (ontsnappen) en in de opvangbuizen terechtkomen. We meten dus nagenoeg geen radioactiviteit in de druppels. Nu gaan we elke keer meer radioactief mannitol toevoegen. Op een gegeven moment zijn alle bindingsplaatsen in de eiwitten bezet: we hebben immers maar een bepaalde hoeveelheid eiwit in het bovenste compartiment zitten. We zeggen dan dat het systeem verzadigd is. Vervolgens zetten we de gemeten getallen voor de radioactiviteit uit tegen de totale hoeveelheid toegevoegde mannitol. Dit levert een grafiek op zoals te zien is in Figuur 5. In deze grafiek zit veel informatie verscholen. Figuur 5. Grafiek van een bindingsexperiment. Op de y-as staat de gemeten radioactiviteit; op de x-as de totaal toegevoegde hoeveelheid mannitol. De stippellijn betekent dat het maximum aan bindingsplaatsen bezet is. Ten eerste geeft het maximum van de curve (stippellijn) aan hoeveel mannitol moleculen er door alle eiwitten samen gebonden zijn. Ten tweede geeft de steilheid van de curve (hoe snel het maximum wordt bereikt) aan wat de affiniteit is van EII mtl voor mannitol. Nu we de eigenschappen van mannitol binding nauwkeurig kunnen meten, is de volgende stap het bepalen van de stoichiometrie tussen EII mtl en mannitol - niet zo moeilijk meer. Met behulp van de flow dialyse techniek hebben we kunnen berekenen dat er per twee EII mtl eiwitten maar één mannitol kan binden. Daarvoor vergelijken we de hoeveelheid eiwit dat we toe hebben gevoegd met het maximale 170

10 Nederlandse samenvatting aan binding (stippellijn Figuur 5). De stoichiometrie tussen EII mtl :mannitol is dus 2:1. Dit betekent dat er twee moleculen EII mtl op de een of andere manier aan elkaar zitten en dat ze samen verantwoordelijk zijn voor het binden van die ene mannitol. Dit is een belangrijke conclusie, omdat er in het verleden nogal eens gedacht werd dat de stoichiometrie 1:1 was. De oligomere toestand van EII mtl We weten nu dus dat EII mtl moet functioneren als een duo, omdat één enkele EII mtl dan een halve mannitol zou moeten binden en een halve mannitol bestaat niet. Er zijn dus twee identieke machines aan elkaar gekoppeld, en samen zorgen ze voor de binding en het transport van mannitol. Men zegt dan dat de oligomere toestand van EII mtl een dimeer is (di staat voor twee). Uit vele experimenten is gebleken dat EII mtl eigenlijk altijd als een duo voorkomt en ook zo functioneert; dit is onder andere aangetoond in Hoofdstuk 7. Je zou dus ook kunnen zeggen dat de affiniteit van één EII mtl voor een andere EII mtl (net als E voor S) heel erg hoog is. Als we de affinitieit in getallen zouden uitdrukken dan is de affinitieit van de EII mtl s voor elkaar meer dan 1000 sterker dan de affiniteit van EII mtl voor mannitol, en die was al hoog. Het feit dat EII mtl een extreem sterke dimeer is, maakt dat het moeilijk is om de monomeer (een enkele EII mtl ) te bestuderen; ze zitten eigenlijk altijd aan elkaar. Voor de biologische relevantie van EII mtl is het wel belangrijk om de eigenschappen van de monomeer te kennen. Je wilt de dimeer dus uit elkaar trekken en vervolgens de binding en activiteit bepalen. Dit bleek niet eenvoudig. Door een complexe, chemische truuk toe te passen konden we monomeren bestuderen. De conclusies waren echter wel opzienbarend: monomeer EII mtl lijkt zijn bindingsplek te zijn verloren en kan (waarschijnlijk daardoor) de mannitol niet meer fosforyleren. Dit suggereert dus dat EII mtl niet alleen structureel een dimeer is, dat wil zeggen dat ze zo voorkomt in de natuur, maar ook functioneel, de dimeer is noodzakelijk voor de functie. Het functioneren van EII mtl in meer detail In het begin van deze Nederlandse samenvatting zijn de eiwitten voorgesteld als kleine machines. Deze machines bestaan uit allerlei radertjes en tandwielen die het mechanisme vormen. In een membraaneiwit vinden verschillende processen plaats om het substraat te transporteren, zoals de binding en de translocatie. Veelal zijn verschillende onderdelen van het membraaneiwit bij de deze processen betrokken. Er zijn verschillende manieren om te bestuderen welke delen van het eiwit specifiek bij één proces betrokken zijn. Eén daarvan is door het inactiveren van één proces met behulp van mutagenese, oftewel het specifiek muteren van bepaalde delen van de blauwdruk van het eiwit. Dit kan bijvoorbeeld voorgesteld worden als het verwijderen van een tand uit een tandwiel. Van de mutanten is bekeken welke functies nog intact zijn en welke niet. Een andere manier om het proces van een eiwit in meer detail te bestuderen is met behulp van spectroscopie. In het kort komt het er op neer dat er licht 171

11 op een eiwitoplossing wordt gestraald en dat het licht dat uit de oplossing komt, wordt geanalyseerd. Via een fysisch process worden de eigenschappen van het licht veranderd door de aanwezigheid van het eiwit. Voornamelijk het aminozuur tryptofaan is hiervoor verantwoordelijk. Tryptofaan kan licht van een bepaalde golflengte absorberen, raakt daardoor in een energetische hogere toestand en kan die opgeslagen energie vervolgens weer uitstralen bij een andere golflengte. Dit laatste proces heet luminiscentie (een opsomming van fluorescentie en fosforiscentie). De eigenschappen van luminiscentie, en de veranderingen die optreden door bijvoorbeeld substraat-binding, vertellen wat er in het binnenste van het eiwit gebeurt. De tryptofanen zijn kleine lichtpeertjes die hun kleur aanpassen aan hun omgeving. Bevind de tryptofaan zich in een water-afgeschermde plek (diep) in het eiwit, dan straalt de tryptofaan relatief blauw licht; is de tryptofaan echter omringd door water, bijvoorbeeld aan het oppervlak van een eiwit, dan straalt de tryptofaan relatief rood licht uit. In Hoofdstuk 5 van dit proefschrift is fosforiscentiespectroscopie gebruikt om in EII mtl te kijken en te onderzoeken waar grote veranderingen plaatsvinden als gevolg van mannitol binding. Dit is gedaan door in de blauwdruk van het eiwit verschillende aminozuren in een tryptofaan te muteren. Figuur 5 van Hoofdstuk 8 toont de lange keten van aminozuren van het membraan-gebonden deel van EII mtl (voorgesteld als een kralenketting). De cilinders (I - VIII) zijn de -helixen, die verbonden zijn met korte lussen. In deze figuur zijn alle posities, die op de een of andere manier betrokken zijn bij de binding van mannitol, in het zwart weergegeven. Deze informatie is een samenvatting van de gegevens in Hoofdstuk 5 plus andere al bekende data. Echter, de figuur is nog niet compleet, want voor veel posities weten we nog niet of ze bij dit proces betrokken zijn. Hier is dus nog veel werk te doen en het is een flinke klus om veel mutanten te maken. De affiniteit van de ene EII mtl voor de andere is enorm hoog. Dit betekent dat EII mtl voornamelijk als dimeer voorkomt. Maar, eens in de zoveel tijd zal de dimeer even uit elkaar gaan om twee monomeren te vormen, om dan vervolgens snel weer bij elkaar te komen. De dynamiek van dit proces is onderzocht en staat beschreven in Hoofdstuk 7. Hiervoor is gebruik gemaakt van een andere spectroscopische techniek, namelijk confocale microscopie. In een microscoop wordt licht van een laser tot een extreem klein volume gebundeld in een oplossing. Dit optische volume komt overeen met de inhoud van een enkele Escherichia coli cel en heeft een inhoud van ongeveer liter. EII mtl, in een oplossing en (chemisch) voorzien van een lampje, zal zo af en toe door dit kleine volume bewegen. Wanneer dit gebeurt wordt het lampje aangeslagen door het laser licht en gaat branden (fluoresceren), totdat het weer uit beeld is. De fluorescentie wordt gedetecteerd en de felheid van het gedetecteerde licht alswel de tijdsduur vertellen iets over het deeltje dat door het volume zweefde. Een heel klein deeltje zal veel sneller bewegen dan een groot en log deeltje. De tijdsduur van het traject dat het deeltje doorloopt om van de ene kant van het volume naar de andere kant te bewegen is evenredig met de grootte van het deeltje. De felheid 172

12 Nederlandse samenvatting van het deeltje kan iets zeggen over de oligomere toestand van het deeltje. Een deeltje dat twee lampjes heeft (een dimeer) brand twee keer zo fel als een deeltje met maar een lampje (een monomeer). Zo hebben we kunnen vaststellen dat EII mtl een dimeer is, een conclusie die we op basis van andere gegevens al hadden voorspeld. Om aan te tonen dat de dimeer van EII mtl eens in de zoveel tijd toch even snel uit elkaar gaat, hebben we EII mtl voorzien van zowel een groen als een rood lampje. Tevens hebben we de fluorescentie detector en de microscoop zo aangepast dat er pas een signaal binnenkomt wanneer beide kleuren tegelijk door het kleine volume bewegen. Op tijdstip t = 0 zijn groene dimeren en rode dimeren van EII mtl gemengd. Op dit moment detecteren we geen signaal. Maar in de loop van de tijd (na ± 15 min) zien we langzaam een signaal opkomen. Dit betekent dat de groene en rode dimeren toch even uit elkaar zijn gegaan en dat een losse groene een losse rode heeft gevonden. Uit het feit dat dit een heel langzaam proces is (het maximum aan uitwisseling tussen groen en rood wordt pas na ongeveer een uur bereikt) kunnen we opmaken dat de dimeer van EII mtl heel stabiel is. Perspectief De mannitol transporter van Escherichia coli is in 1969 voor het eerst beschreven in de literatuur door Roseman en medewerkers. Er wordt dus al ruim 35 jaar aan EII mtl gewerkt, gesleuteld en gemanipuleerd om het werkingsmechanisme in detail te begrijpen. Echter, zoals wel vaker in de wetenschap, roept het beantwoorden van één vraag weer vele nieuwe op. Er is een redelijk goed beeld van het bindingsproces en de translocatie van de mannitol van buiten de cel naar binnen. Maar we kunnen slechts gebieden of enkele aminozuren aanwijzen die hierin een functie lijken te hebben. Ook kennen we de sterkte van de dimeer, maar begrijpen waarom twee moleculen een zo sterke interactie aangaan is een ander verhaal. Voor enkele andere transporteiwitten is het bekend dat juist de dimeer niet zo sterk is. De reden hiervoor is waarschijnlijk dat de bacterie het aantal actieve dimeren zo kan reguleren: door meer of minder eiwit aan te maken kan het evenwicht naar de dimeer immers aangepast worden (zie het E + S reactieschema). Voor EII mtl lijkt deze regulatie niet op te gaan, omdat zelfs bij extreem lage concentraties de transporter een dimeer is. Het feit dat de transporter geactiveerd moet worden voor een hogere transportsnelheid lijkt dit gemis echter te compenseren. De natuur heeft blijkbaar toch zo zijn eigen middelen om de touwtjes in handen te houden. 173

13 174

Van 'gastarbeider' tot 'Nederlander' Prins, Karin Simone

Van 'gastarbeider' tot 'Nederlander' Prins, Karin Simone Van 'gastarbeider' tot 'Nederlander' Prins, Karin Simone IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

Improving the properties of polymer blends by reactive compounding van der Wal, Douwe Jurjen

Improving the properties of polymer blends by reactive compounding van der Wal, Douwe Jurjen University of Groningen Improving the properties of polymer blends by reactive compounding van der Wal, Douwe Jurjen IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

De betrouwbaarheid van kleinschalige methoden voor waterzuivering Kaaij, Rachel van der

De betrouwbaarheid van kleinschalige methoden voor waterzuivering Kaaij, Rachel van der University of Groningen De betrouwbaarheid van kleinschalige methoden voor waterzuivering Kaaij, Rachel van der IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

Expression and functional characterization of membrane proteins Gul, Nadia

Expression and functional characterization of membrane proteins Gul, Nadia Expression and functional characterization of membrane proteins Gul, Nadia IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

The role of camp-dependent protein kinase A in bile canalicular plasma membrane biogenesis in hepatocytes Wojtal, Kacper Andrze

The role of camp-dependent protein kinase A in bile canalicular plasma membrane biogenesis in hepatocytes Wojtal, Kacper Andrze University of Groningen The role of camp-dependent protein kinase A in bile canalicular plasma membrane biogenesis in hepatocytes Wojtal, Kacper Andrze IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's

Nadere informatie

On the mechanism of prokaryotic glutamate transporter homologues Groeneveld, Maarten

On the mechanism of prokaryotic glutamate transporter homologues Groeneveld, Maarten University of Groningen On the mechanism of prokaryotic glutamate transporter homologues Groeneveld, Maarten IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

University of Groningen. Electron Holography of Nanoparticles Keimpema, Koenraad

University of Groningen. Electron Holography of Nanoparticles Keimpema, Koenraad University of Groningen Electron Holography of Nanoparticles Keimpema, Koenraad IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Electric double layer interactions in bacterial adhesion and detachment Poortinga, Albert Thijs

Electric double layer interactions in bacterial adhesion and detachment Poortinga, Albert Thijs University of Groningen Electric double layer interactions in bacterial adhesion and detachment Poortinga, Albert Thijs IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

Sphingolipids, rafts and multidrug resistance Hinrichs, Joann Wilhelm Jakob

Sphingolipids, rafts and multidrug resistance Hinrichs, Joann Wilhelm Jakob Sphingolipids, rafts and multidrug resistance Hinrichs, Joann Wilhelm Jakob IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Mazzola, P. (2016). Phenylketonuria: From body to brain [Groningen]: Rijksuniversiteit Groningen

Citation for published version (APA): Mazzola, P. (2016). Phenylketonuria: From body to brain [Groningen]: Rijksuniversiteit Groningen University of Groningen Phenylketonuria Mazzola, Priscila IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

Laat maar zitten Janssen, Janine Hubertina Lambertha Joseph

Laat maar zitten Janssen, Janine Hubertina Lambertha Joseph Laat maar zitten Janssen, Janine Hubertina Lambertha Joseph IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Slotboom, D. J. (2001). Unconventional structural features of glutamate transporters s.n.

Citation for published version (APA): Slotboom, D. J. (2001). Unconventional structural features of glutamate transporters s.n. University of Groningen Unconventional structural features of glutamate transporters Slotboom, Dirk IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

Een model voor personeelsbesturing van Donk, Dirk

Een model voor personeelsbesturing van Donk, Dirk Een model voor personeelsbesturing van Donk, Dirk IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Nadere informatie

Neuroanatomical changes in patients with loss of visual function Prins, Doety

Neuroanatomical changes in patients with loss of visual function Prins, Doety Neuroanatomical changes in patients with loss of visual function Prins, Doety IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

University of Groningen

University of Groningen University of Groningen Opvoeding op school en in het gezin. Onderzoek naar de samenhang tussen opvoeding en de houding van jongeren ten opzichte van sociale grenzen Mooren, Francisca Catharina Theodora

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Detmers, F. J. M. (2001). The oligopeptide transport system of Lactococcus lactis s.n.

Citation for published version (APA): Detmers, F. J. M. (2001). The oligopeptide transport system of Lactococcus lactis s.n. University of Groningen The oligopeptide transport system of Lactococcus lactis Detmers, Franciscus Johan Marinus IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if

Nadere informatie

Molecular aspects of HNPCC and identification of mutation carriers Niessen, Renee

Molecular aspects of HNPCC and identification of mutation carriers Niessen, Renee Molecular aspects of HNPCC and identification of mutation carriers Niessen, Renee IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Osmotic regulation of transport processes in Lactobacillus plantarum Glaasker, Erwin

Osmotic regulation of transport processes in Lactobacillus plantarum Glaasker, Erwin University of Groningen Osmotic regulation of transport processes in Lactobacillus plantarum Glaasker, Erwin IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

The development of stable influenza vaccine powder formulations for new needle-free dosage forms Amorij, Jean-Pierre

The development of stable influenza vaccine powder formulations for new needle-free dosage forms Amorij, Jean-Pierre University of Groningen The development of stable influenza vaccine powder formulations for new needle-free dosage forms Amorij, Jean-Pierre IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version

Nadere informatie

University of Groningen. Zorgvermijding en zorgverlamming Schout, Hendrik Gerrit

University of Groningen. Zorgvermijding en zorgverlamming Schout, Hendrik Gerrit University of Groningen Zorgvermijding en zorgverlamming Schout, Hendrik Gerrit IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Procesevaluatie van het Navigator project Jager, John Mike

Procesevaluatie van het Navigator project Jager, John Mike Procesevaluatie van het Navigator project Jager, John Mike IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

University of Groningen. Up2U Harder, Annemiek T.; Eenshuistra, Annika

University of Groningen. Up2U Harder, Annemiek T.; Eenshuistra, Annika University of Groningen Harder, Annemiek T.; Eenshuistra, Annika IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Fodran, P. (2015). Stereoselective synthesis of glycerol-based lipids [S.l.]: [S.n.]

Citation for published version (APA): Fodran, P. (2015). Stereoselective synthesis of glycerol-based lipids [S.l.]: [S.n.] University of Groningen Stereoselective synthesis of glycerol-based lipids Fodran, Peter IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it.

Nadere informatie

Quantitative STIR MRI as prognostic imaging biomarker for nerve regeneration Viddeleer, Alain

Quantitative STIR MRI as prognostic imaging biomarker for nerve regeneration Viddeleer, Alain University of Groningen Quantitative STIR MRI as prognostic imaging biomarker for nerve regeneration Viddeleer, Alain IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

University of Groningen. De afkoelingsperiode in faillissement Aa, Maria Josepha van der

University of Groningen. De afkoelingsperiode in faillissement Aa, Maria Josepha van der University of Groningen De afkoelingsperiode in faillissement Aa, Maria Josepha van der IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it.

Nadere informatie

Improving metabolic control in NIDDM patients referred for insulin therapy Goddijn, Patricia Petra Maria

Improving metabolic control in NIDDM patients referred for insulin therapy Goddijn, Patricia Petra Maria Improving metabolic control in NIDDM patients referred for insulin therapy Goddijn, Patricia Petra Maria IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish

Nadere informatie

University of Groningen

University of Groningen University of Groningen Jongeren in de jeugdzorg en risicofactoren van zwerfgedrag. Een onderzoek naar de bijdrage van risicofactoren van zwerfgedrag op de duur van zorggebruik bij jongeren in de jeugdzorg.

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Veeze, P. (1968). Rationale and methods of early detection in lung cancer. [S.n.].

Citation for published version (APA): Veeze, P. (1968). Rationale and methods of early detection in lung cancer. [S.n.]. University of Groningen Rationale and methods of early detection in lung cancer. Veeze, Piet IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Verbakel, N. J. (2007). Het Chronische Vermoeidheidssyndroom, Fibromyalgie & Reuma.

Citation for published version (APA): Verbakel, N. J. (2007). Het Chronische Vermoeidheidssyndroom, Fibromyalgie & Reuma. University of Groningen Het Chronische Vermoeidheidssyndroom, Fibromyalgie & Reuma. Verbakel, N. J. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

Schoolsucces van Friese leerlingen in het voortgezet onderwijs de Boer, Hester

Schoolsucces van Friese leerlingen in het voortgezet onderwijs de Boer, Hester Schoolsucces van Friese leerlingen in het voortgezet onderwijs de Boer, Hester IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Draagvlak migratiebeleid Postmes, Thomas; Gordijn, Ernestine; Kuppens, T.; Gootjes, Frank; Albada, Katja

Draagvlak migratiebeleid Postmes, Thomas; Gordijn, Ernestine; Kuppens, T.; Gootjes, Frank; Albada, Katja University of Groningen Draagvlak migratiebeleid Postmes, Thomas; Gordijn, Ernestine; Kuppens, T.; Gootjes, Frank; Albada, Katja IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

University of Groningen. On the mobility of biomolecules van den Bogaart, Geert

University of Groningen. On the mobility of biomolecules van den Bogaart, Geert University of Groningen On the mobility of biomolecules van den Bogaart, Geert IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Mensen met een verstandelijke handicap en sexueel misbruik Kooij, D.G.

Mensen met een verstandelijke handicap en sexueel misbruik Kooij, D.G. Mensen met een verstandelijke handicap en sexueel misbruik Kooij, D.G. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

University of Groningen

University of Groningen University of Groningen STERK in het werk. Een kwalitatief onderzoek naar de adoptie van een programma gericht op het Stimuleren van Eigen Regie en Kwaliteit van leven (STERK) van nierpatiënten door zorgverleners

Nadere informatie

Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor

Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor University of Groningen Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

Multiple sclerose Zwanikken, Cornelis Petrus

Multiple sclerose Zwanikken, Cornelis Petrus Multiple sclerose Zwanikken, Cornelis Petrus IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document

Nadere informatie

Dynamics of inner ear pressure change with emphasis on the cochlear aqueduct Laurens-Thalen, Elisabeth Othilde

Dynamics of inner ear pressure change with emphasis on the cochlear aqueduct Laurens-Thalen, Elisabeth Othilde University of Groningen Dynamics of inner ear pressure change with emphasis on the cochlear aqueduct Laurens-Thalen, Elisabeth Othilde IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version

Nadere informatie

University of Groningen. Inferior or superior Carmona Rodriguez, Carmen

University of Groningen. Inferior or superior Carmona Rodriguez, Carmen University of Groningen Inferior or superior Carmona Rodriguez, Carmen IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

Hypothalamus, pituitary and thyroid. The control system of thyroid hormone production. Sluiter, Wim J.

Hypothalamus, pituitary and thyroid. The control system of thyroid hormone production. Sluiter, Wim J. University of Groningen Hypothalamus, pituitary and thyroid. The control system of thyroid hormone production. Sluiter, Wim J. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

University of Groningen. Hulp op maat voor leerlingen met leerproblemen in het vmbo Mombarg, Remo

University of Groningen. Hulp op maat voor leerlingen met leerproblemen in het vmbo Mombarg, Remo University of Groningen Hulp op maat voor leerlingen met leerproblemen in het vmbo Mombarg, Remo IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

University of Groningen. Eerste Hulp vaker ter plaatse Verhage, Vera

University of Groningen. Eerste Hulp vaker ter plaatse Verhage, Vera University of Groningen Eerste Hulp vaker ter plaatse Verhage, Vera IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

Zorgen rondom IVF Boekaar, J.; Riemersma, M.

Zorgen rondom IVF Boekaar, J.; Riemersma, M. Zorgen rondom IVF Boekaar, J.; Riemersma, M. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document

Nadere informatie

Interactie als gereedschap Koole, Tom

Interactie als gereedschap Koole, Tom Interactie als gereedschap Koole, Tom IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document

Nadere informatie

University of Groningen. Interfacial action of phospholipase A2 Meulenhoff, Peter

University of Groningen. Interfacial action of phospholipase A2 Meulenhoff, Peter University of Groningen Interfacial action of phospholipase A2 Meulenhoff, Peter IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Hoekstra, H. J. (1982). Fractures of the proximal femur in children and adolescents [S.n.]

Citation for published version (APA): Hoekstra, H. J. (1982). Fractures of the proximal femur in children and adolescents [S.n.] University of Groningen Fractures of the proximal femur in children and adolescents Hoekstra, Harald IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to

Nadere informatie

Transcriptome analysis to investigate the link between obesity and its metabolic complications Wolfs, Marcel Guillaume Maria

Transcriptome analysis to investigate the link between obesity and its metabolic complications Wolfs, Marcel Guillaume Maria University of Groningen Transcriptome analysis to investigate the link between obesity and its metabolic complications Wolfs, Marcel Guillaume Maria IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's

Nadere informatie

Intrapersonal factors, social context and health-related behavior in adolescence Veselska, Zuzana

Intrapersonal factors, social context and health-related behavior in adolescence Veselska, Zuzana University of Groningen Intrapersonal factors, social context and health-related behavior in adolescence Veselska, Zuzana IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Ambrosio de Castro, A. H. (2006). Atmospheric NH3 deposition, S and N metabolism in curly kale s.n.

Citation for published version (APA): Ambrosio de Castro, A. H. (2006). Atmospheric NH3 deposition, S and N metabolism in curly kale s.n. University of Groningen Atmospheric NH3 deposition, S and N metabolism in curly kale Ambrosio de Castro, Ana Helena IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

University of Groningen. De besmettelijkheid van de ftisis Groenhuis, Dirk Johan Jacob

University of Groningen. De besmettelijkheid van de ftisis Groenhuis, Dirk Johan Jacob University of Groningen De besmettelijkheid van de ftisis Groenhuis, Dirk Johan Jacob IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Scheepstra, A. J. M. (1998). Leerlingen met Downs syndroom in de basisschool Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Scheepstra, A. J. M. (1998). Leerlingen met Downs syndroom in de basisschool Groningen: s.n. University of Groningen Leerlingen met Downs syndroom in de basisschool Scheepstra, Adriana IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from

Nadere informatie

The application of molecular dynamics simulation techniques and free energy Pieffet, Gilles

The application of molecular dynamics simulation techniques and free energy Pieffet, Gilles University of Groningen The application of molecular dynamics simulation techniques and free energy Pieffet, Gilles IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

STAT3 and STAT5 signaling in normal and leukemic hematopoietic cells Wierenga, Albertus Titus Johannes

STAT3 and STAT5 signaling in normal and leukemic hematopoietic cells Wierenga, Albertus Titus Johannes University of Groningen STAT3 and STAT5 signaling in normal and leukemic hematopoietic cells Wierenga, Albertus Titus Johannes IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

HMF oxidase Dijkman, Willem Pieter

HMF oxidase Dijkman, Willem Pieter MF oxidase Dijkman, Willem Pieter IMPRTANT NTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version

Nadere informatie

University of Groningen. Living with Rheumatoid Arthritis Benka, Jozef

University of Groningen. Living with Rheumatoid Arthritis Benka, Jozef University of Groningen Living with Rheumatoid Arthritis Benka, Jozef IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

Oxidative dehydrogenation of ethylbenzene under industrially relevant conditions Zarubina, Valeriya

Oxidative dehydrogenation of ethylbenzene under industrially relevant conditions Zarubina, Valeriya University of Groningen Oxidative dehydrogenation of ethylbenzene under industrially relevant conditions Zarubina, Valeriya IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

University of Groningen. Embryogenesis and neogenesis of the endocrine pancreas Gangaram-Panday, Shanti Tireshma

University of Groningen. Embryogenesis and neogenesis of the endocrine pancreas Gangaram-Panday, Shanti Tireshma University of Groningen Embryogenesis and neogenesis of the endocrine pancreas Gangaram-Panday, Shanti Tireshma IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

University of Groningen. The molecular choreography of the Sec translocation system Seinen, Anne-Bart

University of Groningen. The molecular choreography of the Sec translocation system Seinen, Anne-Bart University of Groningen The molecular choreography of the Sec translocation system Seinen, Anne-Bart IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to

Nadere informatie

Multiple sclerose Zwanikken, Cornelis Petrus

Multiple sclerose Zwanikken, Cornelis Petrus Multiple sclerose Zwanikken, Cornelis Petrus IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document

Nadere informatie

The diversity puzzle Mäs, Michael

The diversity puzzle Mäs, Michael The diversity puzzle Mäs, Michael IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version

Nadere informatie

University of Groningen. Photochromic molecular switches Robertus, Jort

University of Groningen. Photochromic molecular switches Robertus, Jort University of Groningen Photochromic molecular switches Robertus, Jort IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Roodenburg, J. L. N. (1985). CO2-laserchirurgie van leukoplakie van het mondslijmvlies. [S.l.]: [S.n.].

Citation for published version (APA): Roodenburg, J. L. N. (1985). CO2-laserchirurgie van leukoplakie van het mondslijmvlies. [S.l.]: [S.n.]. University of Groningen CO2-laserchirurgie van leukoplakie van het mondslijmvlies Roodenburg, Johannes Leendert Nicolaas IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

University of Groningen. Vrije en reguliere scholen vergeleken Steenbergen, Hilligje

University of Groningen. Vrije en reguliere scholen vergeleken Steenbergen, Hilligje University of Groningen Vrije en reguliere scholen vergeleken Steenbergen, Hilligje IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

University of Groningen. BNP and NT-proBNP in heart failure Hogenhuis, Jochem

University of Groningen. BNP and NT-proBNP in heart failure Hogenhuis, Jochem University of Groningen BNP and NT-proBNP in heart failure Hogenhuis, Jochem IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Egberink, I. J-A. L. (2010). Applications of item response theory to non-cognitive data Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Egberink, I. J-A. L. (2010). Applications of item response theory to non-cognitive data Groningen: s.n. University of Groningen Applications of item response theory to non-cognitive data Egberink, Iris IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

Helping infants and toddlers in Foster family care van Andel, Hans

Helping infants and toddlers in Foster family care van Andel, Hans Helping infants and toddlers in Foster family care van Andel, Hans IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

The role of apolipoprotein E in the assembly and secretion of very low density lipoproteins Mensenkamp, Arjen Rutger

The role of apolipoprotein E in the assembly and secretion of very low density lipoproteins Mensenkamp, Arjen Rutger University of Groningen The role of apolipoprotein E in the assembly and secretion of very low density lipoproteins Mensenkamp, Arjen Rutger IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version

Nadere informatie

Lamotrigine in bipolar depression Loos, Marcus Lambertus Maria van der

Lamotrigine in bipolar depression Loos, Marcus Lambertus Maria van der Lamotrigine in bipolar depression Loos, Marcus Lambertus Maria van der IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

Molecular aggregation in water Buwalda, Rixt Tietje

Molecular aggregation in water Buwalda, Rixt Tietje Molecular aggregation in water Buwalda, Rixt Tietje IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Nadere informatie

Galacto-oligosaccharide synthesis using immobilized β-galactosidase Benjamins, Frédéric

Galacto-oligosaccharide synthesis using immobilized β-galactosidase Benjamins, Frédéric University of Groningen Galacto-oligosaccharide synthesis using immobilized β-galactosidase Benjamins, Frédéric IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

Man of vrouw? Een onderzoek naar sekseverschillen in reacties op chronische aandoeningen Roeke, M.

Man of vrouw? Een onderzoek naar sekseverschillen in reacties op chronische aandoeningen Roeke, M. Man of vrouw? Een onderzoek naar sekseverschillen in reacties op chronische aandoeningen Roeke, M. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

The ecological success of Burkholderia terrae BS001 and related strains in the mycosphere Nazir, Rashid

The ecological success of Burkholderia terrae BS001 and related strains in the mycosphere Nazir, Rashid University of Groningen The ecological success of Burkholderia terrae BS001 and related strains in the mycosphere Nazir, Rashid IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

Uw mening over gaswinning uit het Groningen-gasveld: Onderzoeksresultaten fase 2 Hoekstra, Elisabeth; Perlaviciute, Goda; Steg, Emmalina

Uw mening over gaswinning uit het Groningen-gasveld: Onderzoeksresultaten fase 2 Hoekstra, Elisabeth; Perlaviciute, Goda; Steg, Emmalina University of Groningen Uw mening over gaswinning uit het Groningen-gasveld: Onderzoeksresultaten fase 2 Hoekstra, Elisabeth; Perlaviciute, Goda; Steg, Emmalina IMPORTANT NOTE: You are advised to consult

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Schaafsma, S. H. (2000). Down-scaling of a fluidised bed agglomeration process Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Schaafsma, S. H. (2000). Down-scaling of a fluidised bed agglomeration process Groningen: s.n. University of Groningen Down-scaling of a fluidised bed agglomeration process Schaafsma, Stefan Hendrikus IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Weide, M. G. (1995). Effectief basisonderwijs voor allochtone leerlingen Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Weide, M. G. (1995). Effectief basisonderwijs voor allochtone leerlingen Groningen: s.n. University of Groningen Effectief basisonderwijs voor allochtone leerlingen Weide, Marga Geerte IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

University of Groningen. Resultaat van pleegzorgplaatsingen Oijen, Simon van

University of Groningen. Resultaat van pleegzorgplaatsingen Oijen, Simon van University of Groningen Resultaat van pleegzorgplaatsingen Oijen, Simon van IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Effective monitoring and control with intelligent products Meyer, Gerben Gerald

Effective monitoring and control with intelligent products Meyer, Gerben Gerald Effective monitoring and control with intelligent products Meyer, Gerben Gerald IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Development and description of controlled release formulations for use in powder detergents Hartman Kok, Paul Jean Antoine

Development and description of controlled release formulations for use in powder detergents Hartman Kok, Paul Jean Antoine University of Groningen Development and description of controlled release formulations for use in powder detergents Hartman Kok, Paul Jean Antoine IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's

Nadere informatie

Opvoeding op school en in het gezin. Onderzoek naar de samenhang tussen opvoeding en de houding van jongeren ten opzichte van sociale grenzen

Opvoeding op school en in het gezin. Onderzoek naar de samenhang tussen opvoeding en de houding van jongeren ten opzichte van sociale grenzen Opvoeding op school en in het gezin. Onderzoek naar de samenhang tussen opvoeding en de houding van jongeren ten opzichte van sociale grenzen Mooren, Francisca Catharina Theodora van der IMPORTANT NOTE:

Nadere informatie

University of Groningen. Linear conic programming: genericity and stability Jargalsaikhan, Bolor

University of Groningen. Linear conic programming: genericity and stability Jargalsaikhan, Bolor University of Groningen Linear conic programming: genericity and stability Jargalsaikhan, Bolor IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Hendriks, H. G. D. (2004). Transfusion requirements in orthotopic liver transplantation Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Hendriks, H. G. D. (2004). Transfusion requirements in orthotopic liver transplantation Groningen: s.n. University of Groningen Transfusion requirements in orthotopic liver transplantation Hendriks, Herman George Dirk IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if

Nadere informatie

Citation for published version (APA): van der Ploeg, J. (1997). Instrumental variable estimation and group-asymptotics Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): van der Ploeg, J. (1997). Instrumental variable estimation and group-asymptotics Groningen: s.n. University of Groningen Instrumental variable estimation and group-asymptotics van der Ploeg, J. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

Ovarian cancer gene therapy Mahasreshti, Parameshwar Janardhan

Ovarian cancer gene therapy Mahasreshti, Parameshwar Janardhan Ovarian cancer gene therapy Mahasreshti, Parameshwar Janardhan IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Droogh, J. (2014). Interhospital transport of the critically ill patient: Focus on the journey [S.l.]: [S.n.

Citation for published version (APA): Droogh, J. (2014). Interhospital transport of the critically ill patient: Focus on the journey [S.l.]: [S.n. University of Groningen Interhospital transport of the critically ill patient Droogh, J.M. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from

Nadere informatie

Infections, inflammation and venous thrombosis; an epidemiological perspective Tichelaar, Ynse Ieuwe Gerardus Vladimir

Infections, inflammation and venous thrombosis; an epidemiological perspective Tichelaar, Ynse Ieuwe Gerardus Vladimir University of Groningen Infections, inflammation and venous thrombosis; an epidemiological perspective Tichelaar, Ynse Ieuwe Gerardus Vladimir IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's

Nadere informatie

Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas

Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas University of Groningen Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version

Nadere informatie

University of Groningen. Stormy clouds in seventh heaven Meijer, Judith Linda

University of Groningen. Stormy clouds in seventh heaven Meijer, Judith Linda University of Groningen Stormy clouds in seventh heaven Meijer, Judith Linda IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

University of Groningen. Positron emission tomography in urologic oncology Jong, Igle Jan de

University of Groningen. Positron emission tomography in urologic oncology Jong, Igle Jan de University of Groningen Positron emission tomography in urologic oncology Jong, Igle Jan de IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from

Nadere informatie

Cryosurgery in cervical intraepithelial neoplasia. A morphometric study Boonstra, Hendrik

Cryosurgery in cervical intraepithelial neoplasia. A morphometric study Boonstra, Hendrik University of Groningen Cryosurgery in cervical intraepithelial neoplasia. A morphometric study Boonstra, Hendrik IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if

Nadere informatie

Exploiting natural and induced genetic variation to study hematopoiesis Gerrits, Alice

Exploiting natural and induced genetic variation to study hematopoiesis Gerrits, Alice Exploiting natural and induced genetic variation to study hematopoiesis Gerrits, Alice IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it.

Nadere informatie

The importance of tactical skills in talent development Kannekens, Rianne

The importance of tactical skills in talent development Kannekens, Rianne The importance of tactical skills in talent development Kannekens, Rianne IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

University of Groningen

University of Groningen University of Groningen De ontwikkeling van prikkelverwerking bij mensen met een Autisme Spectrum Stoornis en de invloed van hulp en begeleiding gedurende het leven. Fortuin, Marret; Landsman-Dijkstra,

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Wagemakers, M. (2015). Angiogenesis and angiopoietins in human gliomas [Groningen]: University of Groningen

Citation for published version (APA): Wagemakers, M. (2015). Angiogenesis and angiopoietins in human gliomas [Groningen]: University of Groningen University of Groningen Angiogenesis and angiopoietins in human gliomas Wagemakers, Michiel IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from

Nadere informatie

Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas

Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas University of Groningen Understanding the role of health literacy in self-management and health behaviors among older adults Geboers, Bas IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version

Nadere informatie

Perceptual interactions in human vision and implications for information visualization van den Berg, Ronald

Perceptual interactions in human vision and implications for information visualization van den Berg, Ronald University of Groningen Perceptual interactions in human vision and implications for information visualization van den Berg, Ronald IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

Infrastructure investment in Indonesia Mustajab, M.

Infrastructure investment in Indonesia Mustajab, M. Infrastructure investment in Indonesia Mustajab, M. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Nadere informatie

University of Groningen. Paula voor goud Piersma, Theun. Published in: Vogels+

University of Groningen. Paula voor goud Piersma, Theun. Published in: Vogels+ University of Groningen Paula voor goud Piersma, Theun Published in: Vogels+ IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Knowledge, chance, and change Kooi, Barteld

Knowledge, chance, and change Kooi, Barteld Knowledge, chance, and change Kooi, Barteld IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document

Nadere informatie

Computer assisted decision support in acutely ill patients. Application in glucose management and quantification of myocardial reperfusion

Computer assisted decision support in acutely ill patients. Application in glucose management and quantification of myocardial reperfusion Computer assisted decision support in acutely ill patients. Application in glucose management and quantification of myocardial reperfusion Vogelzang, Mathijs IMPORTANT NOTE: You are advised to consult

Nadere informatie

A proteomics approach to inner membrane biogenesis in Escherichia coli Price, Claire Emile

A proteomics approach to inner membrane biogenesis in Escherichia coli Price, Claire Emile A proteomics approach to inner membrane biogenesis in Escherichia coli Price, Claire Emile IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from

Nadere informatie

University of Groningen. Dwaallichten, struikeltochten, tolwegen en zangsporen Roodbol, Pieternella

University of Groningen. Dwaallichten, struikeltochten, tolwegen en zangsporen Roodbol, Pieternella University of Groningen Dwaallichten, struikeltochten, tolwegen en zangsporen Roodbol, Pieternella IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie