Open Educational Resources

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Open Educational Resources"

Transcriptie

1 Hoofdstuk Liberalisme Introductie Leerkern Open Educational Resources De ontwikkeling van liberale ideeën De relatie tussen de ontwikkeling van liberale ideeën en vorming van liberale partijen in Nederland. Het ontstaan van de liberale stroming en de bloeitijd van het klassieke liberalisme. Het ontstaan en de ontwikkeling van liberale partijen in Nederland

2 Politieke stromingen Hoofdstuk Liberalisme I N T R O D U C T I E In het vorige hoofdstuk stonden ideologieën en daarop gebaseerde politieke stromingen centraal. Een aantal ideologieën kan op grond van haar uitgangspunten en kenmerken tot dezelfde ideologische traditie gerekend worden. In dit hoofdstuk wordt de ideologische traditie van het liberalisme behandeld. De nadruk zal liggen op de relatie tussen de ontwikkeling van liberale ideeën (theorie) en de vorming van liberale partijen (praktijk). Dit hoofdstuk beziet welke ideologische ontwikkelingen binnen de liberale politieke stroming(en) leidden tot veranderingen binnen bestaande liberale partijen of tot de oprichting van nieuwe liberale partijen. In dit hoofdstuk zullen we een antwoord geven op de volgende vragen: bestaat er zoiets als hét liberalisme? Welke politieke filosofen en economen worden tot de grondleggers van het liberalisme gerekend? Welke theorieën hebben deze politieke filosofen en economen ontwikkeld en wat hebben zij gemeenschappelijk? Wat wordt verstaan onder het klassieke liberalisme? Wat was de politieke situatie in Nederland ten tijde van het ontstaan van de liberale stroming? Waarom noemden de eerste liberalen zich constitutionelen? Welke periode wordt in Nederland de bloeitijd van het klassieke liberalisme genoemd en waarom? Wat was de eerste Nederlandse liberale partij? Welke drie liberale stromingen kunnen rond in Nederland worden onder- scheiden? Welke visie had elk van deze stromingen ten aanzien van de kiesrechtkwestie en de sociale kwestie in relatie tot staatsingrijpen? Welke visie had elk van deze liberale stromingen ten aanzien van de schoolstrijd? Welke liberale partijen vertegenwoordigden deze verschillende liberale stromingen? Welk compromis werd bereikt met de zogenaamde Pacificatie in? Welke twee liberale stromingen kent Nederland vanaf het tweede kwart van de twintigste eeuw? Welke twee partijen vertegenwoordigen deze twee liberale stromingen? Waarom is de conservatieve klassiek-liberale stroming grotendeels verdwenen? Spelen klassiek-liberale opvattingen over staatsonthouding nog een rol in de huidige liberale stromingen en partijen? Welke ontwikkeling maakte de VVD door in termen van staatsingrijpen en volksliberalisme? Welke ontwikkeling maakte D door in termen van ideologieën en bestuurlijke, staatkundige en politieke vernieuwing? L E E R K E R N De ontwikkeling van liberale ideeën Het liberalisme verwijst naar een politieke stroming die in het algemeen de idealen van de Franse Revolutie verdedigt. In het liberalisme staat het individu centraal. Alle individuen in een samenleving zouden gelijke rechten en vrijheden moeten hebben. Om te voorkomen dat deze rechten en vrijheden van individuen door de overheid aangetast worden, zou geen enkele staatsorgaan onbeperkte macht mogen hebben. Daarom zou

3 Hét liberalisme bestaat niet Locke Montesquieu Rousseau Open Educational Resources een machtenscheiding moeten worden doorgevoerd tussen wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende staatsorganen. Naast culturele en geestelijke vrijheid legt het liberalisme sterk de nadruk op economische vrijheid door zo veel mogelijk ruimte te geven aan de markt, die daarom in de liberale stroming aangeduid wordt als vrije markt. Hoewel diverse denkers uit de achttiende eeuw grote invloed hebben gehad op het liberalisme, werd de term liberalen pas begin negentiende eeuw voor het eerst gebruikt. Als gesproken wordt over hét liberalisme, duidt men doorgaans de ideologische traditie van een aantal denkers aan die een geheel van theoretische en normatieve uitgangspunten gemeenschappelijk heeft. Dit moet echter geenszins de indruk wekken dat er zoiets als één blauwdruk van hét liberalisme bestaat. Wel hebben al deze denkers een aantal gemeenschappelijk uitgangspunten, die op verschillende manieren geïnterpreteerd en uitgewerkt worden. Er bestaan dan ook wel degelijk meningsverschillen tussen liberale filosofen en tussen mensen die zich als liberaal beschouwen. In deze paragraaf wordt vooral gekeken naar de gemeenschappelijke elementen van de verschillende liberale politieke ideeën. Bovendien zal in deze paragraaf de kern van het klassieke liberalisme worden aangewezen. Een aantal politieke filosofen wordt tot de belangrijkste denkers van het liberalisme gerekend: Locke, Montesquieu, Rousseau, Smith, Bentham, Mill, Rawls en Nozick. Locke (-) was een tegenstander van onbeperkte macht van de koning. Locke verwierp weliswaar niet de monarchie, maar probeerde door middel van een gedachtenexperiment aan te tonen dat elk gezag berust op een overeenkomst (maatschappelijk verdrag) tussen vrije mensen. Volgens deze verdragstheorie hebben burgers recht op verzet als de monarch hun onvervreemdbare individuele rechten naar willekeur schendt. De verdediging van onvervreemdbare individuele rechten als basis voor staatsgezag maakt deel uit van het klassiek-liberale gedachtengoed. Montesquieu (-) keerde zich eveneens tegen de machtswillekeur van koning, adel en kerk. Volgens de driemachtenleer van Montesquieu zou de individuele rechtszekerheid en vrijheid gegarandeerd moeten worden door een in de grondwet vastgelegde machtenscheiding. Rousseau (-) ging als typische Verlichtingsfilosoof uit van de maakbaarheid van de samenleving. Deze visie ligt ten grondslag aan de zowel door liberalen als socialisten gedragen assumptie van geestelijke en materiële (economische) vooruitgang. De verdediging van Rousseau van de principes van democratie en volkssoevereiniteit (door middel van een theorie van het maatschappelijk verdrag) behoren tot de basis van zowel het liberalisme als het socialisme. Rousseau heeft met zijn idee van een ondeelbare volkswil echter ook intellectuele voeding gegeven aan totalitaire politieke stromingen en ideologieën.

4 Adam Smith (-) geldt als een van de grote vertegenwoordigers van het economisch liberalisme (foto Science Photo Library) Taken van de staat: tegengaan marktbelemmerende samenwerking, bescherming eigendom en veiligheid, rechtspraak (Smith) Preserved body van Jeremy Bentham in het University College te London. Deze Engelse filosoof legde begin de eeuw de basis voor een theorie van het liberalisme waarin zowel de individuele, als de economische vrijheid gewaarborgd zou zijn. (foto Science Photo Library) Politieke stromingen Smith (-) pleitte vooral voor economische vrijheid. Smith verdedigde het marktmechanisme, waar winst de drijfveer voor economisch handelen is. In de achttiende eeuw beschouwden filosofen en predikanten concurrentie tussen verkopers en onderhandelingen tussen koper en verkoper als noodzakelijk kwaad, dat door overheid en gilden beteugeld zou moeten worden. Volgens de zogenaamde politieke economen als Smith en Ricardo (-) ontstaat in een vrijemarkt-economie daarentegen een optimale en efficiënte afstemming tussen vraag en aanbod. Smith noemde deze afstemming de onzichtbare hand van het marktmechanisme. Door de werking van dit mechanisme zouden overheid of gilden zich niet mogen bemoeien met prijzen, lonen, geldkoersen of arbeidsomstandigheden. Hoewel economische vrijheid van mensen leidt tot onvermijdelijke individuele economische ongelijkheden, zou in een vrije markt niet alleen een optimale afstemming ontstaan tussen vraag en aanbod, maar ook een welvaartsstijging voor de hele bevolking plaatsvinden. Door onderlinge concurrentie en arbeidsverdeling zouden producten immers steeds beter en goedkoper worden. Een kapitalistisch stelsel zou volgens Smith dus zowel efficiënter als welvarender zijn dan het gildenstelsel of een door de staat gereguleerde economie. De staat zou als een soort nachtwaker de economische spelregels van de vrije markt moeten beschermen. De eerste taak van de staat is volgens Smith het optreden tegen coalitievorming tussen ondernemers en tussen arbeiders. Coalitievorming tussen ondernemers zou immers leiden tot monopolievorming en prijsopdrijving van producten. Coalitievorming tussen arbeiders zou leiden tot de oprichting van vakbonden, die door (dreiging met) stakingen de lonen kunstmatig omhoog zouden (kunnen) duwen. Dergelijke samenwerking tussen ondernemers of tussen arbeiders verstoort de werking van de vrije markt en zou daarom door de staat tegengegaan moeten worden. De tweede taak van de staat betreft volgens Smith het door middel van een defensie beschermen van het particulier eigendom en de persoonlijke veiligheid van burgers. Smith erkende echter dat sommige collectieve inspanningen in een vrije markt niet tot stand komen. Voor sommige collectieve (of: publieke) goederen, zoals defensie, is de winst voor een (groep) individu(en) immers nooit groter dan de kosten om deze goederen tot stand te brengen (zie leereenheid Staat en staatsvorming, paragraaf.). De (minimale) staat zou daarom de rol van nachtwaker moeten vervullen en belasting moeten heffen om deze collectieve goederen te bekostigen. De derde staatstaak zou de rechtspraak betreffen. De verdediging van Smith van de economische vrijheden in termen van welvaart en efficiëntie maken deel uit van de kern van het klassieke liberalisme. Bentham (-) ontwikkelde de theorie van het utilitarisme. Het utilitarisme pleit voor het grootste geluk voor het grootste aantal mensen. De utilitaristen bouwen onder meer voort op het van Locke afkomstige idee dat mensen streven naar geluk: the pursuit of happiness. In tegenstelling tot Locke s concept van individuele rechten, zouden volgens het utilitarisme de rechten en vrijheden van een aantal burgers opgeofferd kunnen worden om een zo groot mogelijk totaal nut te bereiken. Vrijwel alle liberale denkers beschouwen individuele rechten echter als onvervreemdbaar en verwerpen daarom het utilitarisme. Niettemin wordt Bentham als een belangrijke liberale denker beschouwd.

5 Mill Rawls en Nozick Gemeenschappelijk uitgangspunt: individuele rechten en vrijheden Open Educational Resources Ten eerste omdat volgens Bentham mensen elkaar zoveel mogelijk vrij zouden moeten laten om hun geluk te ontdekken: niemand zou immers kunnen weten wat een ander gelukkig maakt. En ten tweede omdat wetten volgens Bentham zouden moeten bevorderen dat individuen zoveel mogelijk rekening houden met het welzijn van anderen. Mill (-), eveneens een utilitarist, pleitte voor democratische rechten en individuele vrijheden omdat deze nuttig zouden zijn voor de samenleving. Mill wordt als liberale denker beschouwd door zijn nadruk op individuele vrijheidsrechten. Vanuit deze rechten en vrijheden verdedigde Mill ten eerste het algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen, hoewel hoger opgeleiden meer dan één stem zouden moeten krijgen. Ten tweede verdedigde Mill vrijheid van meningsuiting. John Rawls (- ) en Robert Nozick (- ) kiezen in navolging van klassieke contracttheoretici als Locke principieel voor de staatsbescherming van onvervreemdbare persoonlijke en politieke vrijheden. Daarnaast besteedt Rawls aandacht aan het mogelijke positieve effect van een ongelijke inkomensverdeling. Rawls geeft met zijn rechtvaardigheidstheorie een filosofische handreiking aan de meeste huidige liberalen, die een gedeeltelijke inkomensherverdeling door de staat rechtvaardig achten. Volgens Nozick zou een staat daarentegen een nachtwakersstaat moeten zijn. Inkomensherverdeling en belastingheffing zouden volgens hem een inbreuk vormen op het individuele eigendomsrecht. Hoewel Rawls rechtvaardigheidstheorie meer aanhangers heeft dan die van Nozick, zijn beiden waarschijnlijk de meest invloedrijke liberale politieke filosofen van de twintigste eeuw. Het gemeenschappelijke uitgangspunt van bovenstaande filosofen en economen en daarmee de kern van het liberalisme wordt gevormd door de nadruk op individuele rechten en vrijheden (recht op leven, vrijheid en eigendom). Economische vrijheid van mensen leidt tot economische ongelijkheden tussen individuen. Met name Rousseau en Bentham besteden echter weinig aandacht aan individuele vrijheidsrechten. Maar door hun aandacht voor de democratische rechten (Rousseau) en het welzijn (Bentham) van het volk, hebben zij het liberale gedachtengoed wel degelijk beïnvloed. Hoewel allen een deel van het liberalisme hebben vormgegeven, kunnen nogal wat verschillen worden aangewezen tussen bovenstaande filosofen en economen. We noemen er enkele. Montesquieu en Locke verdedigen de monarchie, weliswaar onder verschillende voorwaarden (respectievelijk machtenscheiding en de bescherming van individuele rechten). Alle liberale denkers vanaf Rousseau verwerpen echter de monarchie. Hoewel de meeste liberale filosofen een duidelijk herkenbaar min of meer pessimistisch mensbeeld hebben (zoals Locke, Smith, Rawls, Nozick), heeft Rousseau een optimistisch mensbeeld. Maar ook al zou de mens primair gericht zijn op zijn eigenbelang, toch beschouwen zij de mens als een in aanleg redelijk wezen. Terwijl Smith, Ricardo en Nozick herverdeling en staatsingrijpen in de economie verwerpen, acht Rawls dit gerechtvaardigd onder de voorwaarde dat de armsten er ook maar iets op vooruitgaan. Bovendien zochten bovenstaande denkers antwoorden op verschillende vragen. Bijvoorbeeld Locke probeerde een antwoord te vinden op de vraag waarop gezag behoort te berusten, terwijl Smith een antwoord zocht op de vraag wat het meest efficiënte en welvarendste economische systeem zou zijn.

6 Klassieke liberalisme De constitutionelen J.R. Thorbecke (-) Drie liberale partijen rond Politieke stromingen Dergelijke vergelijkingen suggereren echter dat de politieke ideeën van al deze politieke filosofen en economen een even groot deel uitmaken van het liberale gedachtengoed. Dit is echter niet het geval. Politicoloog Lucardie merkt op dat de theorieën van Locke (onvervreemdbare individuele rechten), Montesquieu (machtenscheiding) en Smith (vrijemarkteconomie en minimale staat) de kern vormen van wat nu het klassieke liberalisme genoemd wordt. De relatie tussen de ontwikkeling van liberale ideeën en de vorming van liberale partijen in Nederland De relatie tussen de ontwikkeling van liberale ideeën en de vorming van liberale partijen in Nederland komt op twee manieren tot uiting. Ten eerste leidt de ontwikkeling van liberale ideeën tot de oprichting van (nieuwe) liberale partijen of tot afsplitsingen van bestaande liberale partijen. Ten tweede vindt een ontwikkeling van liberale ideeën plaats binnen de liberale politieke partijen.. HET ONTSTAAN VAN DE LIBERALE STROMING EN DE BLOEITIJD VAN HET KLASSIEKE LIBERALISME De liberale stroming ontwikkelde zich in de eerste helft van de negentiende eeuw. De liberale oppositie ten tijde van koning Willem I wenste een hervorming van het staatsbestel en meer politieke vrijheid. Deze oppositie bestond uit welgestelde brave burgers die op wettige wijze hervormingen wilden bewerkstelligen. Deze eerste liberalen wensten een nieuwe grondwet en noemden zichzelf daarom constitutionelen. In, na de afscheiding van België, volgde koning Willem II zijn vader op. In braken revoluties en oproer uit in Frankrijk, Duitsland en Oostenrijk. Hoewel in Nederland slechts kleine relletjes plaatsvonden, nodigde koning Willem II de liberale voorman Thorbecke uit om een nieuwe grondwet te ontwerpen. Koning Willem II hoopte op deze wijze massale opstanden in Nederland te kunnen voorkomen. Dat de koning deze opstanden vreesde, blijkt uit het feit dat hij niet luisterde naar de toen nog conservatieve meerderheid in de Staten-Generaal die een nieuwe grondwet overbodig achtte. De periode - wordt beschouwd als de bloeitijd van het klassieke liberalisme. Het klassieke liberalisme benadrukt het belang van in de grondwet vastgelegde politieke en individuele vrijheidsrechten en de ongestoorde werking van de markt. In werd de nieuwe grondwet ingevoerd, die voor een belangrijk deel aansloot bij de ideeën van Thorbecke.. HET ONTSTAAN EN DE ONTWIKKELING VAN LIBERALE PARTIJEN IN NEDERLAND Op grond van verschillende politieke opvattingen ontstond een progressieve, een gematigde en een conservatieve liberale stroming. Op grond van verschillende interpretaties en uitwerkingen van de liberale politieke filosofen kwam voor de Eerste Wereldoorlog een progressieve, gematigde en conservatieve liberale partij tot stand. Rond waren drie liberale partijen actief in de Nederlandse politiek: de progressieve Vrijzinnig-Democratische Bond, de gematigde Liberale Unie en de conservatieve Bond van Vrije Liberalen.

7 Liberalen en de schoolstrijd De Pacificatie van Een liberale zuil? Open Educational Resources De Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) wordt als progressieve liberale partij beschouwd omdat deze zich onder meer een voorstander toonde van staatsingrijpen in de economie, inkomensherverdeling, de totstandkoming van sociale voorzieningen en van algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen. De emancipatie van de vrouw speelde ten opzichte van andere ook socialistische partijen een relatief grote rol in de VDB. De gematigde Liberale Unie achtte een beperkt ingrijpen in de economie noodzakelijk. Maar de Liberale Unie stond afwijzend tegenover een ingrijpende inkomensherverdeling omdat de individuele economische vrijheid hierdoor te veel zou worden aangetast. Niettemin werkte de partij mee aan de eerste sociale wetgeving van Nederland. De conservatieve Bond van Vrije Liberalen (BVL) wenste niet af te wijken van het klassieke liberalisme. De conservatieve liberalen pleitten tegen staatsingrijpen in de economie, tegen inkomensherverdeling, tegen sociale voorzieningen en voor particuliere verzekeringen. Bovendien werd aanvankelijk algemeen kiesrecht door hen afgewezen. In de schoolstrijd in de tweede helft van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw achtten de liberalen staatssubsidie voor bijzondere (zoals protestante en katholieke) scholen in strijd met de scheiding tussen kerk en staat. De liberalen waren zeker geen tegenstanders van christelijk onderwijs. De liberalen erkenden ten eerste uit volle overtuiging de vrijheid van onderwijs, die door henzelf in de grondwetswijziging van was vastgelegd. Ten tweede wilden de liberalen dat alle kinderen van alle gezindten op openbare scholen onderwijs zouden krijgen in algemeen christelijke deugden. De meeste liberalen waren immers vrijzinnig-protestant, een minderheid van hen was katholiek. Maar volgens de liberalen had een kerk evenveel rechten als elke andere vereniging. Aangezien de liberalen geen enkele vereniging subsidie wilden geven, zou een subsidie voor bijzondere scholen rechtsongelijkheid betekenen. In vond de zogenaamde Pacificatie plaats, waarin zowel de schoolstrijd als de kiesrechtkwestie opgelost werden. De verschillende liberale partijen bereikten overeenstemming over de kiesrechtkwestie. Uiteindelijk hadden de drie liberale partijen een coalitie gevormd en stemden zij in met de invoering van algemeen (mannen)kiesrecht. De eis van de gematigde en progressieve liberalen (en socialisten) van algemeen kiesrecht en hun streven naar de invoering van een stelsel van evenredige vertegenwoordiging, kreeg steun van de confessionelen. In ruil kreeg het streven van de confessionelen naar staatssubsidiëring van bijzonder onderwijs steun van de liberalen. De Nederlandse samenleving was tot in de jaren zestig verzuild. Conflicten tussen de zuilen zijn volgens Lijpharts pacificatietheorie voorkomen, doordat de politieke eliten van de zuilen in tegenstelling tot de bases wél met elkaar samenwerkten. De Pacificatie van is daar een voorbeeld van. Van alle zuilen was de liberale zuil het minst sterk georganiseerd. Doordat de katholieken, de protestanten en de sociaal-democraten elk een zuil van op de eigen levensbeschouwing gerichte organisaties vormden, bleven de liberalen in diverse organisaties alleen achter. De liberale zuil lijkt om (ten minste) twee redenen meer een politicologische constructie dan een historisch feit. Ten eerste stelden de liberalen hun organisaties open voor alle gezindten en levensbeschouwingen. Hoewel een aantal liberale organisaties

8 Liberaal tweestromenland De klassiek-liberale stroming verdween, maar klassiekliberale opvattingen hebben nog altijd invloed. VVD Politieke stromingen onderscheiden kan worden (zoals de liberale werkgeversorganisatie VNW, middenstands- en boerenorganisaties, en de AVRO), noemden de meeste organisaties zich niet liberaal, maar nationaal of algemeen. Ten tweede was een coherente liberale zuil onmogelijk door de verdeeldheid tussen de liberalen. Politicoloog Lipschits maakt een onderscheid tussen twee liberale politieke stromingen in Nederland: de progressieve vrijzinnigdemocratische stroming en de gematigde liberale stroming. Het huidige D kan beschouwd worden als een partij die past binnen de progressiefliberale stroming. De huidige VVD kan beschouwd worden als een partij die past binnen de gematigd-liberale stroming. Rond kon volgens politicoloog Lucardie in Nederland nog van een driestromenland worden gesproken. In economisch opzicht kon lange tijd in Nederland niet of nauwelijks meer worden gesproken van een klassiek-liberale of conservatief-liberale stroming. Deze stroming is in periode vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw aanvankelijk sterk in belang teruggegaan, toen de sociale gevolgen van staatsonthouding door de economische crisis in versterkte vorm duidelijk werden. Liberalen erkenden lange tijd het principe van staatstaken op het gebied van inkomensherverdeling en sociale zekerheid. Sinds de jaren negentig van de twinstige eeuw is de conservatieve, klassiek-liberale stroming weer helemaal terug van weg geweest via het zogenaamde neo-liberalisme. Algemeen hebben klassiek-liberale opvattingen over staatsonthouding altijd een rol gespeeld in het liberalisme, met name in de gematigd-liberale stroming. Klassiek-liberale opvattingen over de nadelen en problemen van staatsingrijpen en over de voordelen van de markt in termen van efficiëntie en welvaart, zijn in belangrijke mate ook geaccepteerd door de andere politieke stromingen en partijen in Nederland. Andere stromingen en partijen wijzen doorgaans sterker in verschillende mate op de nadelen van een vrije markt (economische ongelijkheden, het niet tot stand komen van bepaalde collectieve goederen). Klassiek-liberale opvattingen over niet-economische vraagstukken, zoals individuele rechten en machtenscheiding, zijn algemeen aanvaard in de Nederlandse politiek. De oprichting van de VVD (Volkspartij voor Vrijheid en Democratie) in was een gevolg van veranderde politieke opvattingen binnen de liberale stroming. In de jaren vijftig en zestig na de Tweede Wereldoorlog was de VVD sterk overheidsgericht. In de VVD stond een aantal overheidstaken niet ter discussie: de doelstelling van realisering van volledige werkgelegenheid, macro-economische sturing en de uitbreiding van het stelsel van sociale zekerheid. De toename van de collectieve sector, de stijgende belastingdruk en de groei van de verzorgingsstaat in combinatie met de economische crises van de jaren zeventig leidden tot een hernieuwde afkeer van staatsingrijpen. De VVD legt sindsdien onder meer de nadruk op deregulering en privatisering van de collectieve sector. Bovendien zou het sociale zekerheidsstelsel ingekrompen moeten worden. Deze laatste ontwikkeling vanaf de jaren zeventig ging volgens politicoloog De Beus gepaard met de opkomst van het zogenaamde volksliberalisme, waarin politicus Wiegel een belangrijke rol heeft gespeeld. Het volksliberalisme van de VVD richt zich op de gegroeide middenklasse en probeert te profiteren van de deconfessionalisering van de kiezers.

9 Hans van Mierlo: mede-oprichter van D Schema liberale stroming Open Educational Resources D () legt relatief sterk de nadruk op bestuurlijke, staatkundige en politieke vernieuwing. Zij stelde zich aanvankelijk pragmatisch op: politieke problemen zouden zonder ideologische vooringenomenheid benaderd moeten worden. Met nog steeds dezelfde scepsis ten aanzien van ideologieën, beschouwt D zich tegenwoordig als een progressiefliberale partij. De in gevormde paarse coalitie van VVD, D en PvdA voerde een marktgericht beleid. De ontwikkeling van de liberale stroming in Nederland vanaf kan als volgt in schema worden gebracht: Schema liberale stroming Toelichting De Vrijheidsbond () ging zich vanaf eind jaren twintig de Liberale Staatspartij noemen. De PvdA behoort niet tot de liberale stroming. De PvdA is in het schema opgenomen, omdat de progressief-liberale VDB in samen met de socialistische SDAP en de christelijke CDU opging in de sociaaldemocratische PvdA. Hiermee beoogden deze partijen een zogenaamde doorbraak van het verzuilde partijbestel. Na de Tweede Wereldoorlog streefden met name progressieve liberalen naar samenwerking met onder meer sociaal-democraten. Hoewel de VDB in de PvdA bleef, verliet een groot aantal liberalen (de zogenaamde groep- Oud ) deze doorbraak partij ongeveer een jaar na haar oprichting. In fuseerde de liberale groep- Oud vervolgens met de Partij van de Vrijheid de vernieuwde LSP (Vrijheidsbond) in de VVD.

10 Politieke stromingen De PVV scheidde zich, onder leiding van Geert Wilders in van de VVD af en in richtte voormalig prominent VVD-lid Rita Verdonk Trots op Nederland op. Mr. P.J. Oud, vrijzinnig-democratisch kamerlid tot, van - Minister van Financiën in het Kabinet Colijn. Na de oorlog ging hij met de Vrijzinnig- Democratische Bond mee in de PvdA. Die verliet hij later om de VVD te stichten waarvan hij als fractie-voorzitter in de Tweede Kamer de politieke leider werd. Spaarnestad Photo, Haarlem

Politieke Stromingen Introductie

Politieke Stromingen Introductie Politieke Stromingen Introductie Politiek in het dagelijks spraakgebruik In het dagelijks spraakgebruik in Nederland wordt politiek vooral gebruikt in de zin van partijpolitiek. De politiek is daarbij

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting door M. 804 woorden 17 juni 2013 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Bronnen Samenvatting geschiedenis Hoofdstuk 6 Burgers en stoommachines,

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines De sociale kwestie.

Tijd van burgers en stoommachines De sociale kwestie. Onderzoeksvraag: Waardoor ontstonden het liberalisme en het socialisme, en hoe dachten liberalen en socialisten over de sociale kwestie? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie gelijkheid voor iedereen

Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie gelijkheid voor iedereen Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie 1848-53 gelijkheid voor iedereen Samenvatting door een scholier 2412 woorden 8 mei 2010 6,4 20 keer beoordeeld Vak Geschiedenis

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd?

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Kenmerkende aspecten: * Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces. * De opkomst van

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Module 5

Samenvatting Geschiedenis Module 5 Samenvatting Geschiedenis Module 5 Samenvatting door een scholier 1332 woorden 26 maart 2006 10 1 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis module 5 Hoofdstuk 1 1918, Troelstra wilde een revolutie

Nadere informatie

2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw

2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw 2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw 1830 1870: Javaanse boer werkt voor Nederlandse staat: - cultuurstelsel - Herendiensten van verliespost naar wingewest Vanaf 1870: modern imperialisme particuliere bedrijven

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd?

Tijd van burgers en stoommachines Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Kenmerkende aspecten: * Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces. * De opkomst van

Nadere informatie

VERKIEZINGEN IN KOEDIJK

VERKIEZINGEN IN KOEDIJK 1 VERKIEZINGEN IN KOEDIJK WELKE LANDELIJKE POLITIEKE PARTIJEN WAREN POPULAIR DOOR DE JAREN HEEN? VERKIEZINGEN VOOR DE TWEEDE KAMER Leden van de Tweede Kamer der Staten Generaal worden direct door de kiesgerechtigden

Nadere informatie

Deelvraag: Hoe had de parlementaire democratie zich in Nederland ontwikkeld?

Deelvraag: Hoe had de parlementaire democratie zich in Nederland ontwikkeld? Samenvatting door een scholier 1446 woorden 7 juni 2005 6,2 36 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Module 7 Politiek en staatsinrichting in Nederland en Europa 1 Op weg naar een moderne parlementaire

Nadere informatie

Politieke stromingen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/61325

Politieke stromingen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/61325 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 19 oktober 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/61325 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Staatsinrichting van Nederland

Samenvatting Geschiedenis Staatsinrichting van Nederland Samenvatting Geschiedenis Staatsinrichting van Nederland Samenvatting door M. 1255 woorden 6 mei 2015 5,8 23 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Geschiedenis Staatsinrichting van Nederland Grondwet

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming H9 en H10

Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming H9 en H10 Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming H9 en H10 Samenvatting door een scholier 1077 woorden 21 mei 2003 7,4 25 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Hoofdstuk 9 Knelpunten in het besluitvormingsproces

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Rechtstaat en Democratie

Samenvatting Geschiedenis Rechtstaat en Democratie Samenvatting Geschiedenis Rechtstaat en Democratie Samenvatting door A. 1325 woorden 18 mei 2011 6,9 35 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Samenvatting Geschiedeniswerkplaats Rechtstaat

Nadere informatie

Burgers en Stoommachines. Tot 1:20

Burgers en Stoommachines. Tot 1:20 Burgers en Stoommachines Tot 1:20 Wat gaan we leren? 1. Welke gevolgen de technische uitvindingen hadden. 2. Wat er in de grondwet van 1848 stond. 3. Welke groepen minder rechten hadden dan andere groepen.

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw

Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw Werkstuk door een scholier 2435 woorden 22 januari 2005 6 108 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud: Hoofdvragen: 1: Wat veranderde er in de 19e Eeuw met

Nadere informatie

Politieke stromingen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Politieke stromingen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 25 June 2015 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61325 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 8 Toetsvragen

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 8 Toetsvragen Tijdvak 8 Toetsvragen 1 In Nederland was de eerste belangrijke politieke stroming het liberalisme. Welke politieke doelen wilden liberalen bereiken? A Zij wilden een eenheidsstaat met een grondwet en vrijheid

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 3

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 3 Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 3 Samenvatting door een scholier 1365 woorden 30 mei 2012 0 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi 1 Democratie Democratie is historisch gezien een

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 2 Politieke Besluitvorming

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 2 Politieke Besluitvorming Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 2 Politieke Besluitvorming Samenvatting door een scholier 1381 woorden 10 december 2006 6,3 3 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Maatschappijleer Periode 2 Hoofdstuk

Nadere informatie

Het overheidsbeleid in de periode van de economische opbouw na WO II. - Welke rol heeft de overheid in het sturen van de economie?

Het overheidsbeleid in de periode van de economische opbouw na WO II. - Welke rol heeft de overheid in het sturen van de economie? Hoofdstuk 5 Vadertje Drees Na de crisis in de jaren 30 volgt de Duitse bezetting (1940-1945). I jaren 30 economische malaise tamelijk passieve rol van de overheid op economisch gebied door de klassiek-liberale

Nadere informatie

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800 Onderzoeksvraag: Op welke gebieden wilden de Verlichtingsfilosofen de bestaande maatschappij veranderen? Rationalisme = het gebruiken van gezond verstand (rede/ratio) waarbij kennis gaat boven tradities

Nadere informatie

1. Verdeel de klas in 8 groepen van 3 à 4 leerlingen. 3 liberalen, 3 confessionelen en 2 socialisten.

1. Verdeel de klas in 8 groepen van 3 à 4 leerlingen. 3 liberalen, 3 confessionelen en 2 socialisten. FORMATIESPEL PACIFICATIE KORTE OMSCHRIJVING WERKVORM De leerlingen spelen in groepjes een onderhandelingsspel, gesitueerd in de jaren 10 van de twintigste eeuw. Bij dit spel moeten de leerlingen zich verplaatsen

Nadere informatie

Beginselen van de politieke partijen die in 2006 in de Tweede Kamer vertegenwoordigd waren

Beginselen van de politieke partijen die in 2006 in de Tweede Kamer vertegenwoordigd waren Beginselen van de politieke partijen die in 2006 in de Tweede Kamer vertegenwoordigd waren Partij van de Arbeid (PvdA) Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) Christen-democratisch Appèl (CDA) Democraten

Nadere informatie

Begrippenlijst Geschiedenis Politiek en staatsinrichitn in Nederland en Europa (H1-H3)

Begrippenlijst Geschiedenis Politiek en staatsinrichitn in Nederland en Europa (H1-H3) Begrippenlijst Geschiedenis Politiek en staatsinrichitn in Nederland en Europa (H1-H3) Begrippenlijst door een scholier 1308 woorden 25 januari 2003 6,7 17 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Begrippenlijst

Nadere informatie

A. Kuyper

A. Kuyper A. Kuyper A. Kuyper A. Kuyper A. Kuyper A. Kuyper Aletta Jacobs Aletta Jacobs Aletta Jacobs Aletta Jacobs Aletta Jacobs Anti-Revolutionaire Partij Anti-Revolutionaire Partij Anti-Revolutionaire Partij

Nadere informatie

QUIZ: DE PIENTERSTE MENSCH GESCHIEDENIS VAN DE PARLEMENTAIRE DEMOCRATIE IN NEDERLAND

QUIZ: DE PIENTERSTE MENSCH GESCHIEDENIS VAN DE PARLEMENTAIRE DEMOCRATIE IN NEDERLAND QUIZ: DE PIENTERSTE MENSCH GESCHIEDENIS VAN DE PARLEMENTAIRE DEMOCRATIE IN NEDERLAND KORTE OMSCHRIJVING WERKVORM De pienterste mensch is een kennisquiz over de ontwikkeling van de parlementaire democratie

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Politiek

Samenvatting Maatschappijleer Politiek Samenvatting Maatschappijleer Politiek Samenvatting door een scholier 1031 woorden 22 juni 2007 7,7 12 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi Maatschappijleer samenvatting 1. Democratie Wetten:

Nadere informatie

Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel

Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel Korte omschrijving Tijdens deze werkvorm spelen leerlingen kwartet, waarbij de kaarten over historische ontwikkelingen en veranderingen van ons parlementaire

Nadere informatie

6,6. Samenvatting door een scholier 1139 woorden 2 mei keer beoordeeld. Maatschappijleer POLITIEK

6,6. Samenvatting door een scholier 1139 woorden 2 mei keer beoordeeld. Maatschappijleer POLITIEK Samenvatting door een scholier 1139 woorden 2 mei 2004 6,6 25 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer POLITIEK Politiek is de manier waarop voor een land besluiten worden genomen (de meeste besluiten worden

Nadere informatie

BEGINSELVERKLARING. Vastgesteld door de 125 e algemene vergadering op 15 november 2008 te Rotterdam

BEGINSELVERKLARING. Vastgesteld door de 125 e algemene vergadering op 15 november 2008 te Rotterdam BEGINSELVERKLARING Vastgesteld door de 125 e algemene vergadering op 15 november 2008 te Rotterdam 1. Missie en Visie De Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) wil een Nederland waar mensen de ruimte

Nadere informatie

De Verlichting. De Verlichting

De Verlichting. De Verlichting De Verlichting =18 de eeuwse filosofische stroming die de nadruk legt op rationaliteit (zelf nadenken), vrijheid en gelijkheid en dit toepast in alle maatschappelijke velden (politiek, economie, religie

Nadere informatie

Slaaf krijgt vrijheid (vanaf nu: ex-slaaf) en wordt loonarbeider bij zijn baas (vanaf nu: ex-slavenhouder)

Slaaf krijgt vrijheid (vanaf nu: ex-slaaf) en wordt loonarbeider bij zijn baas (vanaf nu: ex-slavenhouder) Samenvatting door M. 1033 woorden 15 juni 2015 6,7 7 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 7.1 De verlichting Verlichting is het gevolg van de wetenschappelijke revolutie uit hoofdstuk/tijdvak

Nadere informatie

Een democratie is een staatsvorm waarbij de bevolking direct of indirect invloed uitoefent op de politieke besluitvorming.

Een democratie is een staatsvorm waarbij de bevolking direct of indirect invloed uitoefent op de politieke besluitvorming. Samenvatting door L. 1165 woorden 13 januari 2013 4,8 12 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Maatschappijleer Hoofdstuk 3: Parlementaire democratie Paragraaf 1 t/m 4 1; Wat is politiek? Deelvraag: Wat

Nadere informatie

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 Tijdvak Jagers en boeren; van de eerste mensen 3000 v. C. prehistorie; van de eerste mensen - 3000 v.c. Samenlevingstype: eerst jagers/verzamelaars,

Nadere informatie

Mediasociologie Hoorcollege Iedereen is vrij! Theo Ploeg

Mediasociologie Hoorcollege Iedereen is vrij! Theo Ploeg Mediasociologie Hoorcollege Iedereen is vrij! Theo Ploeg 1 2 wat ga ik behandelen? wat is mediasociologie bij CMDA/IAM? wat gaan we doen en hoe doen we dat? wat is sociologie eigenlijk en hoe zien wij

Nadere informatie

In 1813 werden de Fransen verjaagd en de zoon van de laatste stadhouder werd koning

In 1813 werden de Fransen verjaagd en de zoon van de laatste stadhouder werd koning Samenvatting door O. 1153 woorden 25 september 2013 4,4 19 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Hoofdstuk 1 paragraaf 1 In 17 eeuw 18 eeuw (1600-1700)was Nederland een republiek. In een

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2009 - I

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2009 - I Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. Staatsinrichting van Nederland Gebruik bron 1 en 2. 1p 1 De twee bronnen hebben te maken met de constitutionele monarchie. Welke

Nadere informatie

GESCHIEDENIS SO3 TV

GESCHIEDENIS SO3 TV GESCHIEDENIS SO3 TV 2 2014-2015 Dit schoolexamen bestaat uit 42 vragen. Bij meerkeuze vragen antwoorden met hoofdletter schrijven. Geef niet meer antwoorden dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld

Nadere informatie

Theorie hoofdstuk 1 geschiedenis

Theorie hoofdstuk 1 geschiedenis Theorie hoofdstuk 1 geschiedenis Koning en parlement 1813-> Willem 1 kwam aan op het strand in Scheveningen, hij werd begroet door een enthousiaste menigte. Deze mensen hoopten dat Willem 1 rust en vrede

Nadere informatie

Samenvatting Economie H 6

Samenvatting Economie H 6 Samenvatting Economie H 6 Samenvatting door een scholier 977 woorden 10 mei 2002 5,8 40 keer beoordeeld Vak Economie Hfst. 6 6.1 - Ideaaltypische omschrijving: omschrijving van het volmaakte model * Vrije

Nadere informatie

3,2. Verslag door Lotte 1992 woorden 19 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. Tijdvak: Tijd van burgers en stoommachines. Periode:

3,2. Verslag door Lotte 1992 woorden 19 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. Tijdvak: Tijd van burgers en stoommachines. Periode: Verslag door Lotte 1992 woorden 19 juni 2017 3,2 6 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van burgers en stoommachines Periode: 1800-1900 https://www.scholieren.com/verslag/108551

Nadere informatie

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode? DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In

Nadere informatie

Het Congres van Wenen hertekent Europa (1815) (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW VTI Kontich

Het Congres van Wenen hertekent Europa (1815) (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW VTI Kontich (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW --- www.degeschiedenisles.com --- VTI Kontich 1. Voor het Congres van Wenen a. Rond 1750: het Ancien Regime komt ten einde => Enkele kenmerken van het Ancien

Nadere informatie

Antwoordkernen bij Eureka 4HAVO Staatsinrichting H. 9 t/m 14

Antwoordkernen bij Eureka 4HAVO Staatsinrichting H. 9 t/m 14 Antwoordkernen bij Eureka 4HAVO Staatsinrichting H. 9 t/m 14 Antwoordkernen zijn vrijwel nooit volledige zinnen. Antwoordkernen geven alleen aan, wat er beslist in het antwoord moet staan. De bedoeling

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES

TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES Hoofdstuk 4 PARAGRAAF 4.1 Pruikentijd Standenmaatschappij De verlichting VERVAL EN RIJKDOM In de 17 e eeuw was Nederland het rijkste land ter wereld Van stilstand komt achteruitgang

Nadere informatie

2 keer beoordeeld 20 februari 2016

2 keer beoordeeld 20 februari 2016 5,4 Samenvatting door een scholier 1315 woorden 2 keer beoordeeld 20 februari 2016 Vak Maatschappijleer Methode Thema's maatschappijleer Maatschappijleer hoofdstuk 3 Parlementaire democratie Par. 1 wat

Nadere informatie

Maatschappijleer par. 1!

Maatschappijleer par. 1! Maatschappijleer par. 1 Iets is een maatschappelijk probleem als: 1. Het groepen mensen aangaat 2. Het samenhangt met of het is gevolg is van maatschappelijke verandering 3. Er verschillende meningen zijn

Nadere informatie

Maatschappijleer Parlementaire Democratie 10 VWO 2014-2015

Maatschappijleer Parlementaire Democratie 10 VWO 2014-2015 Maatschappijleer Parlementaire Democratie 10 VWO 2014-2015 Mensbeelden, ideologieën, politieke partijen Politieke partijen Welke politieke partijen zijn er eigenlijk in Nederland en wat willen ze? Om antwoord

Nadere informatie

Antwoorden Maatschappijleer Hoofdstuk 2

Antwoorden Maatschappijleer Hoofdstuk 2 Antwoorden Maatschappijleer Hoofdstuk 2 Antwoorden door een scholier 587 woorden 14 januari 2004 3,8 76 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi Maatschappijleer H2 1. a) Bron2 in bron 1 wordt

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord XI. 3 Staatshoofd en ministers 46 3.1 De liefde van een crimineel 46 3.2 De Grondwet 47 3.3 Het Statuut 50

Inhoud. Voorwoord XI. 3 Staatshoofd en ministers 46 3.1 De liefde van een crimineel 46 3.2 De Grondwet 47 3.3 Het Statuut 50 Inhoud Voorwoord XI 1 Nederland vergeleken 1 1.1 Bestaat Nederland nog? 1 1.2 De Staat der Nederlanden 3 1.3 Nederland en de wereld 6 1.4 Vragen en perspectieven 8 1.5 Nederland vergeleken 12 Internetadressen

Nadere informatie

De Tien Tijdvakken. Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c.

De Tien Tijdvakken. Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c. De Tien Tijdvakken Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c. KA1: De levenswijze van jagersverzamelaars KA2: Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen KA3: Het ontstaan van de eerste stedelijke

Nadere informatie

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Examen VMBO-KB 2008 1 tijdvak 1 donderdag 22 mei 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 39 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 55 punten

Nadere informatie

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Examen VMBO-KB 2006 tijdvak 2 dinsdag 20 juni 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 36 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 52 punten

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Parlementaire Democratie par. 1 t/m 3

Samenvatting Maatschappijleer Parlementaire Democratie par. 1 t/m 3 Samenvatting Maatschappijleer Parlementaire Democratie par. 1 t/m 3 Samenvatting door een scholier 2259 woorden 4 februari 2010 4,7 18 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer 1: Wat is Politiek 1.1 Waarom

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting door Larissa 665 woorden 18 januari 2016 5,4 5 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Hoofdstuk 8: Tijd van

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijwetenschappen havo II

Eindexamen maatschappijwetenschappen havo II Opgave 3 Politieke besluitvorming: Geen bont meer in Nederland? 13 maximumscore 2 Voorbeelden van juiste kenmerken zijn (twee van de volgende): Het aantal zetels dat een partij behaalt, is evenredig aan

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO Samenvatting door Marieke 1467 woorden 30 april 2015 7,4 34 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Hoofdstuk 1: Het

Nadere informatie

5,9. Samenvatting door een scholier 1292 woorden 15 februari keer beoordeeld. Maatschappijleer

5,9. Samenvatting door een scholier 1292 woorden 15 februari keer beoordeeld. Maatschappijleer Samenvatting door een scholier 1292 woorden 15 februari 2005 5,9 76 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Samenvatting Hoofdstuk 2 Politieke Besluitvorming Democratie bestaat uit 2 basisprincipes: Vrijheid

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming, paragraaf 1 t/m 6

Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming, paragraaf 1 t/m 6 Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming, paragraaf 1 t/m 6 Samenvatting door een scholier 1199 woorden 12 januari 2005 7,9 31 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Maatschappijleer Hoofdstuk

Nadere informatie

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Tijd van Pruiken en Revoluties 1700-1800 Vroegmoderne Tijd Kenmerkende aspecten Uitbouw van de Europese overheersing,

Nadere informatie

geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL

geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL Examen VMBO-GL en TL 2008 1 tijdvak 1 donderdag 22 mei 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 42 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming

Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming Samenvatting door een scholier 410 woorden 3 februari 2004 5,3 3 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi Aantekeningen Hoofdstuk 2 Politieke

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Module 5 politiek en staatsinrichting in Nederland en Europa

Samenvatting Geschiedenis Module 5 politiek en staatsinrichting in Nederland en Europa Samenvatting Geschiedenis Module 5 politiek en staatsinrichting in Nederland en Europa Samenvatting door een scholier 1910 woorden 12 januari 2004 7,2 35 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Paragraaf 1.1

Nadere informatie

Vak Maatschappijwetenschappen Thema Politieke besluitvorming (katern) Klas Havo 5 Datum december 2012. Hoofdstuk 8 Stromingen en partijen

Vak Maatschappijwetenschappen Thema Politieke besluitvorming (katern) Klas Havo 5 Datum december 2012. Hoofdstuk 8 Stromingen en partijen Vak Maatschappijwetenschappen Thema Politieke besluitvorming (katern) Klas Havo 5 Datum december 2012 Hoofdstuk 8 Stromingen en partijen maatschappijvisie een samenhangend aantal opvattingen, die men [als

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door D. 971 woorden 31 mei 2013 5,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 1848 Censuskiesrecht Grondrechten Ministeriele verantwoordelijkheid

Nadere informatie

7,4. Samenvatting door een scholier 2092 woorden 2 april keer beoordeeld. Maatschappijleer. Toets politieke besluitvorming H2

7,4. Samenvatting door een scholier 2092 woorden 2 april keer beoordeeld. Maatschappijleer. Toets politieke besluitvorming H2 Samenvatting door een scholier 2092 woorden 2 april 2002 7,4 22 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Toets politieke besluitvorming H2 Wat is een parlementaire democratie? : Democratie is dat burgers ook

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL 2006

Examen VMBO-GL en TL 2006 Examen VMBO-GL en TL 2006 tijdvak 2 dinsdag 20 juni 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 37 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-KB 2004

Examenopgaven VMBO-KB 2004 Examenopgaven VMBO-KB 2004 tijdvak 1 dinsdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit

Nadere informatie

8, De grondwet van Thorbecke. 1.2 Het ontstaan van politieke partijen. Samenvatting door een scholier 2560 woorden 21 mei 2003

8, De grondwet van Thorbecke. 1.2 Het ontstaan van politieke partijen. Samenvatting door een scholier 2560 woorden 21 mei 2003 Samenvatting door een scholier 2560 woorden 21 mei 2003 8,1 82 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Op weg naar een moderne parlementaire democratie (1848-1945). Hoe had de parlementaire democratie

Nadere informatie

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.

Nadere informatie

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Examen VMBO-KB 2011 tijdvak 1 maandag 23 mei 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 37 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 54

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 5 & 6

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 5 & 6 Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 5 & 6 Samenvatting door A. 2136 woorden 4 juni 2012 0 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer H5 1e orde = maken van groepen; zorgt voor voorspelbaarheid. 2e orde =

Nadere informatie

Beginselverklaring van de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, 1980

Beginselverklaring van de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, 1980 Beginselverklaring van de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, 1980 Noot van de editor De beginselprogramma's zijn gescand, en zover nodig gecorrigeerd. Hierdoor is het mogelijk dat de tekst niet meer

Nadere informatie

1579: unie van utrecht, militair bondgenootschap tegen Filips

1579: unie van utrecht, militair bondgenootschap tegen Filips belangrijke data: 1581: Plakkaat van Verlatinge : onafhankelijkheid van de nederlanden. Filips de tweede werd afgezet en er werd vastgesteld dat regeringen er zijn voor de burgers en regeringen die rechten

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4, Zorg, sociale zekerheid en overheid in Nederland vanaf 1850

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4, Zorg, sociale zekerheid en overheid in Nederland vanaf 1850 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4, Zorg, sociale zekerheid en overheid in Nederland vanaf 1850 Samenvatting door een scholier 1658 woorden 29 oktober 2003 5,8 123 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Rechtstaat en Democratie

Samenvatting Geschiedenis Rechtstaat en Democratie Samenvatting Geschiedenis Rechtstaat en Democratie Samenvatting door A. 3595 woorden 14 februari 2017 4,4 9 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Bronnen belangrijke data: 1581: Plakkaat van Verlatinge

Nadere informatie

5,4. Politiek. Wat is democratie? Aanvullende kenmerken van een parlementaire democratie. Samenvatting door een scholier 2462 woorden 1 april 2006

5,4. Politiek. Wat is democratie? Aanvullende kenmerken van een parlementaire democratie. Samenvatting door een scholier 2462 woorden 1 april 2006 Samenvatting door een scholier 2462 woorden 1 april 2006 5,4 23 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Sprekend verleden hfst 5 Hoofdstuk 5 Democratie en de ismen: begrippen blijven,

Nadere informatie

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Examen VMBO-KB 2008 tijdvak 2 dinsdag 17 juni 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Gebruik het bronnenboekje Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 54 punten

Nadere informatie

1 keer beoordeeld 31 oktober 2015

1 keer beoordeeld 31 oktober 2015 2,6 Samenvatting door F. 2075 woorden 1 keer beoordeeld 31 oktober 2015 Vak Geschiedenis Samenvatting geschiedenis H14 1. Willem van Oranje stelde in 1578 voor om zowel katholieke als luthers en calvinistische

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Samenvatting door een scholier 1669 woorden 17 januari 2005 5,6 10 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdstuk 3: de Franse Revolutie. Paragraaf 1: het oude Koninkrijk.

Nadere informatie

Handboek Politiek 2. Derde Kamer der Staten-Generaal

Handboek Politiek 2. Derde Kamer der Staten-Generaal Handboek Politiek 2 Derde Kamer der Staten-Generaal Hallo Kamerlid, Jij bent lid van de Derde Kamer der Staten-Generaal. Als politicus moet je natuurlijk wel verstand hebben van politiek. Samen met je

Nadere informatie

Open Educational Resources

Open Educational Resources Hoofdstuk Christendemocratie Introductie Leerkern De ontwikkeling van christendemocratische ideeën De relatie tussen de ontwikkeling van christelijk-sociale ideeën en de vorming van confessionele partijen

Nadere informatie

De activiteit in het Brussels Parlement voorbereiden of verwerken in de klas? Niet verplicht, wel leuk!

De activiteit in het Brussels Parlement voorbereiden of verwerken in de klas? Niet verplicht, wel leuk! De activiteit in het Brussels Parlement voorbereiden of verwerken in de klas? Niet verplicht, wel leuk! Je vindt in dit document authentiek materiaal van het parlement waarmee je zelf aan de slag kan.

Nadere informatie

Van Rechtswege(n) Politìeke en rechtsfilosofische stromingen door de eeuwen heen & DIEDERIK VANDENDRIESSCHE ACADEMIA PRESS

Van Rechtswege(n) Politìeke en rechtsfilosofische stromingen door de eeuwen heen & DIEDERIK VANDENDRIESSCHE ACADEMIA PRESS Van Rechtswege(n) Politìeke en rechtsfilosofische stromingen door de eeuwen heen KOENRAES & DIEDERIK VANDENDRIESSCHE ACADEMIA PRESS Inhoudstafel Woord vooraf. Deell HlSTORISCH OVERZICHT VAN DE BELANGRIJKSTE

Nadere informatie

Ethische optiek = hoe is de benadering dat mensen het uiteindelijk goede behoren te doen.

Ethische optiek = hoe is de benadering dat mensen het uiteindelijk goede behoren te doen. Samenvatting door A. 1576 woorden 4 december 2014 1,3 2 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Paragraaf 2 De ethische optiek 1 inleiding Ethiek gaat over goed en kwaad in het menselijk handelen. Onderscheid

Nadere informatie

Hoofdzaken staatsinrichting

Hoofdzaken staatsinrichting Hoofdzaken staatsinrichting 1 staatsinrichtinghoofdpunten.doc 2 1 WAT IS POLITIEK? Politiek is alles wat met het besturen van een stad, land, gebied te maken heeft. In de politiek zijn verschillende groepen

Nadere informatie

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,

Nadere informatie

GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT

GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT Wie zei: Het is mijn taak om dit land goed te besturen. Maar al die ministers moeten zich er niet mee bemoeien. 1. koning Willem I 2. koning Willem II 3. koning

Nadere informatie

Tijdvak van burgers en stoommachines (1800 1900) / 19 e eeuw

Tijdvak van burgers en stoommachines (1800 1900) / 19 e eeuw Tijdvakken Tijdvak van burgers en stoommachines (1800 1900) / 19 e eeuw K.A. * De Industriële Revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving * De moderne vorm van imperialisme

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 Samenvatting door M. 1184 woorden 8 juni 2013 4 3 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi Hoofdstuk 1 De staat kan wetten maken, regels die voor alle

Nadere informatie

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen VWO Vragenboekje Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 18 juni 9.00 12.00 uur 20 03 Voor dit examen

Nadere informatie

Samenvatting door een scholier 2432 woorden 18 januari keer beoordeeld. Maatschappijleer. Politieke besluitvorming.

Samenvatting door een scholier 2432 woorden 18 januari keer beoordeeld. Maatschappijleer. Politieke besluitvorming. Samenvatting door een scholier 2432 woorden 18 januari 2002 8 42 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Politieke besluitvorming. Oriëntatie Politiek voltrek zich in een sociaal-economisch en een sociaal-culturele

Nadere informatie

3. Tussen idee en praktijk Nationalisme en Liberalisme p

3. Tussen idee en praktijk Nationalisme en Liberalisme p 3. Tussen idee en praktijk 3.1. Nationalisme en Liberalisme p. 50-53 Instap Torre Bela kijkfragment De Anjerrevolutie in Portugal (1974) en de nieuwe samenleving op het landgoed Torre Bela Welke idealen

Nadere informatie

4.5. Samenvatting door een scholier 1791 woorden 6 april keer beoordeeld. Geschiedenis

4.5. Samenvatting door een scholier 1791 woorden 6 april keer beoordeeld. Geschiedenis Samenvatting door een scholier 1791 woorden 6 april 2004 4.5 17 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 4e eeuw voor Christus: Aristoteles -> heeft staatsinrichting gemaakt (Athene) drie hoofdvormen: - monarchie:

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Morgen gezond weer op?

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Morgen gezond weer op? Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Morgen gezond weer op? Samenvatting door een scholier 1839 woorden 18 januari 2004 6,4 24 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De overheid als nachtwaker 1850-1900 1.

Nadere informatie

Voorwoord 9. Inleiding 11

Voorwoord 9. Inleiding 11 inhoud Voorwoord 9 Inleiding 11 deel 1 theorie en geschiedenis 15 1. Een omstreden begrip 1.1 Inleiding 17 1.2 Het probleem van de definitie 18 1.3 Kenmerken van de representatieve democratie 20 1.4 Dilemma

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 t/m 4

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 t/m 4 Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 t/m 4 Samenvatting door een scholier 1623 woorden 10 december 2007 5,4 53 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Hoofdstuk 1: Idee

Nadere informatie

De sociale kwestie, d.w.z. het vraagstuk van de slechte leef- woon- en werkomstandigheden van de (fabrieks)arbeiders en hun gezinnen.

De sociale kwestie, d.w.z. het vraagstuk van de slechte leef- woon- en werkomstandigheden van de (fabrieks)arbeiders en hun gezinnen. Hoofdstuk 2 De arbeiders lat van zich hor De historicus Brugman citeert in zijn boek Het ontwak der arbeidde klasse e dokter uit Gouda, die in 1842 schrijft over kinder van 7 jaar die in de textielindustrie

Nadere informatie