Task force ICT-en-kennis. Samen, strategischer en sterker

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Task force ICT-en-kennis. Samen, strategischer en sterker"

Transcriptie

1 Samen, strategischer en sterker Den Haag, juli 2001

2 Inhoud Inhoud 1 Managementsamenvatting 3 Inleiding 8 1 De intelligente Delta 11 Foutloos denkwerk 11 Miniaturisering 13 Ideale communicatie 14 Hogere levensstandaard 16 2 Investeren in ICT-onderzoek in Nederland 18 Het belang van ICT voor Nederland 18 Een geïntegreerde keten van fundamenteel tot toegepast onderzoek 19 De waarde van ICT-onderzoek voor andere gebieden 20 Het belang van een vroege start 20 De ICT-sector 21 ICT-industrie 21 Maatschappelijke behoefte 23 ICT-onderzoek in Nederland 24 ICT-onderzoek per deelgebied 27 Informatica 27 Telecommunicatie, micro-electronica en systemen 29 3 De ambities 31 Vierde generatie Internet 32 Concurreren met embedded en distributed systemen 33 Industrialisering van het software ontwikkelproces 34 Het versterken van de rol van wetenschap in het multimediagebied 35 4 Vijf Stappen naar Succes 36 Vergroting van de omvang van het ICT-onderzoek 37 Vaststellen van inspirerende en richtinggevende onderzoeksdoelen 40 Inhoud (1)

3 Taakverdeling en zwaartepuntvorming 42 Vergroting transparantie van het publiek gefinancierd ICT-onderzoek 45 Samenwerking en Afstemming: ICT-forum 47 A Beschrijving publiek gefinancierde ICT kennisinfrastructuur 50 Overzicht 50 TNO 55 Telematica Instituut 59 Technische Universiteit Delft 60 Technische Universiteit Eindhoven 64 Universiteit Twente 66 CWI 69 Vrije Universiteit 70 Universiteit van Amsterdam 71 Universiteit Utrecht 73 Universiteit Maastricht 74 Universiteit van Leiden 75 RUG 76 KUN 77 B Literatuurlijst 78 Inhoud (2)

4 Managementsamenvatting 1 De ministers van Economische Zaken en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen hebben de task force ICT en kennis ingesteld, die tot taak heeft concrete aanbevelingen te doen met betrekking tot:- (a) strategische ICT-kennisopbouw, gegeven het groeiende strategische belang dat aan ICT wordt gehecht; (b) ontsluiting ICT-kennismarkt, door verbetering van de samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen en een grotere transparantie. 2 De task force werd samengesteld uit bestuurders van leidende ondernemingen en kennisinstellingen op het gebied van ICT. 3 ICT (informatie- en communicatietechnologie) heeft in de afgelopen decennia enorm aan belang gewonnen. Het macro-economische belang van ICT is groot. In Nederland wordt ca. 8% van het BBP aan ICT besteed (in 2002 naar schatting 40 miljard euro). In Nederland werken er momenteel ca mensen in ICT-gerelateerde functies. ICT is onmisbaar geworden in tal van maatschappelijke en economische sectoren. In het maatschappelijke veld is ICT de sleutel voor onder andere vernieuwing van onderwijs, gezondheidszorg, de dienstverlening van de overheid en het toegankelijk maken van het culturele erfgoed. In de economie is ICT voor bijna alle sectoren onmisbaar geworden. ICT is een belangrijke versneller van de economische groei. Uit onderzoeken van CPB blijkt dat 25% van de groei van het BNP gerelateerd is aan de ICT-sector en dat 50% van de productiviteitsstijging in Nederland direct gerelateerd is aan ICT 1. Een expanderende en concurrerende ICT-industrie die ondersteund wordt door een sterke academische kennisinfrastructuur is een bron van welvaart. 4 De digitale revolutie is nog maar net begonnen. Er liggen grote uitdagingen, waaronder de onderstaande:- (a) Internet zal zich binnen vijf jaar ontwikkelen tot een mobiel toegankelijk netwerk (mobiel Internet, de derde generatie) en binnen tien jaar tot een netwerk dat gebruikers koppelt met hen omringende intelligente apparaten (de vierde generatie, ambient intelligence ) Gebruikers worden dan omringd door intelligente agenten die bijvoorbeeld de gezondheidstoestand bijhouden en bij problemen automatisch het ziekenhuis inlichten (verbetering van de gezondheidszorg), het reizen en betalen in het buitenland vergemakkelijken (alle persoonlijke apparaten zoals mobiele telefoon, huis- en autosleutels, paspoort en betalingspassen). 1 Centraal economisch plan 2000, CPB, april 2000 Managementsamenvatting (3)

5 (b) (c) (d) (e) Binnen tien jaar zal een veilige en betrouwbare verbinding - een pervasive connection - tot Internet ontwikkeld zijn, waardoor ook digitale handel, transacties en uitgeven mogelijk worden. Dat leidt tot nieuwe businessmodellen en - architecturen. De markt voor embedded systemen zal ook in het komende decennium explosief groeien. Steeds meer intelligentie wordt toegevoegd aan processen en producten die uiteindelijk via Internet tot onderlinge communicatie in staat zullen zijn. Ieder bedrijf staat voor de uitdaging om de omslag te maken naar embedded en distributed systemen 2 om niet buiten spel te komen staan. Het proces van software ontwikkeling (software engineering) staat nog in de kinderschoenen, is in opzet nog ambachtelijk (denk bijvoorbeeld aan de millennium bug ) en zal nog een enorme ontwikkeling gaan doormaken. Juist voor Nederland ligt hier een uitdaging omdat Nederland een sterke positie heeft met de ontwikkeling van maatwerksoftware, er op dit terrein veel en grote dienstverlenende bedrijven zijn (dienstverlenende bedrijven als Cap Gemini Ernst & Young, CMG, Origin en toepassers zoals banken, verzekeraars, en retail). De multimediasector die nog een enorme ontwikkeling zal doormaken. In de bedrijfsprocessen van de toekomst zullen multimediale technologieën een heel belangrijke rol spelen. De multimediasector is weliswaar dynamisch en snelgroeiend maar maakt nauwelijks gebruik van aanwezige wetenschappelijke kennis. De grote uitdaging voor multimedia is gelegen in verdere ontwikkeling en toepassing binnen domeinen als onderzoek, onderwijs, cultuur en e-commerce, door gebruikmaking van kennis uit de wetenschap. 5 De omvang van het Nederlands publiek gefinancierd ICT-onderzoek is achtergebleven bij het snel gegroeide belang van ICT: de omvang van de huidige financieringsstromen is hooguit een weerspiegeling van het belang van ICT van jaren geleden. Het publieke onderzoek is dan ook onvoldoende in staat om bedrijfsleven en maatschappij te ondersteunen in het realiseren van de eerder genoemde uitdagingen. Met name op het informatica-terrein blijkt dat het publiek gefinancierde onderzoek geen partij is voor het bedrijfsleven: inhoudelijk en qua omvang zijn publiek en privaat onderzoek uit balans geraakt. Dat heeft ook grote gevolgen gehad voor de mate van samenwerking. Als het publiek ICT-onderzoek te klein blijft dreigt het gevaar dat de scheppende ICT-bedrijven zich uit Nederland terugtrekken. 2 Informatieverwerkend systeem dat is ingebouwd in een apparaat of systeem waarvan het de functionaliteit of besturing geheel of gedeeltelijk overneemt Managementsamenvatting (4)

6 6 Daarom is een forse koerswijziging noodzakelijk, met drie doelen voor de gehele ICT kennisinfrastructuur (triple S):- (a) Sterker publiek ICT-onderzoek, dat voor het bedrijfsleven qua omvang en inhoud een gelijkwaardige partner is. (b) Strategische en inspirerende focus op economisch, maatschappelijk en wetenschappelijk gemotiveerde onderzoeksvragen. (c) Een verbetering van de Samenwerking. 7 Door het nemen van een vijftal krachtige maatregelen kunnen deze doelen worden bereikt en kan, voortbouwend op de bestaande kwaliteit van instellingen en hun werkzaamheden, het publiek gefinancierde onderzoek (weer) daadwerkelijk en daadkrachtig bijdragen aan, en zelfs een stuwende kracht worden achter, de verdere ontwikkeling van bedrijfsleven en maatschappij. Deze maatregelen richten zich op de volgende dimensies:- (a) beschikbare middelen; (b) inspirerende doelen; (c) heldere taakverdeling; (d) gestructureerde samenwerking; (e) coördinatie. 8 De beschikbare middelen voor het publiek onderzoek zullen op termijn van enkele jaren structureel tenminste moeten verdubbelen van fte s naar fte s. Dat is noodzakelijk om de eerder genoemde uitdagingen aan te kunnen gaan en de kansen te benutten die de technologisch-economische golf van ICT biedt. Het is nodig om de balans tussen privaat en publiek gefinancierd onderzoek weer enigszins te herstellen. Dit is bovendien in lijn met de ambities van het kabinet ( De digitale delta: eeurope voorbij 3 ) waarin aangegeven wordt dat ICT-onderzoek een speerpunt dient te zijn in de komende kabinetsperiode. ICES-KIS kan en moet een belangrijke rol spelen bij de versterking van het ICT-onderzoek, zowel het fundamentele als het meer toepassingsgerichte. Zeker moet echter worden gesteld dat deze tijdelijke impuls een structureel vervolg krijgt. 9 Er moeten op het ICT terrein doelen worden gekozen die het veld inspireren en focusseren. De task force beveelt het veld aan om de volgende doelen te concretiseren en na te streven:- (a) een sterke positie verwerven op het gebied van de vierde generatie Internet rond 2010, met als subdoelen om rond 2005 voorop te liggen met electronisch betalen, met als bijzondere focus beveiliging, anonimiteit en bescherming van privacy; 3 De digitale delta: eeurope voorbij, Kabinetsnotitie, november 2000 Managementsamenvatting (5)

7 (b) (c) (d) te komen tot een versnelling van de toepassing van embedded en distributed systemen; leidend te worden op het terrein van software engineering en architectuur; binnen het multimedia gebied het wetenschappelijk onderzoek te benutten om belangrijke applicatiegebieden (als onderwijs) te veroveren. 10 Deze doelen zullen regelmatig moeten worden getoetst en zonodig geactualiseerd door een in te stellen ICT-forum (zie punt 13). 11 Heldere taakverdeling, zwaartepuntvorming en focussering op doelen moeten worden bereikt door een bewuste inzet van het bestaande financieringsinstrumentarium. De task force vindt met name van belang dat:- (a) Een grote uitbreiding van het ICT-onderzoek moet worden gerealiseerd via het beproefde FOM-model 4 door NWO en de universiteiten, waardoor wetenschappelijke kwaliteit wordt gekoppeld aan een centrale regie bij de allocatie van investeringen 5. (b) De task force pleit voor de intensivering van de samenwerking met het bedrijfsleven via ondermeer de bestaande instituten die deze rol reeds vervullen (CWI, TNO, TI). Daarbij moet, om conflicts of interest te voorkomen, meer dan nu het geval is, per instituut een duidelijk afgebakende onderzoeksagenda met specifieke competenties opgezet worden. Het ICT-forum heeft ondermeer tot taak deze programma s te toetsen aan nationale ambities op ICT-gebied. Voor deze samenwerking moeten expliciet onderzoeksgelden worden gealloceerd. (c) De aanpak van het PROGRESS instrument wordt gevolgd. PROGRESS heeft op het terrein van embedded systemen veel succes geboekt bij het tot stand brengen van samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen en dient te worden voortgezet en uitgebreid naar de andere ICT terreinen. 4 Met het FOM-model wordt bedoeld: een aanpak waarbij in aanvulling op de eerste geldstroom via meerjarenprogramma s vanuit een centrale regie voor langere tijd vaste onderzoeksplaatsen worden gefinancierd 5 FOM werd destijds door de overheid in het leven geroepen om voor de natuurkunde een inhaalslag te doen, zoals de task force thans nodig acht voor het ICT-onderzoek in Nederland. Managementsamenvatting (6)

8 12 Structurele samenwerking moet worden bevorderd door het creëren van een marktplaats (fysiek en virtueel) voor het uitwisselen van kennis en het leggen van contacten. Bestaande initiatieven zoals het Nederlandse ICT kenniscongres en het portal scouting II 6 voor ICT-onderzoek moeten worden uitgebreid tot een marktplaats waar bedrijven en instellingen elkaar op operationeel niveau gemakkelijk kunnen vinden voor het uitwisselen van kennis en informatie, en voor het ontwikkelen van zowel structurele als ad-hoc samenwerkingsrelaties. De task force roept op tot een actieve betrokkenheid van zowel het bedrijfsleven als publiek gefinancierde onderzoeksorganisaties. Bovendien dienen de publieke onderzoeksorganisaties zich, onder toeziend oog van de financierende organisaties, veel sterker naar hun doelgroep te profileren. 13 Coördinatie binnen het ICT-veld dient op een hoger niveau te worden gebracht door het opzetten van een ICT-forum, een compact gezelschap van breed geaccepteerde topmensen, waarbinnen publieke en private partijen op bestuursniveau samen vlot, effectief en efficiënt richting geven aan de ontwikkeling van het publiek gefinancierd ICTonderzoek en de publiek-private samenwerking. Het forum agendeert daartoe jaarlijks vanuit een gezamenlijk ontwikkelde visie de voor Nederland wenselijke ambities en acties en adviseert daarover aan het veld en betrokken instanties zoals departementen en intermediaire organisaties. 6 Managementsamenvatting (7)

9 Inleiding De task force ICT en kennis is ingesteld door de ministers van Economische Zaken en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Zij geven daarmee uitvoering aan een actie aangekondigd in de nota Concurreren met ICT-competenties. In die nota staat de opdracht aan de task force omschreven: De task force zal voorstellen uitwerken voor nieuwe samenwerkings- en interactievormen tussen kennisinstellingen en bedrijfsleven en zal voorts sturing geven aan de eerste editie van het nationaal ICT-kenniscongres en -beurs. In een latere fase is deze taakomschrijving nader geconcretiseerd: de beide ministers verwachten van de task force concrete stappen met betrekking tot:- (a) strategische ICT-kennisopbouw, gegeven het groeiende strategische belang dat eraan wordt gehecht; (b) ontsluiting ICT-kennismarkt, door duurzame praktijken op het punt van: (i) samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijven (ii) transparantie vraag en aanbod (iii) kennisoverdracht. De task force is voor het ontwikkelen van maatregelen over de periode van november juni 2001 zes keer bijeengekomen. Verder zijn er groepen gevormd voor verschillende deelonderwerpen die de resultaten van hun besprekingen hebben aangeleverd aan de bijeenkomsten van de task force. De samenstelling van de task force is gegeven in onderstaande tabel. Dhr. dr. C. le Pair (voorzitter) Dhr. dr. P.A. Adriaans Dhr. prof. dr. P.M.G. Apers Dhr. prof. dr. ir. A.J. Berkhout Dhr. H.W. Broeders Dhr. prof. dr. ir. P. Dewilde Dhr. drs. L.J. Halvers Dhr. dr. R. Harwig Dhr. prof. dr. W. Hoogland Dhr. dr. H.J. van Linde Mw. dr. A.P. Meijler Dhr. ir. E.I.L.D.G. Margherita Dhr. P. Morley MSc Dhr. dr. G. van Oortmerssen Dhr. prof. dr. M. Rem Dhr. A.H.J. Lundqvist Mw. mr. S.J.M. Roelofs Dhr. dr. ir. E.J. Sol Dhr. J.C.A. Vercoulen (teruggetreden) Dhr. prof. dr. F.A. van Vught Dhr. dr. ir. H.G.J. de Wilt Dhr. drs. H.J. Zegering Hadders Inleiding (8)

10 Daarnaast hebben aan het resultaat van de task force de volgende mensen een belangrijke bijdrage geleverd: Dhr. drs. J.R.G. Bakker Dhr. drs. E.A.A.M. Broesterhuizen Dhr. ir. J. Bruin Dhr. dr. J.W.A. van Dijk Dhr. G. Dröge Mevr. drs. M. Glazenborg Dhr. dr. M. Kas Dhr. dr. H. Klomp Dhr. mr. W. Labruyère Dhr. ir. R. van der Lande Dhr. drs. M.J. van Lieshout Dhr. prof. dr. L.P. Ligthart Dhr. ir. J.M.J. van der Nat Dhr. J. Nijssen Dhr. drs. R. Overgoor Dhr. prof. M. Overmars Dhr. ir. A.A.J. Reuver Dhr. ir. J. Ridder Dhr. mr. P. van Schelven Dhr. prof. dr. H.G. Sol Dhr. drs. K. Vijlbrief Dhr. ir. J.A. Vogel Dhr. mr. G.M. Weel Dhr. dr. P.J. Werkhoven Dhr. ir. E.C.C. van Woerkens Dhr. dr. F. Wierda De task force dankt de heer M. van Lieshout en de heer M. Kas, die vanuit TNO-STB en IPN een grote bijdrage hebben geleverd aan de beschrijving van de kennisinfrastructuur en de heer A. Reuver, de heer P. van Werkhoven, de heer P. Dewilde en mevrouw A. Meijler bij de afronding van het rapport. De task force is begeleid door de heer R. van der Lande, de heer W. Labruyère, mevrouw M. Glazenborg en de heer R. Overgoor van PricewaterhouseCoopers Management Consultants. De aanbevelingen van de task force houden rekening met het advies Verlangen naar de eindeloze zee 7 van de AWT verkenningencommissie kennis voor de netwerkeconomie. De hoofdconclusies van dat rapport zijn:- (a) de commissie ziet het als een valkuil om vooraf prioritaire kennisthema s te kiezen omdat ICT zich daarvoor te snel en onvoorspelbaar ontwikkelt; (b) verbetering van de relatie bedrijven en instellingen is vooral nodig in de dienstensector; (c) (d) zulk een relatie laat zich niet afdwingen met structuuroplossingen; sterker sturen op vraagarticulatie vanuit bedrijven werkt creativiteit en dynamiek in O&O alleen maar tegen; 7 Verlangen naar de eindeloze zee, rapportage Verkenningencommissie kennis voor de netwerkeconomie, AWT, januari 2001 Inleiding (9)

11 (e) een echte oplossing ligt in het bewerkstelligen van een attitudeverandering. De aanbevelingen die de commissie dienaangaande doet zijn: (i) inzetten op excellentie (i.p.v. sturen op thema s en rechtvaardigheid) (ii) goede stimulerende verantwoordingsmechanismen (iii) stimuleren persoonsgebonden interactie (iv) actief uitventen van kennis via octrooiering en high tech starters (v) extra financiering voor onderzoek. Inleiding (10)

12 1 De intelligente Delta 101 Er is nauwelijks iets denkbaar dat zo simpel is, en toch zo innoverend als het bit. Wie tot twee kan tellen, heeft het bit begrepen. Toch hebben computers, die niets anders doen dan rijen bits bewerken, al talrijke vitale maatschappelijke taken overgenomen en ze breiden hun werkveld steeds verder uit. Over vijf jaar zal dankzij computers het fileprobleem voor het eerst een keer nemen en rijden er meer treinen over het bestaande spoor en meer auto s over dezelfde weg. Binnen tien jaar is het vliegen vijf keer veiliger, ondermeer dankzij een Nederlands digitaal kunstmatigzichtsysteem. Reeds nu zijn er onderzoeken gaande waarin patiënten met een dwarslaesie weer leren lopen dankzij een ingebouwde chip die de spieren aanstuurt. 102 Het Ministerie van Economische Zaken voorspelt dat de economische groei en welvaart in Nederland in 2010 sterk zal afhangen van de mate waarin de maatschappij nieuwe digitale technieken (de informatie- en communicatietechnologie) heeft ontwikkeld en benut. We staan namelijk pas aan het begin van de digitale revolutie. Foutloos denkwerk 103 Zoals de stoommachine voor maatschappelijke vooruitgang zorgde door fysiek werk van mensen over te nemen, doet de computer dit door bepaalde denk- en ordentaken over te nemen of te ondersteunen. Voorzover taken herleid kunnen worden tot het oplossen van een logisch probleem of het uitvoeren van een logische handeling zullen computers de taken sneller, beter en goedkoper kunnen doen dan mensen (de informatisering van bedrijfsprocessen). Programmeurs met inzicht in de processen en aard van de taak ontwikkelen hiertoe instructies en algoritmes voor de computer. 104 Met meer rekenkracht zullen computers meer kunnen dan nu. Meer en meer kunnen computers redeneren als wiskundigen. Wellicht zullen ze ooit in staat zijn zichzelf te ontwerpen en te verbeteren. Toch blijken computers niet in staat centrale menselijke functies uit te voeren zoals het vlot herkennen van personen of stempatronen. Hoe mensen elkaar kunnen herkennen is nog niet bekend en is een van de vele uitdagende onderwerpen van onderzoek in ICT. De intelligente Delta (11)

13 105 Momenteel begint het begrijpen van taal en spraak binnen het vermogen van de computer te komen (taal- en spraaktechnologie). De controle van spelling door computers is al ver gevorderd, de computer kan in telefooncentrales gedeelten van spreektaal begrijpen, de computer maakt schoorvoetend de eerste samenvattingen, vertaalt en leert in teksten en databestanden te zoeken naar informatie op grond van opgegeven patronen (de zogeheten data-mining). De ontwikkeling van de taal- en spraaktechnologie kan ertoe leiden dat de computer steeds meer eenvoudig kantoorwerk en zoekwerkzaamheden gaat uitvoeren. 106 Computerwetenschappers leren computers bovendien steeds beter intelligente handelingen in reactie op situaties te verrichten. Bijna alle signalen uit de buitenwereld zoals geluid, kleur, druk, windsnelheid, warmte en vochtigheid kunnen gemeten worden en weergegeven worden door getallen. Voor een aantal situaties zijn wiskundige modellen bekend die als invoer aan de computer kunnen worden aangeleverd. Echter, in vele gevallen zijn adequate modellen nog niet bekend en onderwerp van onderzoek. Zo weten we niet hoe onze hersenen werken, we hebben wel enige kennis van de neuronale transmissiemechanismen, maar hoe daaruit intelligentie ontstaat is niet bekend. Ook is in vele gevallen niet bekend hoe uit het genoom functionele differentiatie ontstaat. Toch bestaat de hoop of zelfs de verwachting dat met het uitkienen van de modellerings- en identificatiemethodes een geformaliseerd begrip gaat ontstaan van de vele nog niet begrepen mechanismen die ons omringen. Vanwege hun vermogen om een zeer groot aantal bewerkingen in korte tijd feilloos uit te voeren spelen computers een essentiële rol in het ontwikkelen van begrip voor de biologische wereld en ons genoom. 107 De intelligentie van computers is verder te verbeteren door computers te laten leren van de effecten van hun beslissingen (een geheugen) en ze een wereldbeeld (een inzicht in de situatie, noodzakelijk voor samenwerking) te geven. Nederlanders zijn er recent in geslaagd een zelflerende computer te maken die schepen sneller over de oceaan doet varen dan de beste stuurlui. Ook bundelen wetenschappers over de hele wereld hun expertise om computers een wereldbeeld te laten ontwikkelen. Samenwerkende computers in robots zijn te gebruiken voor ondermeer schoonmaken en verkeerscontrole of taken waaraan voor mensen risico s zijn verbonden, zoals detectie van vervuiling of brandbestrijding. De intelligente Delta (12)

14 108 Ondanks het economische belang ervan, wordt er in Nederland te weinig gewerkt aan de uitbreiding van computerintelligentie. Er is hierdoor een grote achterstand ten opzichte van de Verenigde Staten. Net als de bouwers van infrastructurele werken moeten de bouwers van software ondersteund worden door een sterke academische kennisinfrastructuur die ondermeer componenten ontwikkelt die kunnen worden hergebruikt, evenals gestandaardiseerde vormen van programmeren op grond van architectuur. Hierdoor kan de kwaliteit van software worden verhoogd waardoor de kosten voor informatisering kunnen worden verlaagd. De productiviteit bij het maken, verbeteren en onderhouden van software kan door deze ontwikkelingen flink worden verhoogd. Dat kan ook helpen bij het reduceren van het tekort aan informatici. 109 Momenteel liggen er kansen voor het inhalen van de achterstand op informaticagebied ten opzichte van de Verenigde Staten. Het open source operating system Linux, dat gratis beschikbaar is en op veel platformen toepasbaar is, is inmiddels een concurrent voor het Amerikaanse Windows. 110 Het Eureka onderzoeksprogramma ITEA omvat 3,2 miljard euro over acht jaar. Doel is om de kloof tussen de Verenigde Staten en Europa op het gebied van embedded en distributed software te dichten. Ook de Verenigde Staten investeren de komende vier jaar anderhalf miljard dollar alleen al in het thema software engineering. Miniaturisering 111 De basis van de snelle penetratie van computerintelligentie in de maatschappij vormt de aanhoudende daling van de kosten van systemen. De eenvoud van het bit is verantwoordelijk voor die aanhoudende kostendaling. Uiteindelijk is een computer een netwerk van miljoenen met koperdraad verbonden schakelaars (transistoren) die omklikken onder invloed van stroom. Waaruit die schakelaars bestaan en hoe klein ze zijn, maakt niets uit, zolang aan maar van uit (de stand van het bit) is te onderscheiden. De zogeheten Wet van Moore gaat al drie decennia op vanwege de sterke concurrentie in de micro-electronica-industrie. Deze wet voorspelt onder andere dat tot 2020 de hoeveelheid schakelaars op een chip elke anderhalf jaar zal verdubbelen. 112 Geen industrie is tegenwoordig vitaler dan de micro-electronica-industrie. Deze industrie is al groter dan bijvoorbeeld de farmaceutische en de auto-industrie, produceert een waarde aan goederen groter dan de waarde van olie van de Opec-landen, en groeit gemiddeld twee keer zo snel als de totale economie. De Verenigde Staten danken hun economische groei voor één derde deel aan deze industrie. De intelligente Delta (13)

15 113 Wereldwijd worden er enorme onderzoeksinspanningen gedaan om deze industrie vitaal te houden. De Verenigde Staten investeren ongeveer vier miljard gulden per jaar aan publieke gelden in deze industrie, Japan twee miljard en China ongeveer één miljard. Het Eureka onderzoeksprogramma MEDEA (micro-electronica en semiconductors) beslaat circa vier miljard euro over acht jaar. 114 Momenteel worden chips gemaakt door een zogenaamd lithografisch proces: met hard licht en fotografische technieken worden lagen bewerkt die op silicium worden aangebracht. De huidige lithografische methoden maken gebruik van speciale lenzen en zijn in staat patronen te maken met een nauwkeurigheid van 180 nanometer. Het is nu al bekend dat die nauwkeurigheid in de komende twintig jaar tot tien nanometer zal toenemen wanneer gebruik wordt gemaakt van spiegels opgebouwd uit zeer dunne lagen materiaal. Maar ook dat zal geen benedengrens blijken te zijn. Er is op dit ogenblik veel onderzoek naar structuren die opgebouwd zijn uit enkele atomen of moleculen en dimensies hebben in de orde van één nanometer. Er zijn echter nog geen industriële processen bekend die schakelingen van die afmetingen routinematig produceren. Ook dit is een zeer actief onderzoeksgebied. Ideale communicatie 115 Het bit wordt het fundament van alle informatie. Voor getal, spraak, woord, geluid en beeld bestaan er wereldwijd geaccepteerde sleutels die zeggen welke rij van nullen en enen past bij welke letter, klank of pixel. De voordelen van digitale informatie zijn een betere kwaliteit, de onbeperkte kopiëring van informatie zonder kwaliteitsverlies, eenvoudige opslag, alsmede de mogelijkheden tot bewerken en het combineren van informatie als beeld, geluid en tekst (multimedia). 116 Het gebruik van digitale informatie is een cruciale sleutel tot verbetering van de kwaliteit van de gezondheidszorg en het onderwijs. De interactie tussen de lerende en de computer en het gebruik van virtuele omgevingen schept een veel rijkere leeromgeving dan met klassikaal onderwijs mogelijk is (zie het rapport Digitale leermiddelen in beroepsomgevingen van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek). In de gezondheidszorg nemen scanners, die van buiten in het lichaam kunnen kijken, de rol van andere apparaten om diagnoses mee te stellen steeds meer over. Deze informatie kan digitaal gevisualiseerd en opgeslagen worden. Daarmee wordt ook voorselectie, automatische diagnosestelling en samenwerking van medische experts via Internet mogelijk. De intelligente Delta (14)

16 117 Ook kunnen bits het geheugen van de maatschappij, zowel de culturele erfenis in bibliotheken, als de archieven van bedrijven en de overheid, uitbreiden en beter toegankelijk maken. Zowel in het ontwikkelen van methoden om digitale gegevensdragers op de lange termijn in stand te houden (het voorkomen van digitale dementie) als het ontwikkelen van standaards waardoor archieven op elk computersysteem te bewaren en te bewerken zijn kan Nederland een voortrekkersrol spelen. Kennis op dit gebied is bovendien potentieel verhandelbaar en exporteerbaar. 118 'Het wordt mogelijk mobiel toegang te hebben tot informatiebronnen van over de hele wereld. De nieuwe generatie mobiele infrastructuur UMTS zal dit proces aanzienlijk vergemakkelijken, en we kunnen nu al voorzien dat er hele nieuwe generaties telecommunicatiestandaarden gaan komen die vrijwel ongelimiteerde mogelijkheden van naadloos communiceren van beelden, data en spraak mogelijk zullen maken (4de generatie of 4G) - alles, overal, altijd. Wetenschappers zijn momenteel druk in de weer slimme manieren te bedenken om zoveel mogelijk bits mee te sturen met licht door glasvezels, elektrische signalen of radiosignalen. Zoals bij de industriële revolutie het vermeerderen van de paardenkracht van motoren de aanjager voor steeds weer nieuwe prestaties was, van stoomtrein tot auto, tot maanraket, is dit momenteel bij de digitale revolutie de bandbreedte. De hoeveelheid data en beelden die gecommuniceerd kan worden naar een bepaalde plek zal, net als de rekencapaciteit van de chips, jaarlijks verveelvoudigen. Binnen tien jaar zal een veilige en betrouwbare, een pervasive connection, tot Internet tot stand worden gebracht, waardoor ook digitale handel, transacties en uitgeven mogelijk worden. In Europees kader voorziet het ITEA-programma zeer gericht in middelen voor het noodzakelijke softwareonderzoek om burgers van een overtuigende verbinding tot Internet te voorzien. 119 Daarnaast heeft de internationale wetenschappelijke gemeenschap het plan om een nieuwe versie van Internet tot stand te brengen. De verbeterde versie, ook wel the Grid genoemd, die onderzoeksinstituten zal verbinden, gaat ervoor zorgen dat de grote bibliotheek die Internet nu is, ook een leverancier van computerfaciliteiten wordt. Hierdoor komen rekenkracht, onderzoeksdata en onderzoeksfaciliteiten net zo gemakkelijk beschikbaar als water en energie. De intelligente Delta (15)

17 120 Deze ontwikkeling is noodzakelijk om de menselijke kennis over ondermeer de oorsprong van het heelal, de werking van het systeem Aarde, de werking van de hersenen en de biochemische werking van het lichaam (genomics) verder te kunnen brengen. Al deze terreinen zijn zeer kennisintensief en vereisen de verwerking van grote hoeveelheden wetenschappelijke data, die alleen mogelijk zijn door computers via netwerken gezamenlijk te laten rekenen. Door de introductie van de personal computer in huishoudens en bedrijven is er in principe wereldwijd voldoende rekenkracht beschikbaar. Personal computers over de hele wereld zoeken nu al door middel van een screensaver naar buitenaards leven. 121 Europa en voornamelijk de Scandinavische landen hebben momenteel een voorsprong op de Verenigde Staten op het gebied van mobiele telefonie, al lopen ze weer bij Japan achter. De Europese Unie wil deze positie verder uitbouwen. Op den duur wordt verwacht dat de mobiele en vaste netwerken tot een logisch netwerk zullen samengroeien. 122 Internet is een nieuw verschijnsel en leidt daarom bij deskundigen, het bedrijfsleven, de media en bij de overheid tot grote onzekerheid. De vraag is in hoeverre mensen gebruik gaan maken van de digitale snelweg. Communicatievormen zijn namelijk sterk afhankelijk van gewoonte en voorkeur, zoals de bedrijfscultuur, of de groep waarmee het individu zich identificeert. Het Ministerie van Economische Zaken hanteert bijvoorbeeld voor 2010 drie onderling zeer verschillende scenario s met betrekking tot welstand, handelsverkeer, woonpatronen, verkeer en milieu. Dit illustreert de onzekerheid 8. Hogere levensstandaard 123 Behalve betere overheidsdiensten en een productiever bedrijfsleven biedt ICT ook een heel nieuw perspectief om de levensstandaard te verhogen. De Europese Unie heeft op grond van de te verwachten technologische ontwikkelingen het idee van de omringende intelligentie gelanceerd, waarop het zesde kaderprogramma zal inzetten. Ook het ICT-deel in het huidige vijfde kaderprogramma (het IST programma) houdt al rekening met dit concept. Het IST programma kent een omvang van 3,6 miljard euro over de periode Rapport Nederland gaat digitaal, NIPO Amsterdam, 2001 De intelligente Delta (16)

18 124 Nederland kan hierbij een voortrekkersrol gaan spelen. Momenteel is er in Nederland veel bedrijvigheid in het toepassen van intelligentie in elektrische apparaten zoals televisies, radio s of kopieerautomaten. Bedrijven als Philips, HSA, Océ, ASML en Stork hebben op dit gebied wereldwijd een toonaangevende positie. Bovendien zijn er goede kansen dat van oorsprong buitenlandse bedrijven als Ericsson en IBM juist in Nederland hun activiteiten uitbreiden en zo meehelpen bij het versterken van de bedrijvigheid. Die intelligentie zal in de toekomst kunnen worden ingebouwd in apparaten die een verbinding met Internet hebben en zo informatie kunnen ophalen en met andere apparaten kunnen communiceren (de zogeheten vierde generatie Internet). 125 De apparaten van de vierde generatie Internet zullen een netwerk rond gebruikers vormen en op die gebruiker kunnen reageren. Gebruikers worden dan omringd door intelligente agenten die automatisch of op commando taken overnemen. Die agenten kunnen bijvoorbeeld de gezondheidstoestand bijhouden en bij problemen automatisch het ziekenhuis inlichten (verbetering van de gezondheidszorg), het reizen en betalen in het buitenland vergemakkelijken (alle persoonlijke apparaten zoals mobiele telefoon, huis- en autosleutels, paspoort en betalingspassen kunnen geïntegreerd worden tot één algemeen identificerend en toegang gevend apparaat), het klimaat in huis optimaal afregelen (vermindering van milieubelasting) of zorgen voor een betere benutting van het bestaande wegennet (bijvoorbeeld, de agenten stemmen de persoonlijke reisbehoefte dan af op de weggebruikers, zodat er tegen betaling meegelift kan worden). De intelligente Delta (17)

19 2 Investeren in ICT-onderzoek in Nederland Het belang van ICT voor Nederland 201 Het macro-economische belang van ICT is groot. In Nederland wordt circa 8% van het BBP aan ICT besteed (in 2002 naar schatting 40 miljard euro). Uit onderzoeken van CPB blijkt dat 25% van de groei van het BNP gerelateerd is aan de ICT-sector en dat 50% van de productiviteitsstijging in Nederland direct gerelateerd is aan ICT 9. Een expanderende en concurrerende ICT-industrie die ondersteund wordt door een sterke academische kennisinfrastructuur is een bron van welvaart. 202 Dat een land de vruchten plukt van de mondiale ICT-ontwikkelingen is niet vanzelfsprekend. De USA bijvoorbeeld is hierin in de afgelopen jaren veel succesvoller geweest dan de Europese landen 10. Ondanks de hoge groeicijfers in Europese bedrijven in delen van de ICT-waardeketen daalt het wereldmarktaandeel van de Europese ICTindustrie en neemt de achterstand toe. Dat heeft ook aantoonbare gevolgen voor de niet- ICT industrie die in de meeste sleutelsectoren ten opzichte van de USA en Japan achterblijft in efficiëntie en productiviteit, en daarmee ook voor de welvaart. 203 Nederland is op enkele specifieke gebieden wel sterk 11 (met name t.a.v. halfgeleider-technologie en apparatuur, consumentenelectronica, software dienstverlening) maar over het geheel genomen zijn Nederlandse bedrijven teveel afwezig op de mondiale markt. De Nederlandse handelsbalans van ICT goederen en diensten was in 1998 twee miljard gulden negatief. Investeringen in ICT zijn geconcentreerd in enkele sectoren (met name financiële dienstverlening) en veel sectoren blijven achter met investeringen in ICT. Echte vernieuwingen die een concurrentievoorsprong opleveren zijn schaars. 9 Centraal economisch plan 2000, CPB, april The competitiveness of Europe s ICT markets, the crisis amid the growth. Ministerie van Economische Zaken ten behoeve van de Ministerial Conference te Noordwijk, 9-10 maart Concurreren met ICT-competenties, beleidsnota, Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van OCenW, april 2000 Investeren in ICT-onderzoek in Nederland (18)

20 Een geïntegreerde keten van fundamenteel tot toegepast onderzoek 204 Onderzoek, of het nu fundamenteel of toegepast is, is de motor achter technologische vernieuwing en de kiem waaruit nieuwe bedrijvigheid ontstaat. Niet verwonderlijk is de ICT-ontwikkeling met zijn grote publieke onderzoekscentra het sterkst in Californië. Daar is ook de grootste concentratie aan jonge startende bedrijven te vinden, evenals de grootste vernieuwingsdynamiek. De schaarste aan nieuwe concepten en producten, diensten en applicaties in ons land en ook in Europa kan vrij direct geweten worden aan een te gering volume aan onderzoek en hoogopgeleiden, zie hierover recente OECD studies, waar onder meer onderzocht is dat één euro uitgegeven aan onderzoek/ opleiding zich vertaalt in acht euro economische activiteit. Een land als Nederland zal zijn welvaart danken aan economische activiteiten die de locale behoeften ver overstijgen. Er kan dus zeker niet volstaan worden met alleen het bedienen van de locale vraag naar ICT producten, diensten en applicaties. De ICT sector kenmerkt zich door een enorme drang naar innovatie en een uiterst snelle regeneratie van producten (een generatie mobiele telefoons leeft maximaal drie jaar). Gezien de grote behoefte aan hoogwaardige kennis bij het ontwikkelen van nieuwe producten kan het niet anders dan dat veel van die kennis ook uit het buitenland afkomstig is. Echter, het vereist kennis om kennis te kunnen interpreteren en gebruiken. Men kan kennis kopen, maar het bruikbaar maken van die kennis vereist een minstens even grote onderzoeksinspanning. 205 Fundamenteel onderzoek is daarbij even belangrijk als toegepast onderzoek. Het beste is het om beide in samenhang te bedrijven. Nederland met zijn compacte kennisinfrastructuur heeft unieke kansen om die samenhang landelijk tot stand te brengen, reden waarom het onderzoek in Nederland - zowel toegepast als fundamenteel - het zo goed gedaan heeft in het verleden. Toch is er een volume-effect: voor de grootte van onze economie is ons volume aan onderzoek in het algemeen onvoldoende en in de ICT ruim onvoldoende. Uit het fundamenteel onderzoek komen dikwijls de ideeën voort die tot revolutionair nieuwe producten, diensten en applicaties leiden. Begrippen als Unix, Windows, Objecten en zelfs het WWW zijn uit het fundamenteel onderzoek ontstaan en later uitgewerkt. Het toegepast onderzoek dat vervolgens aan de orde komt kenmerkt zich veelal door integratie van kerntechnologieën en het geschikt maken daarvan voor toepassing in specifieke marktsectoren op basis van domeinkennis. Sinds een paar jaar worden moleculaire transistors gemaakt (overigens een Nederlandse primeur), we weten nog niet hoe we ze kunnen produceren, laat staan reproduceren. Het ziet ernaar uit dat het onderzoek op het hele gebied sensing and actuating naar het moleculaire domein verschuift, het braakliggend terrein voor zowel fundamenteel als toegepast onderzoek is enorm, en dit is maar één voorbeeld uit de informatieketen. Investeren in ICT-onderzoek in Nederland (19)

21 De waarde van ICT-onderzoek voor andere gebieden 206 In veel wetenschapsgebieden is de inzet van ICT in de afgelopen jaren cruciaal geweest voor de enorme vorderingen die gemaakt zijn. ICT is een enabling technology van de eerste orde die grote vorderingen mogelijk heeft gemaakt op andere wetenschaps- en technologiegebieden zoals genomics, natuurkunde, en chemie. Als ICT niet zo n grote ontwikkeling had doorgemaakt hadden de doorbraken op deze onderzoeksterreinen niet of veel later plaatsgevonden. Ook voor hun verdere ontwikkeling zijn deze technologiegebieden mede afhankelijk van de ontwikkelingen op ICT-gebied (bijvoorbeeld de beschikbaarheid van voldoende rekenkracht vanuit the Grid ). Van investeringen in ICT onderzoek zullen in de toekomst tevens veel andere wetenschapsgebieden de vruchten plukken. ICT staat bovendien aan de basis van de economische ontwikkeling van bijna alle sectoren van economie en maatschappij, zoals de retailsector (Albert Heijn) en de financiële dienstverlening (banken, verzekeringsmaatschappijen). Het belang van een vroege start 207 Op het gebied van ICT is het van groot belang vooraan te lopen en er vroeg bij te zijn. De kern van het succes in de mondiale ICT research concurrentiestrijd is High techstart early. Juist in een zich snel ontwikkelende technologiesector hebben bedrijven of landen die er vroeg bij zijn een voordeel. High-Tech = Start Early heb ik leren inzien in Silicon Valley. Toen ik eind 93 in Silicon Valley was merkte ik dat een kwart van schappen van een boekhandel gevuld was met boeken over Internet. Boekenhandels zijn daar tot open. Als ik in de Bay Area ben probeer ik altijd even s avonds naar een boekhandel te gaan om de verschillen met Nederlandse boekhandels te zien. Maar die keer was het verschil wel heel opvallend. Toch gebeurde het in de jaren daarna regelmatig dat ik mensen in Silicon Valley meer over Internet kon vertellen dan zij mij. Ik ging er juist naar toe om meer over Internet te leren. Uiteindelijk waren ze verder en succesvoller met Internet. Dat verbaasde mij en ik vroeg mij af waarom. Venture Capital geld is daar aanwezig, maar hier ook. Was het de continue instroom van slimme mensen uit India en China? Maar hoe dan, want wij hebben hier ook goede mensen. Langzaam werd het mij duidelijk dat men in Silicon Valley eerder begint dan elders in de wereld. Het gaat in iedere business om het verkrijgen van het grootste markt - aandeel, maar in high-tech gaat de ontwikkeling van de markt voor een bepaald product zo snel omhoog en wordt daarna zo snel weer vervangen door iets nieuws dat laat starten altijd impliceert dat je achter het net zult vissen. Porter geeft dat ook aan in zijn boek Competitive advantage of nations. Op een gegeven ogenblik groeit een regio (of land) sneller dan anderen en trekt daardoor een bepaalde industrie en mensen aan waardoor het nog sneller kan groeien omdat alle factoren meewerken. De factoren voldoende geld en voldoende capabele mensen werken zeker mee in Silicon Valley, maar ik veronderstel dat vroeg beginnen de sleutel is voor de high-tech industrie in Silicon Valley om te ontplooien. Omdat de mens nog altijd de meest efficiënte informatie drager is en mensen in de dynamische arbeidsmarkt in de Silicon Valley eenvoudig van werkkring veranderen heeft Silicon Valley een cultureel voordeel. De vraag is hoe wij in de Nederlands of Europese consensus cultuur op een andere wijze gebruik kunnen maken van het mechanischme van vroeg starten om een first mover advantage uitbuiten. Een intensieve samenwerken en wederzijds begrijpen van academisch onderzoek en R&D in het bedrijfsleven is een mogelijkheid om vroege kansen op te pakken. Maar die samenwerking moet dan wel vroege kansen tot doel hebben en niet een vaag samenwerkingsidee (E.J. Sol, vice president technology, Ericsson). Investeren in ICT-onderzoek in Nederland (20)

22 De ICT-sector ICT-industrie 208 Nederland heeft naar internationale maatstaven een relatief grote ICT-bedrijfstak. In 1996 was de productiewaarde van ICT al even groot als de chemische industrie en zelfs 20% groter dan landbouw en visserij. De toegevoegde waarde in de ICT-industrie als percentage van het BNP was tussen stabiel op 3,8%. In de periode is dit percentage gegroeid naar 4,5%. De bijdrage aan de groei van het BBP was tussen 1996 en 1998 ruim 17% 12. CPB schat dat 25% van de groei van het BNP gerelateerd is aan ICT-investeringen en dat 50% van de productiviteitsstijging in Nederland direct gerelateerd is aan ICT. 209 In Nederland werken circa mensen in direct aan ICT-gerelateerde functies 13. Deze zijn terug te vinden in uiteenlopende delen van het bedrijfsleven. Onderstaande figuur geeft een indeling ICT'ers eindgebruikers dienstverleners pakketsoftw.bedr. embedd. syst.bedr. 12 Information Technology Outlook 2000, OECD, december Onderzoek naar het tekort aan informatici, PricewaterhouseCoopers voor het Ministerie van Economische Zaken, januari 1999 Investeren in ICT-onderzoek in Nederland (21)

23 210 Ondanks dat veel ICT-producten (computers, software) uit het buitenland komen kent Nederland een relatief sterke ICT-maakindustrie, met name in de hoek van de halfgeleiders en embedded systemen. Daarbinnen bevinden zich grote producenten als Philips (Semiconductors, Components, Consumer Electronics), Infineon, IBM, Cisco, Telfort, apparatuurmakers (ASML, maar ook vele anderen) en ontwerpbedrijven. Mondiaal gezien groeit deze sector sterk. De halfgeleidermarkt is in de afgelopen jaren hard gegroeid. Belangrijke Nederlandse pijlers van de industrie zijn Philips, ASML en Océ. Een steeds groter deel van hun producten bestaat uit systemen (een combinatie van hard- en software). De ICT-maakindustrie is R&D-intensief. Met name in die maak-industrie heeft zich een traditie ontwikkeld van R&D en samenwerking met het publiek gefinancierd onderzoek. 211 Daarnaast heeft Nederland enkele sterke sectoren van het bedrijfsleven voor wie ICT een heel belangrijke rol speelt. Dat betreft eindgebruikers. Belangrijke clusters van toepassende bedrijven in Nederland zijn de volgende sectoren:- (a) financiële dienstverleners; (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) retail; communicatie en media, omvattend: fysieke infrastructuur, providers en content, (Philips maar ook vestigingen in Nederland van Ericsson, Siemens, Nokia, Lucent ; dienstverleners zoals KPN, Libertel en mediabedrijven zoals Endemol, Elsevier en Wolters Kluwer); de kennissector (de instellingen die kennis produceren, de kennisinfrastructuur); gezondheidszorg; publieke en private dienstverlening; transport en distributie; maakindustrie. 212 Ook heeft Nederland een omvangrijke dienstverlenende ICT-sector, bestaande uit bedrijven als ATOS/Origin, Cap Gemini Ernst & Young, CMG, Getronics, IBM,Ordina en PinkRoccade, die met name applicatiesoftware maken voor eindgebruikers. 213 Nederland is uitgesproken zwak vertegenwoordigd in de markt voor bedrijven die pakketsoftware maken. Er zijn weinig van dergelijke bedrijven in Nederland. Bekende uitzonderingen zijn Exact, Baan en AND. 214 Binnen de bovenstaande bedrijfsclusters bestaat een keten van afhankelijkheid: bedrijven die de systemen (fysieke componenten) maken, bedrijven die dergelijke systemen toepassen in producten en informatiesystemen, en de zakelijke dienstverlening die op basis van die producten en systemen diensten ontwikkelt en aanbiedt. De afhankelijkheid is echter niet door landsgrenzen beperkt. Alleen door een cultuur van samenwerking te stimuleren kunnen de sectoren elkaar bevruchten. Investeren in ICT-onderzoek in Nederland (22)

24 Maatschappelijke behoefte 215 ICT kan door haar enabling karakter van grote waarde zijn voor zeer veel maatschappelijke terreinen. Dat betreft veiligheid, zorg, en het scheppen van een informatiemaatschappij waarbij kernbegrippen als kennisintensiteit, mondiale oriëntatie, flexibilisering, mobiliteit, individualisering en multiculturaliteit een rol spelen. 216 Het toepassen van geïntegreerde informatie- en communicatietechnologie en content in de wereld om ons heen is één van de drijvende krachten achter de maatschappelijke ontwikkeling. Het toepassen van ICT in onze samenleving leidt niet alleen tot nieuwe relaties tussen de overheid, de burgers en het bedrijfsleven, maar zal ook leiden tot veranderde structuren en processen in die relatie. ICT kan helpen bij de verdere ontwikkeling en verbetering van het onderwijs, mobiliteit, transport, logistiek, de gezondheidszorg, het agrocomplex en meer algemeen: veiligheid. 217 ICT-toepassingen binnen de onderwijswereld leveren een heel scala aan nieuwe mogelijkheden op. Het ontwikkelen van nieuwe (digitale) leermiddelen, het trainen van het onderwijzend personeel, of een virtuele campus zijn slechts enkele voorbeelden. Ook onderzoek naar de eventuele positieve invloed van ICT op cognitieve aspecten van electronische onderwijsmethodieken kan zowel de kwaliteit van de toekomstige kennisinfrastructuur als de kwaliteit van het huidige onderwijs verbeteren. 218 Het fileprobleem, tekorten in de gezondheidszorg, de vierentwintiguurseconomie, het tekort aan leraren en het flexibiliseren van de arbeidsmarkt kunnen deels verholpen worden door mogelijkheden die ICT biedt. E-commerce kan een oplossing bieden voor logistieke problemen van de Nederlandse economie, terwijl E-learning de basis kan leggen voor een goed opgeleide maatschappij. Toch bestaan op verschillende gebieden nog problemen die de take-off van E-oplossingen tegenhouden. Dit zijn zaken die samenhangen met onder meer trust, privacy en security. 219 De maatschappij wordt meer en meer ICT-gericht. De transportsector, hulpdiensten en financiële instellingen zijn de afgelopen decennia afhankelijk geworden van ICT. ICT is daarmee een zogenaamde kritische infrastructuur geworden. Slechts langzaam dringt het besef door dat de samenleving kwetsbaar geworden is voor storingen en virussen. Het hoge voorzieningenniveau veroorzaakt een afname in de tolerantie van de maatschappij wanneer er verstoring, opzettelijk dan wel onopzettelijk, hiervan optreedt. De consequenties van een verstoring voor maatschappij en economie worden steeds ingrijpender. VNO NCW heeft berekend dat het I love you virus, een eenvoudig virus gemaakt door een student, vorig jaar Nederland zo n vijftig miljoen gulden heeft gekost. Investeren in ICT-onderzoek in Nederland (23)

25 ICT-onderzoek in Nederland 220 In Nederland wordt ICT-onderzoek van substantiële omvang gedaan aan tien universitaire instellingen (KUN, RUG, TUD, TUE, UL, UM, UT, UU, UvA en VU), één NWO-onderzoeksinstituut (CWI), één technologisch topinstituut (Telematica Instituut) en enkele TNO-instituten (waarvan met name TNO-FEL, TNO-TPD, TNO-industrie en TNO-TM genoemd moeten worden). Korte beschrijvingen daarvan zijn opgenomen in bijlage A van dit rapport. Daarnaast wordt op alle Nederlandse universitaire instellingen onderzoek gedaan op gebieden die relateren aan niet-technologische kanten van het ICTonderzoek, zoals bestuurlijke informatiekunde en rechtsinformatica. Het ICT-onderzoek valt in twee grote terreinen uiteen. Aan de ene kant is er het informaticaonderzoek, aan de andere kant het telecommunicatie, micro-electronica en overig systemen-onderzoek. 221 Het totaal aantal onderzoekers binnen het publiek ICT onderzoek wordt geschat op circa fte s (hoogleraren, promovendi, postdocs, docenten, onderzoekers), daarbij niet inbegrepen onderzoekers op gebieden die gerelateerd zijn aan niet-technologische kanten van het ICT-onderzoek. 222 Het totale budget van het publiek gefinancierd ICT-onderzoek (telecommunicatie, micro-electronica, embedded systemen en informatica) wordt geraamd op circa 230 miljoen gulden. 223 In Nederland wordt naar internationale maatstaven weinig wetenschappelijk onderzoek op ICT-gebied verricht. ( ICT-Toets ). Nederland blijft achter bij de meeste toetslanden. In veel landen wordt de omvang van het ICT-onderzoek opgevoerd. Bijvoorbeeld in Frankrijk is het aantal ICT-onderzoekers verdubbeld sinds 1990 en de groei zet in hetzelfde tempo door. In Ierland bedraagt de omvang van het publiek gefinancierd ICT onderzoek ongeveer 50 miljoen euro en is recent een extra impuls aan ICT onderzoek gegeven ter grootte van 360 miljoen euro voor de jaren van 2000 tot Anders dan in Finland of Frankrijk is er in Nederland nog geen verschuiving naar ICTonderzoek te constateren. Belangrijke lacunes bestaan onder andere bij het informatica onderzoek, met name op voor de software industrie belangrijke terreinen als software engineering en architectuur. Door achterblijvende diepte-investeringen in ICT-onderzoek mist Nederland kansen om op deelterreinen een voorhoederol te spelen en loopt het een groot risico de internationale aansluiting op middellange termijn te verliezen ( CIC-nota 15 ). Bovendien is de aanzuigende werking van de buitenlandse investeringen op onderzoekers, ook die in Nederland, duidelijk merkbaar. 14 Internationale ICT-toets 2000, Ministerie van Economische Zaken, Oktober Concurreren met ICT-competenties, beleidsnota, Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van OCenW, april 2000 Investeren in ICT-onderzoek in Nederland (24)

DE INDUSTRIE: MOTOR VAN VERNIEUWING. Drie acties voor een nieuw Kabinet. Manifest 2017

DE INDUSTRIE: MOTOR VAN VERNIEUWING. Drie acties voor een nieuw Kabinet. Manifest 2017 DE INDUSTRIE: Drie acties voor een nieuw Kabinet MOTOR VAN Manifest 2017 VERNIEUWING Nederlandse industriële bedrijven behoren tot de top van de wereld. We zijn wereldmarktleider in chipmachines en medische

Nadere informatie

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

De onderwerpen waartoe de raad in de periode verschillende producten en adviezen voor zal ontwikkelen, zijn:

De onderwerpen waartoe de raad in de periode verschillende producten en adviezen voor zal ontwikkelen, zijn: WERKPROGRAMMA 2018-2019 CSR MEERJARENPLAN 2018 2022 1 De CSR Meerjarenstrategie bevat een duidelijke focus waarmee de raad in de komende vier jaar aan de slag gaat. Het streven van de raad is om gemiddeld

Nadere informatie

Drie domeinen als basis voor onze toekomstige veiligheid De genoemde trends en game changers raken onze veiligheid. Enerzijds zijn het bedreigingen, anderzijds maken zij een veiliger Nederland mogelijk.

Nadere informatie

Informational Governance

Informational Governance Story Informational Governance Juli 2013 Nog niet zo heel lang geleden voltrokken veranderingen in de maatschappij zich volgens logische, min of meer vaste patronen. Overheden, bedrijven, wetenschappers,

Nadere informatie

The Netherlands of

The Netherlands of The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Innovatie support gids

Innovatie support gids Innovatie support gids Uw gids naar resultaat 1 Uw gids naar resultaat Innovatief duurzaam drukwerk Het drukwerk van deze gids is uitgevoerd in waterloos offset met inkt op plantaardige basis, dit resulteert

Nadere informatie

1.4 Factoren die bepalend zijn voor reële convergentie

1.4 Factoren die bepalend zijn voor reële convergentie Productiviteit, concurrentiekracht en economische ontwikkeling Concurrentiekracht wordt vaak beschouwd als een indicatie voor succes of mislukking van economisch beleid. Letterlijk verwijst het begrip

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio

Nadere informatie

NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING. CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING

NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING. CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING Versterking van de wetenschap en een betere benutting van de resultaten zijn een onmisbare basis, als Nederland

Nadere informatie

De ontwikkeling en toepassing van games voor gezondheid. Een verkenning van de Nederlandse situatie in internationaal perspectief

De ontwikkeling en toepassing van games voor gezondheid. Een verkenning van de Nederlandse situatie in internationaal perspectief De ontwikkeling en toepassing van games voor gezondheid Een verkenning van de Nederlandse situatie in internationaal perspectief HKU, Applied Games R&D programma Lector Jeroen van Mastrigt In opdracht

Nadere informatie

The Netherlands of

The Netherlands of The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Commissie industrie, onderzoek en energie. van de Commissie industrie, onderzoek en energie

Commissie industrie, onderzoek en energie. van de Commissie industrie, onderzoek en energie EUROPEES PARLEMENT 2009-2014 Commissie industrie, onderzoek en energie 14.12.2010 2010/2211(INI) ONTWERPADVIES van de Commissie industrie, onderzoek en energie aan de Bijzondere Commissie beleidsuitdagingen

Nadere informatie

The Netherlands of

The Netherlands of The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 De nieuwe CPB Scenario Studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Topsectoren. Hoe & Waarom

Topsectoren. Hoe & Waarom Topsectoren Hoe & Waarom 1 Index Waarom de topsectorenaanpak? 3 Wat is het internationale belang? 4 Hoe werken de topsectoren samen? 5 Wat is de rol voor het MKB in de topsectoren? 6 Wat is de rol van

Nadere informatie

De Staat van Nederland Innovatieland: een gouden ei? Walter Manshanden

De Staat van Nederland Innovatieland: een gouden ei? Walter Manshanden De Staat van Nederland Innovatieland: een gouden ei? Walter Manshanden Van der Zee, F., W. Manshanden, F. Bekkers, T. van der Horst ea (2012). De Staat van Nederland Innovatieland 2012. Amsterdam: AUP

Nadere informatie

intelligent software for monitoring centres

intelligent software for monitoring centres intelligent software for monitoring centres Waarom UMO? Binnen Europa en daarbuiten hebben landen te maken met de vergrijzing. Daardoor stijgt de zorgvraag in het komende decennium sterk. Hoe wordt die

Nadere informatie

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Dames en heren, Wetenschap is ontstaan uit verwondering en nieuwsgierigheid. Al

Nadere informatie

Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Cisco-enquête IoE Value Index (Index voor IoE-waarde) onder besluitvormers uit 12 landen

Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Cisco-enquête IoE Value Index (Index voor IoE-waarde) onder besluitvormers uit 12 landen Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Cisco-enquête IoE Value Index (Index voor IoE-waarde) onder 7.500 besluitvormers uit 12 landen Joseph Bradley Jeff Loucks Andy Noronha James Macaulay

Nadere informatie

Informatica kiezen. Informatica: iets met computers? Informatie over het vak informatica in de Tweede Fase van havo en vwo

Informatica kiezen. Informatica: iets met computers? Informatie over het vak informatica in de Tweede Fase van havo en vwo Informatica kiezen Informatica: iets met computers? Informatie over het vak informatica in de Tweede Fase van havo en vwo Voorlichtingsmateriaal voor leerlingen in havo en vwo Het vak informatica Waarom

Nadere informatie

Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG a 1 > Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Datum: 22 april 2013 Betreft: Beleidsreactie op het advies "De

Nadere informatie

Missie en visie. BTG/TGG verbindt organisaties in hun gezamenlijke belangen in het domein van ICT en telecommunicatie

Missie en visie. BTG/TGG verbindt organisaties in hun gezamenlijke belangen in het domein van ICT en telecommunicatie BTG 2016 Missie en visie BTG/TGG verbindt organisaties in hun gezamenlijke belangen in het domein van ICT en telecommunicatie BTG/TGG organiseert hiertoe: Structurele lobby tussen overheid, leveranciers

Nadere informatie

Wiskunde en informatica: innovatie en consolidatie Over vragen in het wiskunde- en informaticaonderwijs

Wiskunde en informatica: innovatie en consolidatie Over vragen in het wiskunde- en informaticaonderwijs Tijdschrift voor Didactiek der β-wetenschappen 22 (2005) nr. 1 & 2 53 Oratie, uitgesproken op 11 maart 2005, bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar Professionalisering in het bijzonder in het onderwijs

Nadere informatie

Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Value at Stake-analyse (Analyse potentiële waarde) van IoE voor de publieke sector door Cisco

Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Value at Stake-analyse (Analyse potentiële waarde) van IoE voor de publieke sector door Cisco Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Value at Stake-analyse (Analyse potentiële waarde) van IoE voor de publieke sector door Cisco Joseph Bradley Christopher Reberger Amitabh Dixit Vishal

Nadere informatie

Internet of Things in perspectief geplaatst. Herman Tuininga. Oktober 10, 2017

Internet of Things in perspectief geplaatst. Herman Tuininga. Oktober 10, 2017 Internet of Things in perspectief geplaatst Herman Tuininga Oktober 10, 2017 1 Achtergrond Meer dan 20 jaar ervaring in IoT 30 medewerkers IoT Lab Zwolle Connecting your things 2 IoT is een container begrip

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 14536 17 juli 2012 Regeling van de Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie van 9 juli 2012, nr. WJZ / 12079119,

Nadere informatie

Green Deal Elektrisch vervoer

Green Deal Elektrisch vervoer Green Deal Elektrisch vervoer Ondergetekenden: 1. De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, en de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, ieder handelende in haar of zijn hoedanigheid

Nadere informatie

ScaleUp Dashboard 2015

ScaleUp Dashboard 2015 Rapportage ScaleUp Dashboard 2015 ScaleUp Dashboard 2015 Prof. dr. Justin Jansen Lotte de Vos Rotterdam School of Management Erasmus Centre for Entrepreneurship Conclusies Nederland staat aan de Europese

Nadere informatie

De cloud die gebouwd is voor uw onderneming.

De cloud die gebouwd is voor uw onderneming. De cloud die gebouwd is voor uw onderneming. Dit is de Microsoft Cloud. Elke onderneming is uniek. Van gezondheidszorg tot de detailhandel, van fabricage tot financiële dienstverlening: geen twee ondernemingen

Nadere informatie

DIGITAAL WERKEN OP WEG NAAR 2020

DIGITAAL WERKEN OP WEG NAAR 2020 DIGITAAL WERKEN OP WEG NAAR 2020 Doclogic Full Service Partner Digitaal Werken Richard Dobbe Senior Sales Consultant Even voorstellen Doclogic 1999-2009 Decos Richard Dobbe Senior Sales Consultant Autonomy

Nadere informatie

Rotor doet meer met minder mensen en met minder kopzorgen

Rotor doet meer met minder mensen en met minder kopzorgen Rotor doet meer met minder mensen en met minder kopzorgen Met de komst van een nieuw management nam Rotor een ingrijpende beslissing: ITmaatwerk vervangen door standaardsoftware. Onder het motto Follow

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag a 1 > Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische

Nadere informatie

Kennis voor de samenleving

Kennis voor de samenleving Kennis voor de samenleving Acht opties voor verbreding van het wetenschapsbeleid Bericht aan het Parlement Nederland is een kennissamenleving. Wetenschappelijke kennis, expertise en opleiding zijn cruciaal

Nadere informatie

In gesprek over de inhoud van het onderwijs van de toekomst

In gesprek over de inhoud van het onderwijs van de toekomst In gesprek over de inhoud van het onderwijs van de toekomst Leraar Schoolleider Bestuurder Doe mee en praat mee! Antwoord of reactie op deze vraag? Dé landelijke dialoog over ons onderwijs en de toekomst.

Nadere informatie

Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector

Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector Wie wij zijn Het Retail Innovation Platform helpt de innovatie- en concurrentiekracht van de retailsector te versterken. Samen met retailers en andere

Nadere informatie

Impact Cloud computing

Impact Cloud computing Impact Cloud computing op de Nederlandse zakelijke markt De impact van Cloud Computing op de Nederlandse zakelijke markt De economische omstandigheden zijn uitdagend. Nederland is en bedrijven informatietechnologie

Nadere informatie

Studenten lerarenopleiding. In gesprek over de inhoud van het onderwijs

Studenten lerarenopleiding. In gesprek over de inhoud van het onderwijs Studenten lerarenopleiding In gesprek over de inhoud van het onderwijs 1 Algemeen Doe mee en praat mee! Antwoord of reactie op deze vraag? Dé landelijke dialoog over ons onderwijs en de toekomst. Deel

Nadere informatie

Factsheet E COMMERCE BEHEER Managed Services

Factsheet E COMMERCE BEHEER Managed Services Factsheet E COMMERCE BEHEER Managed Services E COMMERCE BEHEER Managed Services We zorgen voor een gegarandeerd stabiel, snel en schaalbaar e-business platform. Efficiënt beheer is cruciaal voor de continuïteit

Nadere informatie

Pieter Duisenberg Voorzitter Vereniging van Universiteiten

Pieter Duisenberg Voorzitter Vereniging van Universiteiten Pieter Duisenberg Voorzitter Vereniging van Universiteiten Universitaire bachelor- en masteropleidingen HOOP-gebieden Techniek, Natuur & Landbouw (oktober 2017) HOOP-gebied Techniek Opleiding TUD TUE UT

Nadere informatie

Cyber Security Raad. Jos Nijhuis Voormalig covoorzitter CSR.

Cyber Security Raad. Jos Nijhuis Voormalig covoorzitter CSR. Cyber Security Raad Jos Nijhuis Voormalig covoorzitter CSR www.cybersecurityraad.nl Over de CSR Onafhankelijk en strategisch adviesorgaan van het kabinet en bedrijfsleven als het gaat om cybersecurity

Nadere informatie

STRATAEGOS CONSULTING

STRATAEGOS CONSULTING STRATAEGOS CONSULTING EXECUTIE CONSULTING STRATAEGOS.COM WELKOM EXECUTIE CONSULTING WELKOM BIJ STRATAEGOS CONSULTING Strataegos Consulting is een strategie consultancy met speciale focus op strategie executie.

Nadere informatie

Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e

Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e Twente is een innovatieve regio die nationaal en internationaal sterk in opkomst is. Daarom is op initiatief van de provincie Overijssel

Nadere informatie

1.Inleiding. 2.Profielen per 1 augustus 2007

1.Inleiding. 2.Profielen per 1 augustus 2007 logoocw De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Den Haag Ons kenmerk VO/OK/2003/53723 Uw kenmerk Onderwerp tweede fase havo/vwo 1.Inleiding In het algemeen

Nadere informatie

MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN

MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN ONS DNA Op een plek die duizenden jaar terug werd gedomineerd door een ruige delta van wind, duinen en zee bevindt zich nu ons welvarende Nederland. De ontwikkeling van ons land

Nadere informatie

Wat is de cloud? Cloud computing Cloud

Wat is de cloud? Cloud computing Cloud The Cloud Agenda Wat is de cloud? Ontwikkelingen en trends in de markt Bedrijfsstrategie Voordelen en vraagtekens Werken in de cloud: Hoe? Veiligheid & privacy Toepasbaarheid in breder verband Demo Borrel

Nadere informatie

Theo Koot Ivo de Nooijer Raffi Balder

Theo Koot Ivo de Nooijer Raffi Balder HUBspot is een plek waar innoverende studenten, ondernemers, investeerders, docenten en bedrijven elkaar ontmoeten en inspireren, kennis opdoen en samen ondernemen. Met als doel om Leiden innovatiever

Nadere informatie

Ontwikkeling Veenendaal

Ontwikkeling Veenendaal ICT & VEENENDAAL? Ontwikkeling Veenendaal Uw ict-kennis in 9 vragen Wie van u werkt in de ICT-branche? Wie van u heeft affiniteit met ICT? Wie weet er wat.net is? Kent u het bedrijf Detron? Kent u het

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma

Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Departement Economie, Wetenschap en Innovatie Afdeling Strategie en Coördinatie Koning Albert II-laan 35 bus 10 1030 Brussel

Nadere informatie

Data-analyse voor Doelmatig Overheidsbeleid

Data-analyse voor Doelmatig Overheidsbeleid Conceptprogramma Driedaagse Leergang Data-analyse voor Doelmatig Overheidsbeleid Vrijdagen 2, 9 en 16 juni 2017 Hotel NH Utrecht Doelgroepen: Managers van kennis en informatie bij de overheid, waaronder:

Nadere informatie

Convenant Metropoolregio Amsterdam, FNV Finance, kennisinstellingen en cluster Financiële en Zakelijke Dienstverlening

Convenant Metropoolregio Amsterdam, FNV Finance, kennisinstellingen en cluster Financiële en Zakelijke Dienstverlening Convenant Metropoolregio Amsterdam, FNV Finance, kennisinstellingen en cluster Financiële en Zakelijke Dienstverlening Aanleiding Op 10 februari 2014 heeft, onder leiding van burgemeester Van der Laan,

Nadere informatie

Suriname: een potentiële outsourcing

Suriname: een potentiële outsourcing Suriname: een potentiële outsourcing en offshoring bestemming Business process outsourcing in de financiële sector 27 October 2009, Banquet Hall Hotel Torarica Drs. J.D. Bousaid, CEO Hakrinbank N.V. Overzicht

Nadere informatie

De motor van de lerende organisatie

De motor van de lerende organisatie De motor van de lerende organisatie Focus op de arbeidsmarkt Naast het erkennen van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor ontwikkeling en onderhoud van kwalificaties in de sectoren zorg, welzijn

Nadere informatie

Smart Factory: Voordelen communicatieve infrastructuur

Smart Factory: Voordelen communicatieve infrastructuur Smart Factory: Voordelen communicatieve infrastructuur Wereldwijde veranderingen vereisen nieuwe manieren van denken en doen op het gebied van wereldwijde megatrends Demografische veranderingen Globale

Nadere informatie

onderzoek op het hbo transformeert de samenleving tekst: Rob Voorwinden

onderzoek op het hbo transformeert de samenleving tekst: Rob Voorwinden onderzoek op het hbo transformeert de samenleving tekst: Rob Voorwinden 6 De wereld verandert: om ons heen zien we langzaam systemen en instituties omvallen. Wat daarvoor in de plaats komt? Hbo-onderzoek

Nadere informatie

Inhoud presentatie Cohesiebeleid 2014-2020 Situatie 2007-2013 Uitdaging 2014-2020 EU2020

Inhoud presentatie Cohesiebeleid 2014-2020 Situatie 2007-2013 Uitdaging 2014-2020 EU2020 OP EFRO OOST-NEDERLAND 2014-2020PRESENTATIE KENNISPARK, 23 APRIL 2014 JOLANDA VROLIJK, PROGRAMMAMANAGER EFRO OP EFRO Oost-Nederland 2014-2020 Inhoud presentatie 1. Inleiding Europese Fondsen: cohesie beleid

Nadere informatie

We zien een datagedreven wereld vol kansen. Toepassingscentrum voor big data oplossingen

We zien een datagedreven wereld vol kansen. Toepassingscentrum voor big data oplossingen We zien een datagedreven wereld vol kansen Toepassingscentrum voor big data oplossingen We zien succesvolle organisaties groeien door big data 50% van de meest succesvolle organisaties Volg ons op twitter:

Nadere informatie

ICT en Medische Technologie. Waar MT en ICT samen komen

ICT en Medische Technologie. Waar MT en ICT samen komen ICT en Medische Technologie Waar MT en ICT samen komen Wie ben ik? Bas Kraneveld Sinds 2002 werkzaam in Medische Technologie (Jeroen Bosch Ziekenhuis) 1 e contact met Medische ICT, echter nog zeer beperkt

Nadere informatie

Ambient Intelligence in de zorg Matthijs Oosterbos Gezondheidszorg Technologie

Ambient Intelligence in de zorg Matthijs Oosterbos Gezondheidszorg Technologie Januari 12 Ambient Intelligence in de zorg Matthijs Oosterbos Gezondheidszorg Technologie Avans Hogeschool Tilburg Prof. Cobbenhagenlaan 13 5037 DA Tilburg Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Inleiding... 1 Hoofdstuk

Nadere informatie

IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving

IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving 16 september 2014-15:25 Het ministerie van Infrastructuur en Milieu besteedt in 2015 9,2 miljard euro aan een gezond, duurzaam

Nadere informatie

Werkgevers Ondernemers. In gesprek over de inhoud van het onderwijs

Werkgevers Ondernemers. In gesprek over de inhoud van het onderwijs Werkgevers Ondernemers In gesprek over de inhoud van het onderwijs 1 Algemeen Doe mee en praat mee! Antwoord of reactie op deze vraag? Dé landelijke dialoog over ons onderwijs en de toekomst. Deel gedachten,

Nadere informatie

Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek.

Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek. 00 Ruimtevaart in Nederland en in Europa - Kort resume van de Nederlandse positie. Aandacht voor de komende Ministersconferentie van de European Space Agency (ESA) In december 2014 vindt de ESA Ministersconferentie

Nadere informatie

Score Ram Mobile Data BV

Score Ram Mobile Data BV Score Ram Mobile Data BV Visie Missie Strategie Doelen: financieel Doelen: organisatieontwikkeling Doelen: marktbenadering Doelen: producten en dienst-ontwikkeling Rendementsverbetering Versterken en uitbouwen

Nadere informatie

studenten die gekozen hebben voor een studie aan deze Universiteit.

studenten die gekozen hebben voor een studie aan deze Universiteit. Dames en heren, Graag heet ik u van harte welkom bij de opening van het Academisch Jaar 2013/2014. Met uw aanwezigheid vandaag geeft u nog eens blijk van uw bijzondere verbondenheid aan deze Universiteit,

Nadere informatie

STRATEGISCH PLAN 20152020. Excellent onderwijs voor een innovatieve regio

STRATEGISCH PLAN 20152020. Excellent onderwijs voor een innovatieve regio STRATEGISCH PLAN 20152020 Excellent onderwijs voor een innovatieve regio introductie Met meer dan 10.000 studenten en ruim 800 medewerkers zijn we het grootste opleidingencentrum voor beroepsonderwijs

Nadere informatie

BIG DATA: OPSLAG IN DE CLOUD

BIG DATA: OPSLAG IN DE CLOUD BIG DATA & ANALYTICS BIG DATA: OPSLAG IN DE CLOUD FLEXIBEL EN SCHAALBAAR BEHEER VAN ENORME HOEVEELHEDEN INFORMATIE IN GROTE ORGANISATIES EFFICIËNT EN SCHAALBAAR OMGAAN MET INFORMATIE-EXPLOSIE De hoeveelheid

Nadere informatie

New CPB Scenario Study. Question. Approach. Answer. Policy. How will we earn our daily bread in 2040? Scenarios to deal with uncertainty

New CPB Scenario Study. Question. Approach. Answer. Policy. How will we earn our daily bread in 2040? Scenarios to deal with uncertainty www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 New CPB Scenario Study Question How will we earn our daily bread in 2040? Approach Scenarios to deal with uncertainty Answer Smart people Strong

Nadere informatie

C-151 Green Deal De Groene Grachten

C-151 Green Deal De Groene Grachten C-151 Green Deal De Groene Grachten Partijen: 1. De Minister van Economische Zaken, de heer H.G.J. Kamp, de Minister voor Wonen en Rijksdienst, de heer drs. S.A. Blok, en de Staatssecretaris van Infrastructuur

Nadere informatie

Huidig economisch klimaat

Huidig economisch klimaat Huidig economisch klimaat 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers, 49). Het aandeel

Nadere informatie

Doel Doel van het programma VvW:

Doel Doel van het programma VvW: Doel Doel van het programma VvW: Een strategie en bijbehorende actielijnen opleveren en (laten) uitvoeren ten behoeve van de gewenste economische structuurversterking van de Vierkant voor Werk regio. Dit

Nadere informatie

Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen

Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen Bijeenkomst bij Eneco in kader van onderzoek naar Nieuwe Business Modellen De noodzaak om te veranderen is onmiskenbaar. Burgers, bedrijven en overheid zoeken naar

Nadere informatie

Gravitatiegolven & Technology Transfer

Gravitatiegolven & Technology Transfer Gravitatiegolven & Technology Transfer Nikhef onderzoekers spelen een leidende rol in het onderzoek naar gravitatiegolven. Deze minuscule rimpelingen in ruimte-tijd vereisen naast complexe data analyse

Nadere informatie

Mastermind groep. Business Development. Leiderschap in het creëren van een sterke business

Mastermind groep. Business Development. Leiderschap in het creëren van een sterke business Mastermind groep Business Development Leiderschap in het creëren van een sterke business Business Development Leiderschap in het creëren van een sterke business In turbulente tijden staat uw business voortdurend

Nadere informatie

Case Closed. Foto: Roy Beusker

Case Closed. Foto: Roy Beusker Case Closed Foto: Roy Beusker De Nationale Postcode Loterij, de Sponsor Bingo Loterij en de BankGiro Loterij vormen gezamenlijk de Goede Doelen Loterijen in Nederland. Deze loterijen streven ernaar een

Nadere informatie

Portability, Interoperability of toch maar Connectivity Portability, Interoperability of toch maar Connectivity.

Portability, Interoperability of toch maar Connectivity Portability, Interoperability of toch maar Connectivity. Portability, Interoperability of toch 1 Even Voorstellen Diploma s: 1980 Bachelor of Science Civil Engineering (Cairo, Egypte) 1986 Doctoraal in Geodesie (TU Delft, Nederland) Enige Automatiseringservaring:

Nadere informatie

DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK

DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK VERSIE JUNI 2014 INLEIDING De Bouwcampus staat in de steigers: hier pakken we de uitdagingen binnen de bouw gezamenlijk op. In vraagstukken die zowel private als publieke

Nadere informatie

Ruimte voor de Economie van morgen

Ruimte voor de Economie van morgen Algemeen Ruimte voor de Economie van morgen Reactie van het Amsterdamse bedrijfsleven Juli 2017 Het is verheugend dat de gemeente een visie heeft ontwikkeld op de ruimtelijk economische toekomst van stad

Nadere informatie

Highlights Regio in Beeld 2015. Arbeidsmarktregio Gorinchem

Highlights Regio in Beeld 2015. Arbeidsmarktregio Gorinchem Highlights Regio in Beeld 2015 Arbeidsmarktregio Gorinchem Samenvatting Aantal banen neemt in beperkte mate toe, echter niet in collectieve sector In de krimpregio Gorinchem neemt het aantal banen van

Nadere informatie

Kaderbrief 2018: Sterker in dialoog

Kaderbrief 2018: Sterker in dialoog Kaderbrief 2018: Sterker in dialoog Deze kaderbrief geeft richting aan onze (team)plannen voor 2018. Zo zorgen we ervoor dat ontwikkelingen binnen Cello elkaar versterken én dat we invulling blijven geven

Nadere informatie

WELKOM BIJ SURF MBO TREEDT TOE TOT SURF

WELKOM BIJ SURF MBO TREEDT TOE TOT SURF WELKOM BIJ SURF MBO TREEDT TOE TOT SURF Paul Rullmann, vz SURF Barneveld, 18 september 2014 Grensverleggende ICT-innovaties In SURF werken hoger onderwijsen onderzoeksinstellingen samen aan de verbetering

Nadere informatie

Samenvatting aanvraag

Samenvatting aanvraag Samenvatting aanvraag Algemeen Soort aanvraag (kruis aan wat van toepassing Nieuwe opleiding is): Nieuw Ad programma Nieuwe hbo master Nieuwe joint degree 1 Verplaatsing bestaande opleiding Nevenvestiging

Nadere informatie

De belangrijkste voordelen van de nieuwe technologie op een rijtje :

De belangrijkste voordelen van de nieuwe technologie op een rijtje : 1 2 Er wordt in het onderwijs stevig nagedacht over de betekenis van ICT voor het leren. In het primair proces is leren de kernactiviteit. Het kindbelang dient bij het organiseren van het onderwijs voorop

Nadere informatie

Reference case Atlas Copco. Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren. Vodafone Power to you

Reference case Atlas Copco. Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren. Vodafone Power to you Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren Vodafone Power to you Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren Atlas Copco

Nadere informatie

DELPHI CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek

DELPHI CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek Voor universiteiten zijn er een aantal interessante mogelijkheden om een prominente rol te spelen in het innovatieproces.

Nadere informatie

Smart Industry. KvK Ondernemerspanel onderzoek

Smart Industry. KvK Ondernemerspanel onderzoek KvK Ondernemerspanel onderzoek Smart Industry Algemene gegevens: Start- en einddatum onderzoek: 02-07-2014 tot 22-07-2014 Aantal deelnemende ondernemers: 484 (doelgroep mkb-topsectoren) In dit document

Nadere informatie

BRAINPORT MONITOR SAMENVATTING - 9 E EDITIE BRAINPORT BLIJVEND SUCCES

BRAINPORT MONITOR SAMENVATTING - 9 E EDITIE BRAINPORT BLIJVEND SUCCES BRAINPORT MONITOR 2016 - SAMENVATTING - 9 E EDITIE BRAINPORT BLIJVEND SUCCES BRAINPORT NEXT GENERATION Meedoen MEER MENSEN DIE MEE DOEN Concurreren DIE SAMEN MEER CREËREN Verdienen EN SAMEN MEER VERDIENEN!

Nadere informatie

Ik hoop dus dat dit congres nieuwe ideeën gaat opleveren.

Ik hoop dus dat dit congres nieuwe ideeën gaat opleveren. Alleen de uitgesproken tekst geldt. Toespraak bij de opening van het Innoversum Innovatiecongres door Commissaris van de Koningin, drs. Ank Bijleveld-Schouten, op woensdag 25 mei 2011 om 9:20 te Enschede.

Nadere informatie

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010.

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Buitenlandse handel Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Link naar editie 2008/2009 van de Europese Schoolagenda: www.ec.europa.eu/consumers/empowerment/cons_education_en.htm#diary

Nadere informatie

ICT als aanjager van de onderwijstransformatie

ICT als aanjager van de onderwijstransformatie ICT als aanjager van de onderwijstransformatie ICT als aanjager van de onderwijstransformatie Technologische innovatie biedt het onderwijs talloze mogelijkheden. Maar als we die mogelijkheden echt willen

Nadere informatie

Laagdrempelige zorg op afstand

Laagdrempelige zorg op afstand Laagdrempelige zorg op afstand Gemoedsrust voor gebruiker als zorgverleners State of the art en 55+ proof Healthcare Technology Tour 2014 24 april 2014 Ambitie Gociety: Morgen: Geavanceerde sensoren en

Nadere informatie

Propositiedocument. Business Cluster Semiconductors. - aanbevelingen -

Propositiedocument. Business Cluster Semiconductors. - aanbevelingen - Propositiedocument Business Cluster Semiconductors - aanbevelingen - Uitgevoerd in opdracht van: Business Cluster Semiconductors Nijmegen, februari 2012 Aanbevelingen A Veranker en versterk de toppen (circuits,

Nadere informatie

Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot:

Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot: Jac. Gofers 16 april 2015 1 Smart Industry Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot: de productvraag (specificaties,

Nadere informatie

Highlights Regio in Beeld 2015. Arbeidsmarktregio Amersfoort

Highlights Regio in Beeld 2015. Arbeidsmarktregio Amersfoort Highlights Regio in Beeld 2015 Arbeidsmarktregio Amersfoort Samenvatting Aantal banen neemt weer toe, echter niet in collectieve sector In Amersfoort groeit het aantal banen van werknemers (voltijd en

Nadere informatie

Het Nationale Klantbelevingsonderzoek 2012 (preview) Beleef en beïnvloed de klant!

Het Nationale Klantbelevingsonderzoek 2012 (preview) Beleef en beïnvloed de klant! Het Nationale Klantbelevingsonderzoek 2012 (preview) Beleef en beïnvloed de klant! Klantenbinding is essentieel voor organisaties om te overleven. Klanten worden steeds veeleisender; naast een goede functionele

Nadere informatie

ONZE AGENDA OPLEIDEN IN ROTTERDAM VOOR DE WERELD VAN MORGEN STRATEGISCHE AGENDA

ONZE AGENDA OPLEIDEN IN ROTTERDAM VOOR DE WERELD VAN MORGEN STRATEGISCHE AGENDA ONZE AGENDA OPLEIDEN IN ROTTERDAM VOOR DE WERELD VAN MORGEN STRATEGISCHE AGENDA VOORWOORD Hoe leiden we elke student op tot de professional voor de wereld van morgen? Met de blik op 2025 daagt die vraag

Nadere informatie

Digital human measurement technology

Digital human measurement technology Digital human measurement technology Philip J. Wijers - 27-3-2002 Samenvatting Digital human measurement technology is sterk in opkomst in Japan. Zoals wel vaker het geval is bij de ontwikkeling van industriële

Nadere informatie

AgriFood Capital Monitor Belangrijkste feiten en cijfers

AgriFood Capital Monitor Belangrijkste feiten en cijfers AgriFood Capital Monitor 2018 Belangrijkste feiten en cijfers Inleiding AgriFood Capital Monitor In dit boekje presenteren wij de feiten en cijfers van de AgriFood Capital Monitor 2018*. De Monitor geeft

Nadere informatie

De status van mobiel intranet

De status van mobiel intranet De status van mobiel intranet White paper Bilthoven, 26 april 2012 Sabel Online Lonneke Theelen E Lonneke@sabelonline.nl T (088) 227 22 00 W www.sabelonline.nl http://nl.linkedin.com/in/lonneketheelen

Nadere informatie

Het wat hoe en waarom van Fotonica

Het wat hoe en waarom van Fotonica Het wat hoe en waarom van Fotonica Ron van der Kolk, Directeur PhotonicsNL Fotonica: Toekomst of een kans voor nu? Definitie van Fotonica Fotonica is de technologie die zich richt op het opwekken, transporteren

Nadere informatie