IPOS. IPOS Interdisciplinair Project voor de Optimalisatie van Scheidingstrajecten. Strategisch Basis Onderzoek gefinancierd door het IWT

Transcriptie

1 Een Empirisch Ondersteunde Optimalisatie van Scheidingstrajecten in Vlaanderen: Naar Meer Kwaliteit van Leven voor Gezinnen Tijdens en na Scheiding IPOS Interdisciplinair Project voor de Optimalisatie van Scheidingstrajecten Strategisch Basis Onderzoek gefinancierd door het IWT Een samenwerking tussen: Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, UGent; Faculteit Rechtsgeleerdheid, UGent; Faculteit Economie en Bedrijfskunde, UGent; Faculteit Rechtsgeleerdheid, K.U. Leuven; Faculteit Geneeskunde, K.U. Leuven Promotoren: Ann Buysse, Johan Put, Peter Rober, Koen Schoors, Piet Taelman, Dirk Van de gaer, Gerd Verschelden Onderzoekers: Rachid Baitar, Sietse Bracke, Ruben Brondeel, Lut Daniëls, Jan De Mol, Olivia De Smet, Ruben Hemelsoen, Katrien Herbots, John Humblet, Sofie Maes, Glauke Vanwonterghem, en Anne Wietzker

2 SAMENVATTING VAN DE RESULTATEN Wat en hoe? Scheiding is een maatschappelijke realiteit. Eerder dan ons af te vragen wat de oorzaken of gevolgen van scheiding zijn, is de centrale focus van IPOS het scheidingsproces. Ouders en kinderen worden bevraagd tijdens en over de stressvolle omwenteling die scheiding is. Bovendien worden ook de deskundigen die professioneel tussenkomen over het scheidingsproces bevraagd. Deze focus leent zich uitstekend voor het ultieme doel van IPOS: samen met beleid en praktijk de scheidingstrajecten in Vlaanderen verbeteren. In de afgelopen twee jaar werden drie IPOS studies uitgevoerd. Ten eerste werd een representatief staal van de scheidende volwassenen in Vlaanderen bevraagd. Alle 8896 volwassenen die zich tussen maart 2008 en maart 2009 in de rechtbanken van Antwerpen, Gent, Mechelen en Kortrijk hebben gemeld voor een scheidingszaak werden uitgenodigd om aan het onderzoek deel te nemen. Uiteindelijk hebben 1865 onder hen de volledige vragenlijst ingevuld. Ten tweede werden 175 kinderen van scheidende ouders bevraagd. De kinderen waren tussen de 11 en 17 jaar oud en vertegenwoordigden een diversiteit qua geslacht, opleiding en verblijfsregeling. Tenslotte werd een representatieve bevraging georganiseerd bij 646 scheidingsdeskundigen (magistraten, notarissen, advocaten, bemiddelaars, justitie assistenten en hulpverleners). Gemiddeld komen deze deskundigen tussen in scheidingen per jaar, wat maakt dat alle deskundigen in de steekproef samen zo n scheidingen per jaar behandelen. Hoewel dit een grove schatting is en verschillende deskundigen mogelijks in meerdere scheidingen tussenkwamen, staat dit cijfer er toch garant voor dat in de steekproef een substantieel deel van het professionele werk rond scheiding in Vlaanderen vervat zit. Scheiden betekent voor volwassenen een verlies aan levenskwaliteit Tijdens hun scheidingsproces rapporteren volwassenen een eerder laag gevoel van materieel, fysiek, emotioneel en relationeel welzijn, maatschappelijke integratie, veiligheid en productiviteit. Bij de kinderen van ouders in scheiding vinden we dit niet terug, zij zijn tevreden met hun levenskwaliteit. Dit betekent ofwel dat tijdens de scheiding of in de eerste periode na de scheiding, kinderen geen verlies van levenskwaliteit ervaren of dat ouders enkel die kinderen lieten deelnemen aan het onderzoek die weinig impact van de scheiding voelen. Een argument voor de eerste verklaring is alvast dat het overheersend gevoel bij kinderen er één van opluchting was. Goede regelingen voor een goed leven Hoe meer volledig, duidelijk, op maat gemaakt en fair de regelingen zijn die volwassenen in scheiding maken, hoe beter hun kwaliteit van leven. Volledigheid refereert naar de mate waarin alles geregeld is, inclusief het verblijf van de kinderen, ouderschapsplan, steun, onderhoudsgeld, schuldbeheer, belastingsimplicaties,... Duidelijkheid is de mate waarin alle details van de afspraken duidelijk zijn, bijvoorbeeld het exacte uur waarop de kinderen van de ene ouder naar de andere gaan, wie de kinderen ophaalt,... Op maat refereert naar de mate waarin de afspraken en regelingen afgestemd zijn op het gezin in kwestie en men niet automatisch terugvalt op standaardregelingen. De kwaliteit van leven heeft dan ook baat bij een goed uitgebalanceerde, weldoordachte verblijfsregeling voor de kinderen, een in de beleving van alle betrokkenen faire verdeling van eigendom en schuld, of duurzame regelingen die armoede tegengaan.

3 Verblijfsco-ouderschap is goed voor ouders die het willen en kunnen; voor kinderen doet echter niet de verblijfsregeling, maar de kwaliteit van de gezinsrelaties er toe Vier op de tien ouders die zelf regelingen treffen omtrent het verblijf van hun kinderen spreken verblijfsco-ouderschap af. Het zijn vooral ouders met weinig conflict en een job die de praktische regeling van het verblijf toelaat. Voor hen is verblijfsco-ouderschap een goede regeling. Deze ouders rapporteren een hogere kwaliteit van leven dan ouders met een andere regeling. Voor kinderen doet de verblijfsregeling er echter niet toe. Hun kwaliteit van leven hangt niet samen met een type verblijfsregeling, maar wel met de kwaliteit van de relatie die ze hebben met hun beide ouders. Verblijfsco-ouderschap is dus goed voor ouders die het willen en aankunnen, maar de verblijfsregeling is voor kinderen minder belangrijk dan de kwaliteit van de gezinsrelaties na scheiding. Uiteraard is de kwaliteit van gezinsrelaties ook voor ouders belangrijk. Uit de bevraging van de scheidingsdeskundigen wordt duidelijk dat alle beroepsgroepen het belang van het ondersteunen van de ouder kind relatie volmondig erkennen. Gemiddeld geven ze een score 9 op 10 op de vraag hoe belangrijk samenwerking tussen ouders is voor het tot stand brengen van een positieve regeling voor de kinderen. Er zijn subtiele verschillen tussen de beroepsgroepen die te maken hebben met de specificiteit van de professionele tussenkomsten in scheidingssituaties. Anders is het met het antwoord op de vraag hoe belangrijk een gelijke verdeling van het verblijf is voor het tot stand komen van een positieve regeling voor de kinderen. Gemiddeld genomen nemen scheidingsdeskundigen een gematigd standpunt in (6 op een 10-puntenschaal) en er is een grotere diversiteit tussen de beroepsgroepen. Justitie assistenten en bemiddelaars zijn het meest terughoudend. Magistraten gaan beduidend meer akkoord. Advocaten, notarissen en hulpverleners situeren zich daar tussenin. Het onderzoek bij kinderen levert verder twee concrete richtlijnen op voor de ondersteuning van de ouder kind relatie. Kinderen kunnen het beste omgaan met de scheiding als ze begrijpen waarom hun ouders uit elkaar gaan en als ze het gevoel hebben ertoe te doen bij de regelingen en afspraken die ouders maken. Los van de geschiedenis van conflict dat sommige ouders delen voor de scheiding, zullen kinderen zich goed voelen wanneer ze begrijpen wat er aan de hand is en wanneer ze het gevoel hebben dat hun ouders met hen rekening hebben gehouden in het uitwerken van de regelingen. Scheiding is een belangrijke omwenteling en zowel voor het begrijpen van wat er gebeurt als voor het belangrijke gevoel het verschil te maken, zijn kinderen afhankelijk van hun ouders. Dit is een extra argument om in professionele tussenkomsten oog te hebben voor de ouder kind relatie. De ondersteuning van de ouder kind relatie kan door ouders aan te moedigen om met hun kinderen te praten. Scheiden is een beslissing van ouders, zij zijn verantwoordelijk voor deze beslissing, niet hun kinderen. Maar kinderen hebben recht op een duidelijke en correcte uitleg omtrent het hoe, wat en waarom. Kinderen hebben vragen en openheid in de ouder kind relatie om moeilijke vragen te stellen en te beantwoorden is waardevol. Ouders zijn dan ook de bevoorrechte personen voor de constructie van bruikbare betekenissen bij kinderen én de ouder kind relatie is de bevoorrechte relatie waarbinnen de verhalen worden verteld en de scheiding betekenis krijgt. Ouders aanspreken op hun bevoorrechte positie en op het belang van de ouder kind relatie is niet evident gegeven alle emoties en onzekerheden die de scheiding met zich meebrengt. Daarnaast kunnen scheidingsdeskundigen ouders aanmoedigen om regelingen uit te werken met hun kinderen in hun achterhoofd. Onder scheidingsdeskundigen is er enige controverse over het belang van het aanmoedigen van ouders om met hun kinderen te praten versus het rechtstreeks betrekken van kinderen. Ook in de bevraging van de scheidingsdeskundigen in Vlaanderen komt deze controverse tot uiting. Het gemiddeld antwoord is eerder neutraal, er is een zekere schroom om kinderen

4 rechtstreeks te betrekken. Hulpverleners zijn relatief gezien het minst terughoudend, bemiddelaars en notarissen zijn het meest terughoudend, terwijl de andere beroepsgroepen zich daar tussenin situeren. De variatie in antwoorden heeft wellicht te maken met de specificiteit van de professionele tussenkomsten van de verschillende beroepsgroepen in scheidingssituaties. Zo verschilt het tijdstip waarop deskundigen tussenkomen in scheidingstrajecten evenals hun specifieke rol in die trajecten. Ouderconflict is slecht (voor kinderen). Scheidingstrajecten die conflict kanaliseren ondersteunen de levenskwaliteit: dat is goed nieuws voor bemiddeling en minder goed nieuws voor het EOO traject Meer ouderconflict gaat samen met minder levenskwaliteit, vooral bij kinderen. In de literatuur is dit een vaak gedocumenteerd verband, zowel in intacte gezinnen als in gezinnen met apart wonende ouders. Ook in ons onderzoek is de negatieve relatie tussen ouderconflict en de levenskwaliteit van kinderen duidelijk. Uit de bevraging van de scheidingsdeskundigen blijkt dat vrijwel iedereen van deze gedachte doordrongen is. Er is grote unanimiteit en erkenning dat ouderconflict verminderen belangrijk is om te komen tot positieve regelingen voor de kinderen. Gemiddeld genomen geven scheidingsdeskundigen een 9 op een 10-puntenschaal. Er zijn subtiele nuances tussen de beroepsgroepen die voornamelijk verklaarbaar zijn door de specificiteit van hun professionele tussenkomsten in scheidingen. In theorie is iedereen dus bewust van de mogelijke negatieve effecten van ouderconflict voor kinderen. Dat betekent echter niet dat in de scheidingspraktijk ouderconflict altijd de aandacht krijgt die het verdient. De procedure Echtscheiding op grond van Onherstelbare Ontwrichting (EOO) wordt zowel door volwassenen als door kinderen als conflictueus ervaren (meer conflictueus dan de procedure Echtscheiding door Onderlinge Toestemming, EOT). De doelmatigheid van de EOT procedure bestaat vooral uit de druk om een totaalakkoord te bereiken. In EOO werd van dit principe afgestapt en werden deelakkoorden mogelijk gemaakt. De rechter legt dan regelingen op voor die aspecten die mensen nog niet geregeld hebben (voor een vereffening en verdeling wordt dan bijvoorbeeld verwezen naar een notaris). Dit brengt ook mee dat er onzekerheid blijft over de regeling die uiteindelijk zal worden uitgewerkt. Volwassenen in een EOO procedure vinden hun regelingen dan ook minder volledig, duidelijk, op maat gemaakt en fair dan volwassenen in een EOT procedure. Daardoor dreigt het gevaar dat er resterende conflicten zijn die zich op lange termijn afspelen, met negatieve gevolgen voor de kinderen. EOO wordt dan ook gekenmerkt door meer conflict en minder tevredenheid met de regelingen en uiteindelijk ook door een minder goede kwaliteit van leven voor zowel volwassenen als kinderen. De enige nuance die we bij deze resultaten moeten maken is dat de tijd tussen het aanvatten van het scheidingsproces en de bevraging gemiddeld genomen korter was bij mensen in EOO dan in EOT. Of dit een alternatieve verklaring is voor de gevonden verschillen, zal moeten blijken uit de resultaten in de longitudinale bevraging. Gevraagd naar hun opvatting over de invoering van het EOO traject, antwoorden scheidingsdeskundigen eerder neutraal tot gematigd positief. Notarissen en bemiddelaars zijn relatief gezien het meest terughoudend, hulpverleners en advocaten spreken zich relatief gezien het meest positief uit. Magistraten en justitie assistenten situeren zich daar tussenin. Maar alle beroepsgroepen hebben enige reserve ten aanzien van de invoering van het EOO traject. Eén op vijf scheidende volwassenen gaat in bemiddeling, maar slechts een derde onder hen regelt ook alles in bemiddeling. Mensen die via bemiddeling hun regelingen onderhandelen, hebben gemiddeld een hoger inkomen dan andere mensen in scheiding. Er zijn in het onderzoek aanwijzingen dat bemiddeling een goed traject is voor kinderen. Volwassenen

5 die in bemiddeling gaan zijn niet meer tevreden met hun regelingen, noch met hun levenskwaliteit dan volwassenen die niet in bemiddeling gaan. Maar kinderen van ouders die in bemiddeling gaan, rapporteren minder ouderconflict dan andere kinderen van scheidende ouders. Bemiddeling is een scheidingstraject dat constructief onderhandelen stimuleert en conflicten kanaliseert zodat kinderen er minder mee te maken krijgen. Het valt dan ook te verwachten dat in de longitudinale gegevens nog meer positieve effecten van bemiddeling zichtbaar zullen worden. In de steekproef deskundigen die aan het onderzoek deelnamen, kende vrijwel iedereen bemiddeling als traject; 39% heeft een opleiding gevolgd en 30% bemiddelt ook effectief. De opvattingen over bemiddeling zijn echter vrij divers. Zo zijn deskundigen verdeeld over de vraag of een doorverwijzing naar bemiddeling goed zou zijn bij het begin van een gerechtelijke procedure. Advocaten gaan eerder niet akkoord, magistraten en notarissen antwoorden neutraal, bemiddelaars en hulpverleners gaan eerder wel akkoord en justitie assistenten zijn het meest uitgesproken voor doorverwijzing. Professioneel tussenkomen in een scheiding maakt het verschil voor de levenskwaliteit van volwassenen en kinderen Uit de bevraging van de volwassenen en de kinderen blijkt dat professionele tussenkomsten van scheidingsdeskundigen in een scheidingstraject er toe doen. De levenskwaliteit van zowel volwassenen als kinderen is gebaat bij een professionele tussenkomst die door volwassenen ervaren wordt als planmatig, informatief, duidelijk en aansluitend bij wat cliënten belangrijk vinden. Uit de bevraging van de scheidingsdeskundigen distilleren we drie professionele stijlen: (1) breed, interactie- en cliëntgericht werken, met nadruk op empathie, luistervaardigheden en aandacht voor wat de cliënt belangrijk vindt; (2) probleem- en adviesgericht werken met vooral aandacht voor goede kennis van juridische inhouden, regelingen en procedures, met als achterliggende opvatting dat aan informatie geven overdreven belang wordt gehecht, gezien de hoge emotionaliteit van een scheiding; en (3) informatie- en procesgericht werken waarbij geen advies wordt gegeven, maar de beslissing en het onderhandelen aan de goed geïnformeerde cliënt wordt overgelaten. Gemiddeld rapporteren scheidingsdeskundigen de verschillen tussen de beroepsgroepen zijn eerder miniem vooral breed, interactie- en cliëntgericht te werken (gemiddeld 6.29 op 10). Hiermee sluiten ze aan bij het cliëntgericht werken dat als stijl ten goede komt aan de kwaliteit van leven van volwassenen en kinderen in scheiding. Echter, informatie geven en planmatig werken is het andere deel van de professionele stijl die gunstige effecten heeft op de levenskwaliteit van volwassenen en kinderen in scheiding. En dit vinden we in de rapportage van de scheidingsdeskundigen eerder beperkt terug (gemiddeld 4.8 op 10). Scheidingsdeskundigen met een meer psychologische scholing (bemiddelaars, justitie assistenten en hulpverleners) scoren relatief hoger op informatie en procesgericht werken dan hun collega s met een juridische opleiding (magistraten, advocaten en notarissen). Juridisch geschoolde scheidingsdeskundigen prefereren een stijl die meer probleem- en adviesgericht is. Het lijkt ons dat gegeven de complexe realiteit waarin scheidingen gebeuren interprofessionele samenwerking de beste strategie is om te kunnen inspelen op de interesses van scheidende personen, hen goed te kunnen informeren in een planmatig en duidelijk proces. Voor sommige scheidingsgerelateerde zaken volstaat het immers niet langer om enkel juridisch of enkel psychologisch te werk te gaan of eenzijdig disciplinair te informeren. Het is dan ook te verwachten dat scheidingsdeskundigen in hun eigen praktijk

6 en in hun relaties met andere deskundigen, in toenemende mate interdisciplinair te werk zullen gaan. Uit de bevraging van de scheidingsdeskundigen kwam dit echter niet sterk naar voor. Gemiddeld genomen werken scheidingsdeskundigen eerder zelden samen. Als er wordt samengewerkt, dan werken advocaten en notarissen onderling samen en binnen hun eigen beroepsgroep. Bemiddelaars werken samen met advocaten en notarissen en hulpverleners met andere hulpverleners en advocaten. Samenwerking is dus eerder uitzonderlijk en gebeurt voornamelijk met juridisch geschoolde scheidingsdeskundigen of collega s uit dezelfde discipline. In het stimuleren van interprofessionele samenwerking ligt ons inziens dan ook een unieke kans om nog beter in te spelen op de interesses van scheidende gezinnen, hen goed te informeren in een planmatig en duidelijk proces. Multidisciplinaire samenwerking leverde alvast binnen het IPOS onderzoeksconsortium een zeer vruchtbare samenwerking op! Ann Buysse Gent, 22 maart 2010