Het belang van Immaterieel Erfgoed

Transcriptie

1 Het belang van Immaterieel Erfgoed Waarom een UNESCO verdrag voor tradities? Waarom ondertekenen bijna alle landen dit verdrag? Als je de krant openslaat, denk je soms: Wat bezielt UNESCO, dat het nu ook al tradities wil beschermen of tot 'internationaal -erfgoed wil verheffen? Daarbij wordt soms neerbuigend gedaan over de tradities die geplaatst worden op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed. Maak je met relatief onbekende tradities als het prijsdansen in Nieuw- Vossemeer en de tilduivensport in Den Haag de Nationale Inventaris niet tot een rariteitenkabinet? Toch kan een conventie die inmiddels door bijna alle landen in de wereld is ondertekend niet louter onzin zijn. In dit artikel worden intentie en belang van de immaterieel erfgoedconventie van UNESCO uitgelegd. IDENTITEIT Het idee voor een verdrag over immaterieel erfgoed werd geboren in Marrakesh, Marokko, bij de vermaarde Spaanse schrijver Juan Goitysolo. Het was zijn klacht dat men in Europa bij erfgoed meestal alleen denkt aan monumentale gebouwen en bijzondere, museale voorwerpen. De landen in het zuidelijk halfrond beschikken veel minder over dit soort erfgoed, maar wel over iets heel anders dat ook deel uitmaakt van ons erfgoed: orale tradities, gewoonten en gebruiken, die van alles te maken hebben met de cultuur waarin je bent opgegroeid en waarin dus ook de geschiedenis doorklinkt. Dit soort erfgoed is minder tastbaar, maar daarom niet minder reëel. Het komt tot uiting in allerlei sociale praktijken, in de feestcultuur, in de gastronomie maar ook in gebruiken en gewoonten rondom geboorte, huwelijk en dood. Groepen, gemeenschappen en individuen ontlenen er hun identiteit aan en het is belangrijk om voor deze vormen van erfgoed even goed aandacht hebben. Juan Goitysolo illustreerde zijn voorstel met het voorbeeld van de befaamde markt in Marrakesh, de Djemaa el Fna, in feite niet meer dan een leeg plein dat echter elke dag weer opnieuw tot leven komt in de optredens en presentaties van slangenbezweerders, muzikanten en uiteenlopende ambachtsmensen. Een geweldige attractie, ook voor toeristen, waar Marokkanen hun identiteit beleven. Op de een of andere manier raakte Goitysolo een gevoelige snaar. Er kwam meer in het algemeen aandacht voor immateriële vormen van erfgoed en er kwam een conventie, die inmiddels door meer dan 168 landen is ondertekend. Voor Nederland, dat ondertekende in 2012, was het ook een manier om aandacht te vragen voor het erfgoed van nieuwe bevolkingsgroepen in Nederland, die hun tradities mee naar hier brachten en daarmee de rijkdom aan tradities in Nederland enorm verrijkten. De viering van Keti Koti bijvoorbeeld, of het Caribisch getinte zomercarnaval in Rotterdam zijn hier niet meer weg te denken. Beide feesten zijn van groot belang voor deze nieuwe Nederlanders, die met behulp van dit soort tradities de eigen identiteit vieren. ZICHTBAARHEID Tradities in al hun vormen bepalen het dagelijks leven van ieder mens. Zij geven er kleur aan en houvast. Zij verbinden mensen met elkaar, met hun woonomgeving en hun land. Zij

2 nemen nieuwe mensen op en nieuwe ideeën. Zo vormt het immaterieel erfgoed een doorgaande lijn met vaste punten in het jaar waar iedereen naar uit kan kijken. Wat is er een veelvoud aan tradities in Nederland! Ook ons bewustzijn ervan is enorm verrijkt sinds de UNESCO conventie. Die gewone dingen, als beschuit met muisjes eten, het sinterklaasfeest vieren, een kerstboom zetten, een bloemencorso: wat zou je ze missen als je het zonder moest doen? De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland maakt zichtbaar wat tot nu toe slechts voelbaar was. Een huis kan instorten, maar in de meest erbarmelijke omstandigheden kun je nog bij je tradities, die kun je zelf weer opbouwen. BESCHERMEN In de conventietekst kiest UNESCO voor een benadering van onderop. Niet UNESCO of de Nederlandse regering bepaalt wat belangrijk is, het zijn de mensen zelf, die deze tradities praktiseren. Dat kan soms gaan om 'grote' tradities, zoals Koningsdag, maar ook om ogenschijnlijk 'kleine' tradities, zoals de Poaskearls in Ootmarsum. Hierin past geen geringschatting of minachting. De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland documenteert eenvoudigweg wat gemeenschappen, groepen en individuen van belang vinden voor zichzelf en voor anderen. Dat zijn grote én kleine tradities, die voor een gemeenschap van zeer groot belang kunnen zijn. Daar komt nog iets anders bij. UNESCO bepleit een toekomstgerichte benadering van tradities. Je moet altijd werken aan je tradities, willen ze ook van waarde blijven in een veranderende samenleving. En het is niet UNESCO die dat doet, of de Nederlandse regering, het zijn de gemeenschappen, groepen en individuen die deze tradities praktiseren die dit immaterieel erfgoed een toekomst willen geven. Plaatsing op de Nationale Inventaris is niet meer dan een erkenning van een gemeenschap die zich wil inspannen voor het levend houden van zijn tradities. Daarmee hield deze conventie een enorme democratiseringsslag in, waarin niet deskundigen of instellingen bepalen wat van waarde is, maar de gemeenschappen, de dragers van deze tradities. De rol van instellingen, zoals musea is slechts facilitering en ondersteuning. Ook de rol van staten is beperkt, voor het eerst werd in een UNESCO verdrag niet de staten, maar de gemeenschappen centraal gesteld. DUURZAAMHEID De UNESCO conventie is daarmee allereerst van belang voor de mensen die immaterieel erfgoed dragen. De conventie wil deze gemeenschappen versterken, ze een steuntje in de rug geven. Daarnaast heeft immaterieel erfgoed echter ook een veel breder sociaal, economisch en maatschappelijk belang. Kernwoorden die UNESCO zelf daarvoor gebruikt zijn duurzaamheid, conflictbeheersing en sociale cohesie. Duurzaamheid staat aan de basis van deze immaterieel erfgoedconventie, waarbij in de eerste plaats gedacht wordt aan duurzaamheid van tradities in een steeds sneller globaliserende wereld. De uitdagingen zijn enorm, in een wereld met grote multinationals met grote commerciële en economische belangen die door de landen van het zuidelijk halfrond soms als een bedreiging worden gezien voor de veelkleurigheid van culturen in de hele wereld. Duurzaamheid speelt echter ook op een meer lokaal en alledaags bestaansniveau, waarbij UNESCO onder andere zaken noemt als duurzame manieren van

3 voedselvoorziening en voedselbereiding, gezondheidszorg en goed toegankelijke watervoorzieningen. Al deze zaken hebben volgens UNESCO ook met cultuur te maken, met immaterieel erfgoed. Iets dergelijks geldt ook voor duurzame economische ontwikkeling, waarbij UNESCO naar het voorbeeld van de ambachten verwijst. Ambachten genereren inkomen en duurzame middelen van bestaan, essentieel voor het overleven van gemeenschappen. INNOVATIE EN INSPIRATIE Ook in Nederland heeft immaterieel erfgoed altijd bijgedragen aan duurzaamheid. Onlangs droeg Nederland het molenaarsambacht internationaal voor. Het molenaarsambacht staat traditioneel voor een duurzame manier van opwekken van energie, met behulp van water en wind, waarvoor tegenwoordig weer meer belangstelling is. In die zin kan de rijke traditie van Nederland bijdragen aan inspiratie voor duurzame ontwikkelingen voor de toekomst. Het ooit zo rijk aan molens zijnde Nederland wordt wederom volgebouwd met windmolens. Het zoeken naar duurzame ontwikkeling heeft geleid tot technologische innovatie. Op vergelijkbare manier speelt het ook in de ambachten, waar nu weer meer belangstelling voor is. Bij kunstenaars en bij anderen is het direct werken met het materiaal weer helemaal en vogue, omdat de confrontatie met het weerbarstige materiaal vaak nieuwe ideeën brengt, op technologische innovatie. Immaterieel erfgoed heeft volgens UNESCO verder veel te maken met duurzame manieren van natuurbeheer. Het verklaart misschien de huidige populariteit van het heggenvlechten, als een duurzame manier om met de natuur om te gaan. Ook in dit opzicht biedt immaterieel erfgoed inspiratie. ECONOMIE Immaterieel erfgoed draagt ook bij aan economische ontwikkeling. Niet alleen in de landen van het zuidelijk halfrond. Economische ontwikkeling is niet alleen van belang voor de arme landen in de wereld. Net als in Afrika hebben sommige tradities in Nederland zich ontwikkeld tot toeristische attractie van de eerste orde of tot evenementen waar veel geld in omgaat, denk aan Koningsdag maar ook aan een feest als het Zomercarnaval in Rotterdam, die een duidelijke economische spin-off hebben. Gemeenten gebruiken immaterieel erfgoed vaak in hun plannen voor city marketing. Met immaterieel erfgoed kun je je onderscheiden en trek je bezoekers, zoals evenementen als de Brabantse dag in Heeze, of de Vierdaagse in Nijmegen, beiden op de Nationale Inventaris. Immaterieel erfgoed creëert ook saamhorigheid, allereerst bij de lokale bevolking zelf, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een zevenjaarlijks evenement als het Draaksteken in Beesel, waar de hele bevolking bij betrokken is. Het evenement werd recent nog onderscheiden met de Erfgoedprijs van de Vereniging Nederlandse gemeenten. SOCIALE COHESIE Sociale cohesie is een onderwerp dat internationaal hoog op de agenda staat. Het belang van sociale cohesie merk je het eerst daar waar het volledig is verdwenen. Vorig jaar was er een voordracht voor de internationale UNESCO lijst vanuit Afghanistan, het

4 gemeenschapsfeest van Attan. In de voordracht wordt uitvoerig gegaan op de oorlogssituatie in Afghanistan, op etnische zuiveringen, op terroristische aanslagen, die het land volkomen versplinterd hebben en ook niet zonder gevolgen waren voor het feest van Attan. Waar kun je dit feest vieren als je je nergens veilig voelt? Bouwen aan Afghanistan, zo is de strekking van deze voordracht, is ook bouwen aan immaterieel erfgoed, bouwen aan saamhorigheidsbesef. Een heel ander soort ramp trof kort geleden het Italiaanse plaatsje Aquila, dat slachtoffer was van een enorme aardbeving. Niet alleen gebouwen werden getroffen, ook mensen en hun tradities, die nu gedwongen werden uit te zien naar nieuwe manieren om hun oude tradities te beleven, meer in het bijzonder de traditionele processie van de Celestijnse Vergiffenis. Italië deed een voordracht over deze bijzondere traditie, die door de materiële verwoesting van hun dorp nog belangrijker was geworden dan deze al was. DIVERSITEIT EN MAATSCHAPPELIJK BELANG In Nederland speelt de kwestie van sociale cohesie en dreigende sociale versplintering vooral in de grote steden in het westen van het land. Hoe om te gaan met diversiteit en met uiteenlopende tradities? Het is een van de redenen waarom het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland veel aandacht besteed aan de uitdagingen die de superdiversiteit ons stelt. Wat is immaterieel erfgoed in een superdiverse omgeving als Rotterdam, met zijn meer dan 160 etniciteiten? Hoe kunnen wij op vreedzame wijze met elkaar samenleven en welke rol kan immaterieel erfgoed daarbij spelen? Het speelt zich allemaal af op een gewoon en alledaags niveau, denk aan de discussies over Zwarte Piet, die niemand onberoerd laten. Volgens UNESCO speelt immaterieel erfgoed daarin een enorm belangrijke rol, mits op een toekomstgerichte wijze toegepast. Tradities zijn nooit statisch. Ze geven, volgens de UNESCO conventie, een gevoel van identiteit en continuïteit met het verleden en met onze voorouders. Maar tradities zijn nooit af, je moet er altijd aan bouwen, net als ook aan de samenleving als geheel. DUS Immaterieel erfgoed is veel meer dan alleen een speeltje van erfgoedinstellingen die bezig zijn met het verklaren van de achtergrond van allerlei tradities en gewoontes. Immaterieel Erfgoed is vooral van belang voor de mensen die immaterieel erfgoed maken en praktiseren. Anderen kunnen er hun voordeel mee doen. Gemeenschappen, gemeenten en landen kunnen zich ermee profileren. Immaterieel erfgoed zit in de hoofden en harten van mensen. Streamer

5 Tradities bepalen het dagelijks leven van ieder mens. Zij geven er kleur aan en houvast. Zij verbinden mensen met elkaar, met hun woonomgeving en hun land. Onderschriften Djemaa el Fna in Marrakesh Zomercarnaval in Rotterdam Molenaarsambacht Poaskearls in Ootmarsum Draaksteken in Beesel