De leefbaarheid van het moderne platteland

Transcriptie

1 De leefbaarheid van het moderne platteland In 1955 maakte de Nederlandse Onderwijs Film een korte documentaire over een dag uit het dagelijks leven in een klein dorp. Het doel was stadskinderen een idee te geven van het leven op het platteland. De documentairemakers kozen voor het dorp Nisse, een dorp van zo n 500 inwoners in de zak van Zuid-Beveland niet al te ver van Goes. Een dorp met een agrarische bestaansbasis, een omvangrijke groep kleine middenstanders - waaronder drie bakkers - en enkelen notabelen zoals de dominee, het hoofd der school en de burgemeester. In 1979 maakten twee aankomende cineasten, uitgaande van de documentaire van 1955, een gefilmd portret van het zelfde dorp waarbij de veranderingen tussen 1955 en 1979 centraal stonden. Schaalvergroting: in de landbouw, de voorzieningenstructuur en het lokaal bestuur, bevorderd door een sterk toegenomen mobiliteit, vormde de hoofdmoot van die veranderingen. Veel boeren uit Nisse hielden ermee op of vertrokken naar de IJsselmeerpolders. Van het groot aantal voorzieningen aan het dorpsplein resteerde in 1979 enkel nog de oude kleermaker. De gemeente Nisse ging op in de plattelandsgemeente Borsele met 15 dorpskernen. In alle sectoren had het dorp te maken met functieverlies. Goed beschouwd resteerde voor het dorp slechts één functie: het wonen. Maar daarin bleek het dorp juist succesvol. De film illustreert de groeiende betekenis van amenities : zoals de aanwezigheid van monumenten, woningen met de mogelijkheid van een grote tuin of met een vrij uitzicht, het inmiddels beschermde dorpsgezicht en de natuurlijke omgeving van het kleinschalige heggenlandschap en de bloemdijken van de Zak van Zuid-Beveland. Door al dat aantrekkelijks werd het dorp ontdekt door nieuwkomers. Maar ook de oorspronkelijke bewoners werden zich bewust van de kwaliteiten van hun dorp, al was het maar door de prijzen op de woningmarkt. De functionele veranderingen betekenden voor de bewoners ook een ingrijpende verandering van de lokale identiteit. Nisse was in 1955 een wereld op zichzelf waarmee men een vanzelfsprekende emotionele binding had op basis van geboorte en woonduur. Nisse ontwikkelde zich tussen 1955 en 1979 in alle opzichten tot een deel van een groter geheel met een eigen karakter. Wonen in Nisse werd voor steeds meer bewoners een keuze. De emotionele binding met het dorp, dorpstrots of lokaal bewustzijn, was een uitvloeisel van die keuze. Het zijn vooral de nieuwkomers en de jeugd die de veranderende identiteit van het dorp in de documentaire verwoorden. De ingrijpende veranderingen in dorpen in de afgelopen halve eeuw zijn ook door veel schrijvers in kaart gebracht. Naast de beschrijving van Jorwert door Geert Mak, levert het boek van Chris van Esterik over zijn geboortedorp Ingen in de Betuwe een gedetailleerde schets op van dat veranderingsproces. Daarbij karakteriseert hij Ingen uit zijn kinderjaren als autochtoon : een dorp waarbinnen voor de meeste bewoners het leven van alle dag en de levensloop binnen de grenzen van het dorp plaats vonden. Opvallend is dat in de periode het dorp in die vorm tot een ongekende bloei kwam: de nieuw verworven welvaart van de wederopbouw werd in de eerste plaats in het dorp zelf geïnvesteerd of op zijn minst daar consumptief uitgegeven. De direct daarop volgende schaalvergroting van het leven betekende echter het feitelijke einde van Ingen als autochtoon dorp en het begin van het fenomeen van de verplaatste consumptie : het verdiende geld werd niet alleen meer in het plaatselijke café of bij de lokale vereniging uitgegeven, 1

2 maar steeds vaker ook in de stad of elders in een ver land op vakantie. Daarnaast werd door TV en welvaart de eigen woning steeds belangrijker. Naast schaalvergroting deed zich in het culturele en politieke domein een belangrijke schaalverkleining voor waardoor de betrokkenheid van bewoners met de eigen woning en de directe omgeving daarvan sterk toenam. Ook dat droeg bij tot de verandering van autochtone of autonome dorpen tot woondorpen. Ik sta zo uitgebreid stil bij de veranderingen die zich de afgelopen halve eeuw in dorpen hebben voorgedaan, omdat ze van belang zijn voor een goed begrip van de actuele discussies over leefbaarheid in dorpen. Het Nederlandse platteland ontwikkelt zich, nog steeds, van een oude verscheidenheid van min of meer autonome dorpen, naar een nieuwe verscheidenheid van relatieve woondorpen. In autonome dorpen zijn de meeste bewoners van het dorp en doen ze veel zaken op het dorp. In woondorpen zijn een groot deel van de bewoners er in een bepaalde levensfase primair om woonredenen neergestreken en is men voor werk, voorzieningen en sociale contacten niet op het dorp aangewezen. Maar in veel dorpen wonen nog steeds mensen die van het dorp zijn en zaken op het dorp doen. Bovendien wordt er bij ingrijpende veranderingen, het sluiten van de dorpsschool, het omleiden van doorgaand verkeer via een rondweg, dreigende bevolkingsdaling, vaak teruggegrepen op de situatie in het autonome dorp. Het autonome dorp fungeert dan als een machtig beeld. Vooral als het om leefbaarheid gaat. Leefbaarheid is dan ook een lastig begrip. Hoewel de leefbaarheid van dorpen soms wordt benaderd door een inventarisatie van de lokale sociale infrastructuur - voorzieningen, verenigingen en activiteiten-, de zogenaamde veronderstelde leefbaarheid, gaat het uiteindelijk toch om het individuele oordeel van bewoners over hun dorp, de ervaren leefbaarheid. Sluit de leefomgeving aan bij de behoeften van bewoners? Wordt de omgeving van bewoners als passend ervaren? Daar gaat het om. Afgezien van het feit dat het om een individuele ervaring gaat, baseren bewoners zich in hun eindoordeel op meerdere en een veranderende verzameling kenmerken van hun omgeving. In dat proces van beoordeling is sprake van attributie: bewoners rationaliseren hun eindoordeel op een complexe manier. Leefbaarheid wordt als een probleem ervaren waar zaken die belangrijk worden gevonden negatief worden beoordeeld of worden bedreigd. Een discussie die hierbij steeds weer opduikt is de betekenis van de lokale infrastructuur - voorzieningen, verenigingen en activiteiten - voor de leefbaarheid. De ervaren leefbaarheid kan in de tijd veranderen door veranderingen in de eigen levensloop maar ook algemene maatschappelijke veranderingen spelen een rol. Zoals de verandering van autonoom dorp naar woondorp. Veranderingen hebben gevolgen voor het referentiekader dat bewoners hanteren bij hun uiteindelijke oordeel over hun leefomgeving. Tenslotte benadert de ervaren leefbaarheid de relatie tussen mens en omgeving nogal eenzijdig: de bewoner wordt slechts als consument of slachtoffer van zijn/haar omgeving gezien. Bewoners zijn echter altijd in meer of mindere mate actief handelende burgers die ook een bijdrage leveren aan hun eigen omgeving. Dorpen in Nederland hebben in feite met twee werkelijkheden te maken en met twee daarop gebaseerde referentiekaders van bewoners: het autonome dorp en het woondorp. Dat blijkt ook uit de manier waarop uiteenlopende groepen bewoners de leefbaarheid van hun dorp beoordelen. Naast bewoners die zich daarbij vooral baseren op de in het dorp aanwezige voorzieningen, zijn er steeds meer bewoners die daarbij allereerst kijken naar de woning en de directe woonomgeving. 2

3 Met het referentiekader van het autonome dorp worden in feite oorzakelijke relaties gelegd tussen de ontwikkeling van het aantal inwoners, de ontwikkeling van het aantal voorzieningen en de ontwikkeling van de leefbaarheid. Maar verlies van voorzieningen zoals zich die in veel dorpen al langere tijd voordoet is vooral het resultaat van structurele schaalvergroting en van regionaliserend gedrag van bewoners zelf - zij gaan steeds vaker aan de voorziening in het eigen dorp voorbij!-. En bevolkingdaling in dorpen is nog steeds primair het resultaat van bevolkingsverandering, resulterend in een dalende woningbezetting. Als men dan ook nog de lokale aanwezigheid van voorzieningen als basis ziet voor de ervaren leefbaarheid dan heeft dit model geen ander perspectief dan een afnemende leefbaarheid, een spiraal omlaag. Het uitdragen van dit beeld door bewoners maar soms ook door bestuurders heeft het dorp ten onrechte een zielig imago gegeven. Er is ook een andere visie op de ontwikkeling van leefbaarheid mogelijk en wel vanuit het referentiekader van het woondorp. Daarbij wordt de ontwikkeling van de woonfunctie van dorpen binnen een regionaal kader als de basis gezien voor de ontwikkelingen in het dorp. De ontwikkeling van de woonfunctie vormt dan de belangrijkste achtergrond voor de ontwikkeling van de leefbaarheid ter plaatse, terwijl deze ontwikkeling weer de voedingsbodem kan vormen voor de ontwikkeling van diverse gemeenschapsinitiatieven, initiatieven die een bijdrage leveren aan de sociale infrastructuur van het dorp. Daarbij moet u denken aan zaken als een plaatselijke bibliotheek georganiseerd door vrijwilligers, een dorpskrant, gezamenlijk autovervoer van kinderen van en naar school, een internetsite over het dorp, etc. Deze initiatieven dragen op hun beurt weer bij aan de verdere ontwikkeling van de woonfunctie van het dorp. Opvallend is dat de ontwikkeling van het aantal inwoners in dit referentiekader geen rol speelt. Krimp is pas relevant voor de leefbaarheid als de woonfunctie wordt aangetast. Niet bevolkingsdaling maar omvangrijke leegstand en verloedering van de gebouwde omgeving vormen een concreet gevaar voor de ervaren leefbaarheid. Opvallend is ook dat de sociale infrastructuur van dorpen in het schema van positie is veranderd. Was de ontwikkeling van de sociale infrastructuur, de voorzieningen, in het autonome dorp nog een voorwaarde voor de ontwikkeling van de leefbaarheid; in het woondorp is de ontwikkeling van de sociale infrastructuur door gemeenschapsinitiatieven een resultaat van de ontwikkeling van de leefbaarheid. De relatie tussen mens en omgeving wordt hier van de andere kant benaderd. Die tweezijdigheid van de relatie tussen bewoner en leefomgeving zien we ook terug in het laatste rapport van het SCP in het kader van het onderzoeksproject de Sociale Staat van het Platteland. Daarin gaat het om ervaren leefbaarheid, maar ook om sociale vitaliteit: de bijdragen van bewoners aan hun omgeving. In eerdere rapporten van dit omvangrijke SCP-project was al geconcludeerd dat Nederlandse dorpen in het algemeen als leefbaar worden ervaren en dat dit vooral is gebaseerd op een goede woonkwaliteit, een relatief grote lokale betrokkenheid en op een goede mobiliteit. Dat gunstige oordeel over de leefbaarheid hangt overigens ook samen met de bevolkingssamenstelling van dorpen. Zo vormt de aanwezigheid van relatief veel gehuwden en samenwonenden in dorpen een belangrijke verklaring voor een positief ervaren leefbaarheid van dorpsbewoners. Maar zijn als leefbaar ervaren dorpen nu ook dorpen met gemeenschapsinitiatieven, dorpen met sociale vitaliteit, zoals het zojuist gepresenteerde schema suggereert? En is de sociale vitaliteit die we zeker in veel dorpen aantreffen nu vooral een traditionele, vanzelfsprekende betrokkenheid die vooral bestaat uit Overgebleven dorpsleven, een restant uit de tijd dat het autonome dorp 3

4 bloeide? Of is ook sprake van vernieuwende sociale vitaliteit, bijdragen van bewoners aan hun omgeving in het zicht van belangrijke veranderingen in de samenleving? En wat is nu nodig voor een sociaal vitaal dorp, ook in die zin dat dorpsbewoners kunnen omgaan met verandering? In veel onderzoek overheerst vaak het beeld dat sprake is van een afname van sociale vitaliteit. Dat naarmate er minder bewoners van het dorp zijn en minder bewoners op het dorp hun zaken doen ook de lokale betrokkenheid afneemt. Dat is maar de halve waarheid. In 1993 en 2007 deden Joos Droogleever Fortuijn en ik een onderzoek onder vrouwen in 15 Friese dorpen, waaronder Jorwerd. In 1993 leverden vrouwen een omvangrijke bijdrage aan het vrijwilligerswerk in deze dorpen. Dat waren vooral vrouwen die geen betaald werk hadden en niet over een auto konden beschikken. Maar onder jonge vrouwen was toen al duidelijk sprake van verandering: hogere opleiding, grotere arbeidsparticipatie, hoger beroepsniveau, werken ver van huis. Mak nam in zijn boek over Jorwerd onze conclusie dat de dorpen aan sociale spankracht zullen verliezen over. Toch blijkt het de halve waarheid. In 2007 constateerden we dat de arbeidsparticipatie en de automobiliteit onder vrouwen inderdaad zijn toegenomen. En vrouwen zijn ook meer buiten het dorp gaan werken. En de deelname aan vrijwilligerswerk, althans voor een groot aantal uren per week, is duidelijk afgenomen hetgeen direct samenhangt met de toegenomen arbeidsparticipatie. Maar vrouwen met betaald werk blijken in vergelijking met vrouwen zonder werk actiever in minder omvangrijke, minder traditionele vormen van vrijwilligerswerk, zijn vaker lid van belangenverenigingen en hebben daarbinnen eerder een bestuursfunctie. Concluderend: vrouwen hebben door te gaan werken weliswaar minder tijd beschikbaar maar meer des te vaker de vaardigheden en netwerken om een bijdrage aan hun omgeving te leveren. Het nemen van gemeenschapsinitiatieven veronderstelt dat bewoners elkaar ergens in het dorp treffen om initiatieven te nemen. Aan de aanwezigheid van ontmoetingsplekken binnen dorpen wordt dan ook grote betekenis gehecht. Toch zijn ook hier twee visies mogelijk: de aanwezigheid van ontmoetingsplekken als voorwaarde voor leefbaarheid en sociale vitaliteit en de aanwezigheid van ontmoetingsplekken als het resultaat van leefbaarheid en sociale vitaliteit. Die visies hoeven elkaar overigens niet uit te sluiten. Het laatste SCP-onderzoek illustreert dat een belangrijke voorwaarde voor sociale vitaliteit, met name vernieuwende sociale vitaliteit, vooral zit in de sociale verbanden van bewoners. Het zijn vooral bewoners met een groot sociaal netwerk die een belangrijke bijdrage leveren aan de sociale vitaliteit van dorpen en stedelijke buurten. Daarmee vertegenwoordigen zij het lokale sociale kapitaal. Alles wijst erop dat mensen belangrijker zijn dan stenen. Maar dorpen vertonen juist wat dat betreft verschillen. Ik ben recent in Nisse de actuele situatie en de veranderingen sinds 1979 gaan bekijken. Het is duidelijk dat de woonfunctie in Nisse zich verder heeft versterkt. De monumentaliteit van de panden die zich daarvoor lenen is nog zichtbaarder. Kleine panden met een gunstige ligging zijn uitgebreid en vermooid. De amenities in het dorp en de directe omgeving hebben ook een zichtbare impuls gegeven aan die andere consumptieve functie: de recreatie. Zeker in het seizoen en tijdens evenementen wordt het dorp bezocht door grote drommen bezoekers. Aan het dorpsplein zijn, nadat alle voorzieningen waren verdwenen, weer voorzieningen teruggekeerd. Het verenigingsgebouwtje dat het afgebrande café vanaf 1960 verving is in 1989 uitgebouwd tot dorpshuis en huisvest diverse functies. Recent opende bakkerij Jikkemiene in het pand van de oude Rabobank aan het dorpsplein. De bakkerij is de werkplaats van een groep verstandelijk 4

5 gehandicapten en wordt gemanaged door een zorginstelling. In de directe omgeving zijn in een aantal voormalige agrarische panden zorginstellingen neergestreken: een woon/zorg boerderij voor verstandelijk gehandicapten, een agrarisch kinderdagverblijf en een werk/leerboerderij. Wat in 1979 als verlies werd gepresenteerd blijkt toch allereerst verandering te zijn. Frans Thissen, Groningen 12 april