Ethanol aan de pomp: wacht nog maar even
|
|
- Erika Dijkstra
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Ethanol aan de pomp: wacht nog maar even In februari van dit jaar zorgde een plotselinge sprong in de prijs van tortilla s en taco s voor een storm van protest onder Mexicanen. De prijzen stegen 200% in twee maanden. De oorzaak van de (wereldwijd) hoge maïsprijzen is de groeiende interesse voor maïs als grondstof voor ethanol om benzine te vervangen. Wat milieuorganisaties al voorspeld hadden was gebeurd: supermarkten en benzinepompen zijn concurrenten geworden [16]. De productie van eerste generatie biobrandstoffen oefent druk uit op de productie van voedsel. De vraag naar duurzame brandstoffen groeit sterk, vooral in Europa en de Verenigde Staten. De producenten van eerste generatie biobrandstoffen zijn ontwikkelende landen. De omstandigheden daar, die ik later zal beschrijven, beschouw ik als een gegeven. De discussie over het wel of niet veranderen van de sociaal-economische omstandigheden in die gebieden is geen onderwerp van dit essay. Ik wil ingaan op de rol die Nederland in de komende tien jaar zou moeten gaan spelen op het gebied van biobrandstoffen. Dit essay richt zich voornamelijk op het gebruik van biobrandstoffen als vervoersbrandstof, en niet om te gebruiken in energiecentrales. De discussie over het gebruik biobrandstof in elektriciteitscentrales is gedeeltelijk hetzelfde als die over transportbrandstoffen. Wat zijn eerste generatie biobrandstoffen, en zijn er dan ook tweede generatie biobrandstoffen? Eerste generatie biobrandstof (EGB) wordt geproduceerd uit voedselgewassen, zoals maïs, suikerriet, soja, koolzaad, et cetera. Voorbeelden hiervan zijn methylesters van vetzuren, bekend als biodiesel of bio-ethanol zoals die in Brazilië gebruikt wordt. Tweede generatie biobrandstof (TGB) wordt geproduceerd uit niet-voedselgewassen. De grondstoffen voor deze brandstof zijn de afvalproducten van de eerdergenoemde gewassen. Tweede generatie biobrandstoffen zijn nog niet verkrijgbaar, maar een voorbeeld is BTL (biomass-to-liquids) brandstof, die wordt ontwikkeld door onder andere Shell en Uhde [14]. Een mogelijk nadeel van eerste generatie biobrandstoffen is al naar voren gekomen. De grondstof voor deze brandstof is voedsel. Er moet een keuze gemaakt worden; brandstof of voedsel. En in een wereld waar 850 miljoen mensen ondervoed zijn [18], is dat (g)een makkelijke beslissing. Er kleven nog meer nadelen aan het gebruik van EGB s, en in dit essay zal ik uitleggen waarom Nederland geen eerste generatie biobrandstoffen moeten gebruiken om fossiele brandstoffen te vervangen. Duurzame brandstoffen Biobrandstoffen worden gebruikt om fossiele brandstoffen te vervangen. Waarom landen fossiele brandstoffen willen vervangen, om de uitstoot van CO 2 terug te dringen of om minder afhankelijk te zijn van oprakende of buitenlandse olie, laat ik in het midden. Van biobrandstoffen wordt vaak gezegd dat ze duurzame vervangingen zijn van fossiele brandstoffen; de netto CO 2 uitstoot is immers minder, en ze worden geproduceerd uit hernieuwbare bronnen. Ik wil echter het concept duurzaamheid scherper formuleren. Ik ga hierbij uit van de Brundtland-definitie: Duurzame ontwikkeling vervult de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheid in gevaar te brengen voor toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien. Voor duurzame ontwikkeling zijn drie dingen nodig (in willekeurige volgorde): een gezonde economische ontwikkeling; respect voor de culturele waarden van volkeren en oog voor de sociale gevolgen van ontwikkelingen; respect voor de natuurlijke draagkracht van onze planeet. In de komende paragrafen zal ik laten zien dat de huidige biobrandstoffen niet duurzaam zijn. De prijs van biobrandstof Dat eerste generatie biobrandstoffen concurreren met voedselproductie is al naar voren gekomen in de inleiding. En dat terwijl het in het geval van de Amerikaanse maïs gaat om een betrekkelijk kleinschalige toepassing van biobrandstoffen [15]. Geen enkel land, op Brazilië na, gebruikt meer gebruikt meer dan een paar procent biobrandstof in het wegvervoer. Wereldwijd wordt op dit moment 1,2% bio-ethanol en 0,1% biodiesel gebruikt [1], alsnog had het wegvloeien van voedselgewassen naar de productie van brandstof, zoals in de Verenigde Staten, een sterk effect op voedselprijzen. Aan de hand van Brazilië en Maleisië, wereldmarktleiders in bio-ethanol en biodiesel, wil ik de gevolgen van grootschalige productie van eerste generatie biobrandstoffen aan de orde stellen. Gevolgen waarvoor Nederland mede verantwoordelijk is wanneer zij biobrandstof importeert uit deze landen [6]. In Brazilië is ongeveer 30% van de geproduceerde brandstof bio-ethanol, geproduceerd uit suikerriet. Deze brandstof wordt voornamelijk gebruikt voor de nationale markt, de export is (nog) beperkt. Hoewel in dit land 46 miljoen mensen niet voldoende eten hebben, is dit niet rechtstreeks toe
2 te schrijven aan het verbouwen van suikerriet voor de productie van ethanol. De verdeling van voedsel in Brazilië is onevenredig, en dit heeft onder andere te maken met de armoede in het land. Brazilië gebruikt slechts 0,7% procent ( km 2 ) van haar totale landoppervlak voor het verbouwen van suikerriet voor de productie van alcohol, en het land heeft nog eens km 2 akkerland beschikbaar. Andere landen bevinden zich niet in een dergelijke positie, maar willen wel de economische kansen benutten van de productie van biodiesel. Indonesië en Maleisië zijn hier de grootste voorbeelden van. Deze twee landen produceren 84% van de wereldproductie van palmolie, een grondstof voor margarine, zeep en biodiesel. Om grond vrij te maken voor oliepalmplantages worden grote delen tropisch regenwoud gekapt en platgebrand. De schade voor het milieu en de natuur is immens, daarnaast worden grote hoeveelheden biomassa rücksichtslos verbrand. Vooral orangoetangs worden beroofd van hun leefgebied, maar ook tijgers en andere dieren zijn het slachtoffer. Juist de grotere, beschermde dieren zoals de orang-oetang en de Sumatraanse tijger worden op de plantages gezien als lastposten, en lang niet altijd worden hulporganisaties ingeroepen om de dieren te verplaatsen [10][17]. Het kappen van regenwoud is een serieus probleem, het is onmogelijk om dit op een duurzame manier te doen. Tropisch regenwoud is honderden tot enkele duizenden jaren oud, en wanneer dit gekapt wordt komt het nooit meer terug, niet op een menselijke tijdsschaal. Worst-case-practice is vaak common-practice op de oliepalm- en suikerrietplantages, er wordt veel kunstmest gebruikt om de productie op te voeren, en pesticiden om andere planten en dieren, bijvoorbeeld slangen, uit te roeien [4]. Deze stoffen vervuilen het grondwater en vormen een gezondheidsrisico voor de werknemers. Nadat het suikerriet geoogst is, worden de velden platgebrand om ze geschikt te maken voor het volgende seizoen. Deze branden zorgen voor de uitstoot van grote hoeveelheden CO 2 en smog in de omliggende steden. De afvalproducten die ontstaan bij het persen van de palmolie en het raffineren van suikerriet belanden in de rivier. Dit veroorzaakt problemen voor vissers en de drinkwatervoorziening [9]. Ironisch genoeg zou dit afval (in de toekomst) gebruikt kunnen worden voor de productie van TGB s. Ten derde gaat de aanleg van plantages vaak gepaard met conflicten tussen de lokale bevolking en de plantage-eigenaren. De plaatselijke mensen zijn voor hun levensonderhoud afhankelijk van de rivieren en het regenwoud. Rijke plantage-eigenaren schenden de rechten van de lokale bevolking of spelen verschillende groepen tegen elkaar uit om land te bemachtigen voor plantages. De bedrijven beloven de omwonenden rijkelijk te zullen compenseren; de plantage biedt werkgelegenheid, en het bedrijf zal zich inzetten voor de gemeenschap. Bedrijven beloven te zorgen voor de bouw van scholen, een kerk of moskee, een eerstehulppost en dergelijke. Als de plantage eenmaal is aangelegd komt er weinig terecht van de mooie woorden, en zijn de lokale inwoners niet in de positie om iets tegen de grote, rijke bedrijven in te brengen [10]. Verder zijn de arbeidsomstandigheden voor de dagloners op de plantages erbarmelijk. Het werk en de condities zijn loodzwaar en mensen worden betaald per opbrengst. In Brazilië is naar schatting 2% van de arbeiders minderjarig, voor Indonesië en Maleisië zijn deze cijfers onbekend. In Brazilië doet zich nog een extra probleem voor. Terwijl een oliepalm elke week nieuwe vruchten draagt, het hele jaar door, wordt suikerriet slechts een of twee maanden per jaar geoogst. Dit heeft geleid tot een grote groep dagloners [4], die grote problemen veroorzaken in de landelijke gebieden waar het suikerriet verbouwd wordt. Dit alles lijkt een voorbeeld van hoe men zo slecht mogelijk een bedrijf kan voeren, zonder aandacht voor het milieu en sociale aspecten. Maar het is de realiteit in ontwikkelende landen. Kunnen we dan niet veel beter de grondstoffen voor biobrandstoffen zelf, in Nederland en Europa, produceren? Op die manier zouden het milieu en arbeidsomstandigheden wel beschermd kunnen worden. Het is vanwege het Europese klimaat niet mogelijk om suikerriet of oliepalmen te verbouwen. Maar bio-ethanol en biodiesel kunnen ook geproduceerd worden uit suikerbiet en koolzaad. Niet alleen zijn de opbrengsten en rendementen voor deze gewassen veel lager, ook is er in Europese landen simpelweg niet genoeg akkerland beschikbaar om grote hoeveelheden biomassa te verbouwen. Technologie Op dit punt wil ik ingaan op de meer technische aspecten van eerste en tweede generatie biobrandstoffen. Enige technische achtergrond brengt andere nadelen van eerste generatie biobrandstoffen aan het licht. Bio-ethanol wordt op dit moment geproduceerd door suikers, uit bijvoorbeeld suikerriet, te fermenteren met gist, het proces is grotendeels hetzelfde als de productie van alcoholische dranken. Gist kan alleen korte suikerketens (glucose en fructose) omzetten in alcohol. Zetmeel (lange ketens) uit maïs of graan moet eerst met behulp van enzymen worden afgebroken. Daarna zet de gist de
3 suikers om in alcohol en het uiteindelijke mengsel, 15% alcohol in water, wordt gedestilleerd om zuivere ethanol te verkrijgen. Deze laatste stap is zeer energie-intensief, omdat water en ethanol lastig te scheiden zijn. Verschillende grondstoffen leveren verschillende opbrengsten ethanol. Een deel van de plant bestaat uit houtachtige koolhydraten, die niet omgezet kunnen worden. De waarden in verschillende bronnen lopen uiteen, maar een voor maïs is het ongeveer 2,7 kg/l ethanol, en voor suikerriet 1,2 kg/l [13]. De opbrengst suikerriet per hectare is echter veel groter dan die voor maïs, en de bijproducten (bagasse) kunnen worden gebruikt om energie op te wekken. Dit maakt suikerriet uiteindelijk een aantrekkelijkere grondstof. Biodiesel wordt geproduceerd uit plantaardige oliën, zoals palm-, koolzaad- of sojaolie. De vetten uit de olie worden met behulp van een katalysator en methanol omgezet naar vetzuurmethylesters, die na opwerking gebruikt kunnen worden in een dieselmotor. Aanvankelijk werden zuren en basen gebruikt als katalysator, wat grote afvalstromen met zich meebracht. Het Franse bedrijf Axens heeft nu een proces gecommercialiseerd dat gebruik maakt van een heterogene katalysator [8], die het proces veel milieuvriendelijker maakt. Beide brandstoffen, bio-ethanol, en biodiesel, kunnen niet rechtstreeks in moderne motoren gebruikt worden, vanwege de verschillende fysische eigenschappen ten opzichte van benzine en diesel. Daarom wordt bio-ethanol in Nederland met 2-methyl-2-propanol omgezet naar ethyl tertiair butyl ether (ETBE), en dat wordt bijgemengd in de Euro 95 brandstof. Ook biodiesel kan tot een paar procent bijgemengd worden, zonder problemen voor de motor. Een veel groter probleem is dat op dit moment de productie van EGB s meer energie vergt dan de brandstof uiteindelijk bevat. Verschillende levenscyclus analyses laten zien dat nu meer fossiele brandstof verbruikt wordt dan er hernieuwbare geproduceerd wordt [11]. De tweede generatie biobrandstoffen kunnen ook opgedeeld worden in twee categorieën, maar tweede generatie biobrandstoffen gaan altijd uit van cellulose gebaseerde (houtachtige) biomassa. Cellulose kan niet door gebruikelijke enzymen afgebroken worden. Er zijn giststammen gevonden in de het spijsverteringskanaal van olifanten die wel enzymen bezitten die cellulose kunnen afbreken. Nadat de cellulose is afgebroken tot kortere suikerketens verloopt het proces hetzelfde als bij de productie van EGB s of het maken van bier. De energie-intensieve destillatie is ook hier nodig, maar de rest van het proces vergt minder energie. Een tweede, andere manier om van biomassa bruikbare grondstoffen te maken is door de biomassa bij hoge temperatuur met behulp van stoom te vergassen. De producten van deze vergassingsstap zijn CO en H 2, deze moleculen zijn als het ware chemische bouwstenen. Deze bouwstenen kunnen worden omgezet in langere ketens, via Fischer-Tropsch synthese, en worden opgewerkt tot zowel benzine als diesel. Dit proces wordt het biomass-to-liquids (BTL) proces genoemd. De resulterende brandstoffen zijn superieur aan benzine of diesel uit ruwe olie, de chemische samenstelling kan namelijk nauwkeurig gecontroleerd worden [12]. In het kort bieden TGB s meerdere voordelen: goedkope grondstoffen, flexibiliteit van grondstoffen, efficiënter gebruik van grondstoffen, en een hoogwaardige brandstof als product. Echter, cellulose kan nog niet op grote schaal omgezet worden in fermenteerbare suikers, en de technologie die nodig is om biomassa te vergassen tot bruikbare chemische brandstoffen is nog niet voldoende geoptimaliseerd om te gebruiken in combinatie met het Fischer-Tropsch proces. We are not there yet Uit het bovenstaande is duidelijk geworden dat eerste generatie biobrandstoffen geen goede keuze zijn om (een deel van de) fossiele brandstoffen wil vervangen. Tweede generatie biobrandstoffen zijn dat wel; die concurreren niet met voedselvoorziening. Ten tweede kunnen ze geproduceerd worden uit een scala van afvalproducten, waardoor de milieubelasting lager is. Doordat de grondstoffen in principe afval zijn, levert dit een nieuwe markt op voor (arme) boeren Het enige nadeel aan tweede generatie biobrandstoffen is dat ze nog niet commercieel verkrijgbaar zijn. De oorzaak hiervoor zij de hoge kosten voor de productie van TGB s doordat de technologie om de brandstoffen te produceren nog in ontwikkeling is. Producenten en onderzoekers verwachten dat TGB s binnen 5-10 jaar commercieel geproduceerd kunnen worden. Shell en Choren ontwikkelen op dit moment een pilot-plant in Freiberg, Duitsland, en verwachten in 2010 een commerciële fabriek te hebben, met een productiecapaciteit van ton/jaar. Ter vergelijking, de raffinaderij van Total in Vlissingen produceert ongeveer 4 miljoen ton diesel en benzine per jaar. Hieruit komt naar voren dat het volledig vervangen van fossiele brandstoffen door biobrandstoffen misschien nooit mogelijk is. Maar wat te doen in de tijd dat we nog niet verantwoord biobrandstof kunnen tanken? De volgende voorstellen richten zich op twee punten: brandstof besparen en bestaande biobrandstof efficiënt gebruiken. Ik wil benadrukken dat we nog veel verder kunnen gaan dan we nu doen. Het
4 verbeteren van het openbaar vervoer en het verminderen van files zijn twee voorbeelden van maatregelen om minder brandstof te gebruiken. Die vergen een bepaalde verandering in organisatie van het leven van mensen en deel van de Rijksbegroting. Mentaliteitsverandering en geld lijken dingen altijd moeilijker te maken dan ze zijn, daarom wil ik me richten op iets dat wellicht makkelijker te realiseren is: zuinigere auto s. Dit is een van de makkelijkste manieren om brandstofverbruik in de transportsector terug te dringen, en hij wordt niet ten volle benut. Vooral voor de Verenigde Staten is hier nog veel te winnen, maar laten we eerst naar Nederland kijken. Volgens Europese richtlijnen moet het brandstofverbruik van personenauto s in km/l en 22 km/l zijn voor benzine en dieselauto s respectievelijk [3]. Als we daar 5,75% bovenop doen, wat overeenkomt met de doelstelling voor het gebruik van biobrandstoffen in Nederland voor 2010 [5][19], komen we uit op 21,2 km/l en 23,3 km/l. Op dit moment zijn er benzineauto s verkrijgbaar met een verbruik van 1 op 21,3 en hoger, en dieselauto s met een verbruik van 1 op 23,3 of hoger. U kunt er gewoon de dealer voor binnenlopen. Bij de benzineauto s staat de Toyota Prius bovenaan met 1 op 23,3, dit is een hybride, maar ook Citroën, Daihatsu, Peugeot en Opel maken zuinige wagens. De Smart 450 fortwo komt ook in beide lijstjes voor [7]. Dit zijn allemaal bestaande auto s, een ervan is een hybride, en het is technisch haalbaar om nog zuiniger auto s te produceren. Al in 2002 had Volkswagen een auto op de plank liggen die 0.9 liter diesel nodig heeft om honderd kilometer af te leggen. In 2005 werd het project stilgelegd vanwege de hoge kosten van de auto. Nu, weer twee jaar later, wordt het project onder de nieuwe president-directeur nieuw leven ingeblazen. De fabrikant verwacht dat binnen twee jaar de kosten voor de onderdelen van de auto tot gedaald zijn. In 2005 moest Volkswagen ook de productie van de VW Lupo 3L, met een verbruik van 1 op 33,3 stilleggen in verband met een gebrek aan belangstelling. Puur technologisch gezien is het al enkele jaren mogelijk om auto s te bouwen die veel verder gaan dan de richtlijnen voor Toch rijden er maar enkele rond. Dit verschijnsel wordt wel ecoschizofrenie genoemd. Desgevraagd willen mensen best een zuinige auto rijden, maar als puntje bij paaltje komt niet. Ik geef ruiterlijk toe dat de bovengenoemde auto s geen luxe wagens zijn, maar compacte auto s. En daarom zouden personen met een voorbeeldfunctie, bijvoorbeeld ministers, moeten stoppen met hun compensatiegedrag, en zich laten vervoeren in een Peugeot 107 of andere zuinige wagen. De volgende stap is autofabrikanten aansporen hun zuinige concept-cars werkelijkheid te maken, en uiteindelijk voertuigen met een te lage brandstofefficiëntie te verbieden. Tot slot wil ik toch nog even terugkomen op de VS, daar is het gemiddelde brandstofverbruik van een personenauto ongeveer 1 op 10 [2], dus zij kunnen nog een hun verbruik in een periode van jaar nog met 50-70% verminderen. Daar wordt de wereld echt een beetje beter van. Tot nu toe heb ik de term hybride slechts een keer genoemd. Een hybride auto is ook een voorbeeld van een manier om de efficiëntie van een auto (lees: een interne verbrandingsmotor) op te krikken. En hoewel sceptici opwerpen dat het produceren van bijvoorbeeld de accu s voor dergelijke auto s milieubelastend is, wint een hybride voertuig dat tijdens het gebruik weer terug. Daarom zou het gebruik van volledig elektrische auto s of bussen (voor korte afstanden) helemaal geen slecht idee zijn. Een elektriciteitscentrale met warmtekracht koppeling (WKK centrale) behaalt een totaalrendement van ongeveer 85%-90%, als dat gecombineerd wordt met de efficiëntie van een gemiddelde elektromotor van 85%, komen we vele malen beter uit dan het rendement van een verbrandingsmotor, die blijft steken bij 30%. Voor beide gevallen is dit geen levenscyclus analyse, of well-to-weel efficiëntie, maar dat de verbrandingsmotor geen hoog rendement heeft staat vast, en is algemeen bekend. Tijd om dit verouderde concept in bepaalde situaties de deur te wijzen, lijkt me. Tenslotte is er al een beperkte hoeveelheid kippenstront, houtafval en andere biomassa beschikbaar als afvalproduct. Door deze stromen bij te stoken in energiecentrales, kunnen ze nuttig gebruikt worden. Essent doet dit bijvoorbeeld in de Cuijk Centrale in Noord-Brabant om elektriciteit op te wekken [3]. In deze grootschalige centrale (25 MW) is het rendement (zonder warmtekracht koppeling) ongeveer 30%. En dat is nog altijd beter dan de biomassa om te zetten in inferieure brandstof voor auto s, die er in ieder geval niet efficiënter mee om kunnen gaan. We hebben nog even Het bovenstaande komt neer op een simpel principe: besparen. Het gebruik van efficiënte apparaten en processen om minder energie te verbruiken, om verstandig om te gaan met oprakende bronnen. En er is nog veel winst te behalen. Het enige wat we hier mee doen is tijd rekken, zullen sommigen zeggen, en we moeten nu iets doen om het gebruik van fossiele brandstoffen terug te dringen. Het is inderdaad tijd rekken, het duurt naar schatting nog tien jaar voordat TGB s gecommercialiseerd zijn. Een periode die goed te overzien is op de schaal van zowel onderzoek als besluitvorming. In de tussentijd moet er geïnvesteerd worden in processen voor de productie van
5 tweede generatie biobrandstoffen, kunnen pilot-plants en commerciële installaties gebouwd worden. Er moet nu iets gedaan worden om het gebruik van fossiele brandstoffen terug te dringen. Maar wel op een verstandige manier alstublieft. In het kort Op dit moment staat het gebruik van biobrandstoffen nog in de kinderschoenen, wereldwijd is ruwweg één procent van de brandstofplas uit biomassa geproduceerd. De wereld ziet echter nu al de gevolgen van het niet-duurzaam verbouwen van palmolie, suikerriet en maïs om biodiesel en bioethanol te produceren. Honderden miljoenen mensen hebben nauwelijks genoeg te eten om in leven te blijven, en tegelijkertijd worden tonnen voedselgewassen opgestookt en gefermenteerd om auto s te laten rijden. Het verbouwen van de gewassen gebeurt zonder aandacht te besteden aan de lange termijn gevolgen van deze activiteiten. Aan de P van profit wordt meer dan genoeg gedacht, maar de people en planet moeten het ontgelden. Onvervangbaar tropisch regenwoud wordt gekapt, bodem en water vervuild, en beschermde diersoorten van hun leefgebied beroofd. Ondertussen wordt de plaatselijke bevolking zogenaamd geholpen met werkgelegenheid. Onze gemeenschappelijke toekomst wordt geweld aangedaan onder het mom van duurzaamheid. Biobrandstoffen zullen waarschijnlijk nooit meer dan een deel van de diesel en benzine kunnen vervangen, en zijn in die zin enkel overgangsbrandstoffen, kortom: een middel om tijd te rekken. We kunnen veel beter tijd rekken door energie te besparen. Het energieverbruik van de transportsector kan omlaag door meer gebruik te maken van openbaar vervoer en door zuinige auto s de norm te maken. Ondertussen moeten onderzoeksinspanningen zich richten op meer duurzame alternatieven, zodat fossiele brandstoffen op een verantwoorde manier kunnen worden vervangen. Daarom moeten we niet krampachtig proberen om biobrandstoffen te gebruiken, maar moeten we investeren in echte duurzame ontwikkeling. Als we onze auto s kunnen laten rijden op het afval dat vrijkomt bij het maken van onze boterham, dan zijn we goed op weg. Ruud Brand Referenties: [1] Biofuels Worldwide, BiocarburantVA.pdf, bezocht op 28 juni 2007 [2] Corrections: Average Fuel Consumption in Europe Half 47% Better Than US, bezocht op 28 juni 2007 [3] ECN, Energie Verslag Nederland, 1999 [4] Ethanol production from sugar cane in Brazil, 6&FILE_ID= pdf, bezocht op 28 juni 2007 [5] Europese Commissie, Biomass action plan, december 2005 [6] Kaalkap regenwoud voor stroom van Essent, bezocht op 28 juni 2007 [7] Ministerie van VROM, Brandstofverbruiksboekje, januari 2007 [8] Ondrey, G., Biodiesel production using a heterogeneous catalyst, Chemical Engineering, 13 (2004) [9] Ortiz, L., Rodrigues, D., Sustainability issues of bioethanol from Brazil, oktober 2006 [10] Palm oil The Southeast Asia Report, bezocht op 28 juni 2007 [11] Pimentel, D., Patzek, T. W., Ethanol production using corn, switchgrass, and wood; biodiesel production using soybean and sunflower, Natural Resources Research, 14, (2005) [12] Second-Generation Biofuels: Heavy Focus on Biomass-to-Liquids, bezocht op 28 juni 2007 [13] Shapouri, H., Salassi, M., Nelson Fairbanks, J., The economic feasibility of ethanol production from sugar in the United States, juli 2006 [14] Shell Biofuels, bezocht op 28 juni 2007 [15] Supermarkets and Service Stations Now Competing for Grain, bezocht op 28 juni 2007
6 [16] The plot against Mexican Corn, bezocht op 28 juni 2007 [17] Why is oil palm replacing tropical rainforests? Why are biofuels fueling deforestation?, bezocht op 28 juni 2007 [18] World Hunger Facts 2006, bezocht op 28 juni 2007 [19] World Wide Fund for Nature (WWF), WWF & the EU Biofuels Communication, februari 2006
Les Biomassa. Werkblad
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne-energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Alternatieve brandstoffen
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Alternatieve brandstoffen Inleiding Deze chemie-verdiepingsmodule over alternatieve brandstoffen sluit aan op het Reizende DNA-lab Racen met wc-papier. Doel Het Reizende
Nadere informatieE85 rijdende flexifuel auto uitstoot ten gevolge van de aanwezigheid van benzine in de brandstof.
Energielabel auto Personenwagens moeten voorzien zijn van een zogenaamd energielabel. Deze maatregel is ingesteld om de consument de mogelijkheid te geven om op eenvoudige wijze het energieverbruik van
Nadere informatieBIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN. Johan van Groenestijn
BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN Johan van Groenestijn johan.vangroenestijn@tno.nl Biobased Economy In de Biobased Economy wordt biomassa gebruikt voor de productie van energie, transportbrandstoffen,
Nadere informatieLes Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne- energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%
Nadere informatieLow carbon opties voor duurzame mobiliteit Nieuwe ontwikkelingen in motortechniek en biobrandstoffen
Low carbon opties voor duurzame mobiliteit Nieuwe ontwikkelingen in motortechniek en biobrandstoffen RVO/PDB Kennissessie Den Haag 17 januari 2018 Context: energieverbruik in Nederland en aandeel hernieuwbaar
Nadere informatieElektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto
Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Bron 1: Elektrische auto s zijn duur en helpen vooralsnog niets. Zet liever in op zuinige auto s, zegt Guus Kroes. 1. De elektrische auto is in
Nadere informatieLeerlingenhandleiding
Leerlingenhandleiding Afsluitende module Alternatieve Brandstoffen - Chemie verdieping - Ontwikkeld door dr. T. Klop en ir. J.F. Jacobs Op alle lesmaterialen is de Creative Commons Naamsvermelding-Niet-commercieel-Gelijk
Nadere informatieBiomassa: brood of brandstof?
RUG3 Biomassa: brood of brandstof? Centrum voor Energie en Milieukunde dr ir Sanderine Nonhebel Dia 1 RUG3 To set the date: * >Insert >Date and Time * At Fixed: fill the date in format mm-dd-yy * >Apply
Nadere informatieBiobrandstoffen: Hype of duurzame oplossing? Prof. Wim Soetaert
Biobrandstoffen: Hype of duurzame oplossing? Prof. Wim Soetaert 1 Fossiele grondstoffen worden steeds duurder Petroleumprijs in dollar per vat Hernieuwbare grondstoffen: opbrengst per ha stijgt voortdurend
Nadere informatieJan Schouten. Volvo Truck Nederland
Jan Schouten Quality Safety Environmental care A company driven by strong core values CO 2 -neutrale productie Eerste 100 % CO 2 -neutrale truckfabriek in Gent Windenergie, zonne-energie, biobrandstoffen
Nadere informatieUw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden
Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden Een inleiding op de Technical Guidance Koolstofkringloop Waar gaat deze folder over? Duurzame mobiliteit is een hot
Nadere informatieBiodieselproductie uit palmolie en jatropha in Peru en impact voor duurzaamheid.
Biodieselproductie uit palmolie en jatropha in Peru en impact voor duurzaamheid. Een Levens Cyclus Duurzaamheids Analyse Auteur: Baukje Bruinsma November 2009 Samenvatting. Door het verbranden van fossiele
Nadere informatie2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden.
Stelling door T. 1429 woorden 12 juni 2014 7,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Stelling 1: openbaar vervoer moet gratis worden 1: km autorijden levert dan per passagier gemiddeld zeven keer
Nadere informatieNee, want de voorraden lopen juist terug in Indonesië.
Plusles Energiebronnen in Indonesië Module 2 Bronnen van energie Hoofdstuk 6 Energie, milieu en ruimte in Brazilië Indonesië is een groot eilandenrijk in Zuidoost-Azië. Het land bestaat uit meer dan 17.000
Nadere informatieRapportage duurzaamheid biobrandstoffen Rapportageperiode 1 januari t/m mei 2010
Rapportage duurzaamheid biobrandstoffen 2010 Rapportageperiode 1 januari t/m mei 2010 Juli 2010 2/8 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2 2. Aard van de biobrandstoffen 3 3. Herkomst van de grondstoffen 4 4. Duurzaamheid
Nadere informatieBIOFUELS: ZIN EN ONZIN
BIOFUELS: ZIN EN ONZIN KIVI NIRIA 2010 F. Goudriaan and J.E. Naber (BIOFUEL BV) 1 HTU 2005 ONZIN: ONZIN: STOPPEN MET BIOBRANDSTOFFEN Vragen van het lid De Mos (PVV) aan de minister van Volkshuisvesting,
Nadere informatieMarktontwikkelingen vloeibare biobrandstoffen
Marktontwikkelingen vloeibare biobrandstoffen Inhoud 1. Productschap MVO 2. Producten en toepassingen 3. EU Stimuleringsbeleid biobrandstoffen 4. Productie- en exportcijfers 5. Prijsontwikkelingen 6. Vergroten
Nadere informatiezonweringsdoeken gemaakt van planten THE FIRST SUNSCREEN FABRIC IN THE WORLD WITH CRADLE TO CRADLE CERTIFIED GOLD
zonweringsdoeken gemaakt van planten THE FIRST SUNSCREEN FABRIC IN THE WORLD WITH CRADLE TO CRADLE CERTIFIED GOLD M + N PROJECTEN ONTWIKKELDE EEN NIEUWE GENERATIE ZONWERINGSDOEKEN, DIE DE HUIDIGE MATERIALEN
Nadere informatieBioWanze De nieuwe generatie
BioWanze De nieuwe generatie BioWanze in het kort De grootste producent van bio-ethanol in België met een jaarlijkse capaciteit van maximum 300.000 m³ bio-ethanol. Het nieuwe generatie proces verzekert
Nadere informatie1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen
achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept
Nadere informatiePLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA
PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA 0 Lesschema 1 WAT IS PLANTAGELANDBOUW? 1.1 Bestudeer de afbeeldingen en satellietbeelden van plantages 1.2 Input, proces en output 2 WAAR DOET MEN AAN PLANTAGELANDBOUW?
Nadere informatieBio-energie ketens: ethanol
Bio-energie ketens: ethanol Rob Bakker Business Unit Biobased Products Agrotechnology & Food Innovations Wageningen UR robert.bakker@wur.nl Overzicht Wat is ethanol? Eigenschappen Welke ketens? Huidige
Nadere informatieReactie visiedocument: Duurzame bio-economie 2030
Reactie visiedocument: Duurzame bio-economie 2030 Prof. dr. M.B. Katan, Prof. dr ir R. Rabbinge & Prof. dr. L.E.M. Vet Bijeenkomst Commissie Corbey / Utrecht, 16 januari 2015 1 Light use efficiency: terrestrial
Nadere informatieMobiliteit. Verdiepende opdracht
2015 Mobiliteit Verdiepende opdracht Inleiding In dit onderdeel kun je meer leren over het onderwerp Mobiliteit. Pagina 1 Inhoud 1. Mobiliteit... 3 1.1 Doel... 3 1.2 Inhoud... 3 Pagina 2 1. Mobiliteit
Nadere informatieQUESTIONBOXLES PALMOLIE
QUESTIONBOXLES PALMOLIE Colofon Auteur: Amy Beerens Contact: Maarten Reichwein, WKUU, wetenschapsknooppunt@uu.nl of 030-25 33 717 INHOUDSOPGAVE Inhoud 1 Doel van de les 2 2 Opzet lesplan 3 3 Uitwerking
Nadere informatieWelkom bij de toolbox: T043 Duurzaam Ondernemen
Welkom bij de toolbox: T043 Duurzaam Ondernemen Na deze toolbox begrijp je: Wat Duurzaam Ondernemen betekent Waarom het Belangrijk is om CO2 uitstoot te verminderen Welke Richtlijn SPIE hanteert om duurzaam
Nadere informatieDocentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa)
Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Lees ter voorbereiding onderstaande teksten. Het milieu De Europese Unie werkt aan de bescherming en verbetering van
Nadere informatieWie vooruit wil, rijdt duurzaam!
Wie vooruit wil, rijdt duurzaam! Noord-Nederland is een prachtig deel van Nederland. Prachtig vanwege de natuur, de mentaliteit van de mensen en de ruimte. Een plek waar duurzaamheid steeds meer ruimte
Nadere informatieSoorten brandstoffen en aandrijvingen. Alternatieve Brandstoffen. Alternatieve Brandstoffen. Enkele voorbeelden. Alternatieve aandrijvingen
Soorten brandstoffen en aandrijvingen WATT Roadshow wagens, alternatieve transportmiddelen en technologie De voor- en nadelen van WATT-voertuigen Prof. Joeri Van Mierlo Conventionele brandstoffen Benzine,
Nadere informatieWaarom doen we het ook alweer?
Apart inzamelen van gft-afval Als Vereniging Afvalbedrijven stimuleren we dat al het afval in Nederland op de juiste manier wordt verwerkt. Hierbij houden we rekening met het milieu en de kosten. De meest
Nadere informatieDuurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt
Duurzame Industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere
Nadere informatieIntersteno Ghent 2013- Correspondence and summary reporting
Intersteno Ghent 2013- Correspondence and summary reporting DUTCH Wedstrijd Correspondentie en notuleren De wedstrijdtekst bevindt zich in de derde kolom van de lettergrepentabel in art. 19.1 van het Intersteno
Nadere informatieDu"rzClftl e 9nformatiecentr lam
Du"rzClftl e 9nformatiecentr lam ~ 0900-9892 Biomassa is een nieuwe brandstof die meer en meer in de belangstelling komt te staan. Het is een milieuvriendelijke en -in principe- onuitputtelijke brandstof.
Nadere informatieDe ONBEKENDE KANT van PLASTIC. Waarom worden zoveel. producten in plastic verpakt? En wat moet er gebeuren met deze verpakking als dit afval wordt?
De ONBEKENDE KANT van PLASTIC Waarom worden zoveel producten in plastic verpakt? En wat moet er gebeuren met deze verpakking als dit afval wordt? PLASTIC IS WAARDEVOL Tijdens de productie en gebruik EEN
Nadere informatieHet onmogelijke mogelijk maken
Het onmogelijke mogelijk maken Duurzame biobrandstoffen Titus Galema Inhoud Definitie/geschiedenis Duurzaamheid en criteria van Cramer Gota Verde in Honduras (beschrijving/aanpak/resultaten/geleerde lessen)
Nadere informatiePresenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014. Energie in Beweging
Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014 Energie in Beweging Wat is Well to Wheel Met Well to Wheel wordt het totale rendement van brandstoffen voor wegtransport uitgedrukt Well to Wheel maakt duidelijk
Nadere informatieRACEN met... WC-papier
RACEN met... WC-papier 1 Fossiele Brandstoffen Nadelen 1) Voorraden zijn eindig. 2) Afhankelijkheid van oliestaten 3) Bij verbranding komen broeikasgassen vrij: CO2/NOx/CH4 1000 1500 2000 2 Fossiele Brandstoffen
Nadere informatieDuurzame Industrie. De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie
Duurzame Industrie De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere
Nadere informatieEcotanken quiz antwoorden
Ecotanken quiz antwoorden 1. Waarom laten we, steeds vaker, auto s rijden op alternatieve brandstoffen. A: De minerale (fossiele) stoffen raken op B: Slecht voor het milieu Uitleg vraag 1 Alle stoffen
Nadere informatieEnergie uit bintjes en bieten 1981 een doodlopende weg
Energie uit bintjes en bieten 1981 een doodlopende weg Prof. dr ir R. Rabbinge Prov. Gelderland / Arnhem, 19 oktober 2015 1 Bio-fuel in historisch perspectief ethanol Energie uit Bieten en Bintjes, Chemisch
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Het biobrandstoffen poster project
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Het biobrandstoffen poster project Het biobrandstoffen poster project Biobrandstoffen; Duurzame ontwikkeling? Duurzame ontwikkeling is noodzakelijk voor het behoud
Nadere informatieRotie: Cleaning & Services Amsterdam: Tankstorage Amsterdam: Orgaworld: Biodiesel Amsterdam:
Rotie maakt onderdeel uit van de Simadan Groep. De Simadan Groep is een wereldwijd uniek industrieel ecosysteem waarin bij het verwerken van organische reststromen en frituurvet geen bruikbare energie
Nadere informatieBioMCN: Advanced Sustainable Biofuels BIObased Industry april 2015 Jeroen Koot -CEO
BioMCN: Advanced Sustainable Biofuels BIObased Industry 2015 9 april 2015 Jeroen Koot -CEO Content Bio-methanol belangrijke grondstof voor o.a. transport en chemie BioMCN ontwikkelt duurzame en bio-based
Nadere informatieKansen en milieuaspecten van de verschillende nieuwe transportbrandstoffen
1 Kansen en milieuaspecten van de verschillende nieuwe transportbrandstoffen, 11 februari 2014 2 Inhoud 1. Brandstofopties 2. Kansen en onzekerheden 3. Milieuaspecten 4. Conclusies & aanbevelingen 3 Alternatieve
Nadere informatieSamenvatting NaSk 1 Hoofdstuk 5
Samenvatting NaSk 1 Hoofdstuk 5 Samenvatting door R. 956 woorden 12 oktober 2015 7,4 4 keer beoordeeld Vak NaSk 1 Paragraaf 1 De belangrijkste energiebronnen in huis zijn elektriciteit en aardgas. De meeste
Nadere informatieBio-olie voor warmtekrachtkoppeling. Frank Bergmans
Bio-olie voor warmtekrachtkoppeling Frank Bergmans Inhoud 1. Productschap MVO 2. Grondstoffen bio-olie 3. Wetgeving 4. Marktontwikkelingen Productschap Margarine, Vetten en Oliën 2 1 Productschap MVO Ketenorganisatie
Nadere informatieBioethanol in den Niëderlanden
Bioethanol in den Niëderlanden Nationale Ziele und Bioethanol für Mobilität Age van der Mei 13 december 2007 DUINN Age van der Mei. Dit werk is auteursrechtelijk beschermd. Niets uit dit stuk mag worden
Nadere informatieOverzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les.
1 Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 2 Colofon Dit is een uitgave van Quintel Intelligence in samenwerking met GasTerra en Uitleg & Tekst Meer informatie Kijk voor meer informatie
Nadere informatieMethanol. Formule. Brandalcohol, methylalcohol. Productie. (a) Productie van synthesegas. (i) Traditionele methoden
Methanol Formule CH3OH Naam Familie Productie Brandalcohol, methylalcohol Alcoholen (a) Productie van synthesegas (i) Traditionele methoden Methanol wordt vervaardigd uit synthesegas dat een mengsel is
Nadere informatieVoor het welzijn van kind en school. Klas 3!
Voor het welzijn van kind en school Klas 3! Wat is energie Energie heb je nodig om iets te doen. Je hebt het nodig om een auto mee te kunnen laten rijden, een huis mee te verwarmen of een fabriek mee te
Nadere informatieDuurzame Industrie. De overgang van energie-intensief naar energie-efficient
Duurzame Industrie De overgang van energie-intensief naar energie-efficient De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere
Nadere informatieBeleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu
Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem
Nadere informatieTekst lezen en vragen stellen
Tekst lezen en vragen stellen 1. Om een tekst goed te begrijpen is het erg belangrijk om een tekst actief te lezen. In de uitleg lees je hoe je dat moet doen. Als je actief leest, dan: - controleer je
Nadere informatieEnergietransitie bij Mobiliteit
Energietransitie bij Mobiliteit Aanpak openbaar vervoer in Zuid-Holland Jan Ploeger Presentatie voor Inspiratiedag KPVV 15 oktober 2015 In Zuid-Holland is pas 2,2 % van het energieverbruik duurzaam. Nationale
Nadere informatieKlimaatverandering en onze voedselzekerheid
Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Prof. Dr. Martin Kropff Rector Magnificus Wageningen University Vice-president Raad van Bestuur Wageningen UR Ons klimaat verandert Ons klimaat verandert Oplossingsrichtingen
Nadere informatieSamenvatting Scheikunde Hoofdstuk 7 duurzaamheid
Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 7 duurzaamheid Samenvatting door een scholier 1632 woorden 10 juni 2017 5,9 6 keer beoordeeld Vak Scheikunde Scheikunde samenvatting hoofdstuk 7 7.2 Fossiele brandstoffen
Nadere informatieUnited Mobility: EV + zuinig = een match made in heaven
United Mobility: EV + zuinig = een match made in heaven Even voorstellen auke@aukehoekstra.nl Onderzoeker aan de TU/e (agent based models en serious games voor een kosteffectieve transitie naar duurzame
Nadere informatieet broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces
H 2 et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces Bij het ontstaan van de aarde, 4,6 miljard jaren geleden, was er geen atmosfeer. Enkele miljoenen jaren waren nodig voor de
Nadere informatieInventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2015
1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2015, Vito, september 2016 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2015 bedraagt 6,0 % Figuur 1 groene stroom uit bio-energie
Nadere informatieCO 2 Prestatieladder. Ketenanalyse diesel. Aspect(en): 4.A.1
CO 2 Prestatieladder Ketenanalyse diesel Auteur: Dhr. A.J. van Doornmalen Aspect(en): 4.A.1 Vrijgegeven: Dhr. A.J. van der Heul Datum: 17 april 2014 Inhoudsopgave 1.0 Inleiding... 3 2.0 Doelstelling...
Nadere informatieActiviteiten van leveranciers van biobrandstoffen, ontwikkelingen en toekomstverwachtingen
Activiteiten van leveranciers van biobrandstoffen, ontwikkelingen en toekomstverwachtingen Eric van den Heuvel 18 maart 2015 Presentatie tijdens het Truck van de Toekomst evenement - Hardenberg Inpakken
Nadere informatieDe Energiezuinige Wijk - De opdracht
De Energiezuinige Wijk De Energiezuinige Wijk De opdracht In deze opdracht ga je van alles leren over energie en energiegebruik in de wijk. Je gaat nadenken over hoe jouw wijk of een wijk er uit kan zien
Nadere informatieLucas Reijnders. Hoogleraar Milieukunde Universiteit van Amsterdam
Lucas Reijnders Hoogleraar Milieukunde Universiteit van Amsterdam Ruimte voor duurzame energie L. Reijnders Duurzame energie & energieverbruik wereldwijd Zonne-energie: ~ 121300x 10 12 Watt Windenergie:
Nadere informatieExperts maken zich zorgen over stijgende olieprijzen
Page 1 of 5 algemeen Experts maken zich zorgen over stijgende olieprijzen Felix De Feijter 29-10-2007 Pag. 17 Hoelang zal er nog olie zijn? De olieprijs boekt records. Eind vorige week stegen in New York
Nadere informatieDe maatregelen bestaan in hoofdlijnen uit: Betrekken medewerkers bij reduceren energieverbruik en reduceren CO2-uitstoot
Beleidsverklaring Co2 Deze beleidsverklaring met betrekking tot de CO2 uitstoot is onderdeel van het door M, van der Spek Hoveniersbedrijf B.V. gevoerde milieubeleid. M. van der Spek Hoveniersbedrijf B.V.
Nadere informatieRijden op H2 is meer dan een andere bus Op weg naar een schone toekomst. Kivi Niria congres Sustainable Mobility
Rijden op H2 is meer dan een andere bus Op weg naar een schone toekomst Kivi Niria congres Sustainable Mobility Rob van der Sluis 1 Van fossiel naar duurzaam Andere brandstof / energiedrager Andere infrastructuur
Nadere informatieNigeria. 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria
Nigeria 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria Marèl Smit & Anne Jekel H3T3 1.Bevolking en welvaart in Nigeria Nigeria
Nadere informatieEr bestaan toch verschillende soorten biomassa? Welke types biomassa zijn ecologisch aanvaardbaar?
Q&A Biomassa A) Biomassa Er bestaan toch verschillende soorten biomassa? Welke types biomassa zijn ecologisch aanvaardbaar? Er wordt vooral een onderscheid gemaakt tussen biomassa die is geproduceerd op
Nadere informatieREGELS VOOR DE BEREKENING VAN BROEIKASGASEMISSIES GEDURENDE DE LEVENSCYCLUS VAN BIOBRANDSTOFFEN. Suikerbietethanol 61 % 52 %
L 140/106 NL Publicatieblad van de Europese Unie 5.6.2009 BIJLAGE IV REGELS VOOR DE BEREKENING VAN BROEIKASGASEMISSIES GEDURENDE DE LEVENSCYCLUS VAN BIOBRANDSTOFFEN A. en standaardwaarden voor biobrandstoffen
Nadere informatie1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% Er is helemaal geen klimaatprobleem. Weet niet / geen mening
1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% kunnen wel even wachten met grote maatregelen 17% 1 Een beetje dringend, we kunnen nog wel even wachten met grote maatregelen,
Nadere informatieKernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec)
Kernenergie En dan is er nog de kernenergie! Kernenergie is energie opgewekt door kernreacties, de reacties waarbij atoomkernen zijn betrokken. In een kerncentrale splitst men uraniumkernen in kleinere
Nadere informatieBiobrandstoffenfabriek Hardenberg. Innovatie en duurzaamheid
Biobrandstoffenfabriek Hardenberg Innovatie en duurzaamheid Presentatie voor het Kenniscentrum Papier en Karton Bio Rights B.V. 11 december 2012 1 Inhoud van de presentatie Biobrandstoffenfabriek Hardenberg
Nadere informatieEindexamen vwo aardrijkskunde 2013-I
Eindexamen vwo aardrijkskunde 213-I Zuidoost-Azië Opgave 5 Klimaten in Zuidoost-Azië Bestudeer bron 1 uit het bronnenboekje die bij deze opgave hoort. De klimaatdiagrammen in de bron horen bij de steden
Nadere informatieAard, herkomst en duurzaamheidsaspecten van biobrandstoffen bestemd voor vervoer Rapportage 2011
Aard, herkomst en duurzaamheidsaspecten van biobrandstoffen bestemd voor vervoer Rapportage 2011 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 1.1. Interpretatie van de grafieken 4 1.2. Leeswijzer 4 2. De aard van de gebruikte
Nadere informatienatuurlijke oorsprong
PALMOLIE Palmolie is de meest gebruikte plantaardige olie in de wereld en een belangrijke bron van vetten in onze voeding. Palmolie is een ingrediënt in margarines, koekjes en ijs, maar ook in non-food
Nadere informatieLes Koolstofkringloop en broeikaseffect
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm
Nadere informatieNL In verscheidenheid verenigd NL A7-0279/123. Amendement. Amalia Sartori namens de Commissie industrie, onderzoek en energie
4.9.2013 A7-0279/123 123 Overweging 1 (1) Krachtens artikel 3, lid 4, van Richtlijn 2009/28/EG ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen en houdende wijziging en intrekking van
Nadere informatie1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken van energie. Kortom alle processen in organismen.
THEMA 1 1 Stoffen worden omgezet 2 Fotosynthese 3 Glucose als grondstof 4 Verbranding 5 Fotosynthese en verbranding 1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken
Nadere informatieOntwikkelingen in aandrijftechniek en de rol van biobrandstoffen. Jaap Tuinstra, Manager Public Affairs, Pon
Ontwikkelingen in aandrijftechniek en de rol van biobrandstoffen Jaap Tuinstra, Manager Public Affairs, Pon ONZE 4 BUSINESS CLUSTERS AUTOMOTIVE BIKE EQUIPMENT & POWER SYSTEMS INDUSTRIAL MOBILITY PON WERELDWIJD
Nadere informatieAluminium en duurzaamheid
Aluminium en duurzaamheid samenvatting van het rapport Duurzaamheidsaspecten van aluminium geschreven in opdracht van het Aluminium Centrum. Niels Jonkers, Lieke Dreijerink Amsterdam, april 2011 IVAM research
Nadere informatieLES 3: Wereldvoedselvraagstuk
LES 3: Wereldvoedselvraagstuk 1 Les 3: Wereldvoedselvraagstuk Vakken Zedenleer/godsdienst, economie, aardrijkskunde, PAV Eindtermen Sociale vaardigheden, burgerzin, ICT, vakoverschrijdend, samenwerken,
Nadere informatieBoeren met energie. 11 November 2010
Boeren met energie 11 November 2010 Wat doen wij? Ontwikkelen projecten energie uit biomassa Opzetten expertisecentrum energie uit hout droogtechnieken stookgedrag rookgasmetingen rookgasreiniging Ontwikkelen
Nadere informatieBio-ethanol: nu en in de toekomst
Bio-ethanol: nu en in de toekomst Rob Bakker Business Unit Biobased Products Agrotechnology & Food Innovations Wageningen UR robert.bakker@wur.nl Overzicht Introductie Bioethanol ethanol als brandstof
Nadere informatie4 keer beoordeeld 4 maart Natuurkunde H6 Samenvatting
5,2 Samenvatting door Syb 763 woorden 4 keer beoordeeld 4 maart 2018 Vak Natuurkunde Methode Pulsar Natuurkunde H6 Samenvatting PARAGRAAF 1 Er zijn veel verschillende soorten energie: Bewegingsenergie
Nadere informatieBio is een marketing kreet. Die veel te vaak wordt misbruikt
Bio is een marketing kreet Die veel te vaak wordt misbruikt Bio based plastics Besparing aardolie is onnodig Besparing aardolie is vaak fictie CO2 besparing is niet bewezen Grondstof productie gaat vaak
Nadere informatiehttp://enquete.groenepeiler.nl/admin/statistics.aspx?inquiry=47 1 van 13 5-7-2011 17:03
1 van 13 5-7-2011 17:03 Enquête Enquête beheer Ingelogd als: aqpfadmin Uitloggen Enquête sta s eken Enquête beheer > De Klimaat Enquête van het Noorden > Statistieken Algemene statistieken: Aantal respondenten
Nadere informatieOrganismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof
Boekverslag door A. 1802 woorden 20 juni 2007 5 71 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Samenvatting stofwisseling Stofwisseling is het totaal van alle chemische processen in een organisme
Nadere informatieFlipping the classroom
In dit projectje krijg je geen les, maar GEEF je zelf les. De leerkracht zal jullie natuurlijk ondersteunen. Dit zelf les noemen we: Flipping the classroom 2 Hoe gaan we te werk? 1. Je krijgt of kiest
Nadere informatieAquaPath Module 4 DUURZAME LEVENSSTIJLEN EN WATER
AquaPath Module 4 DUURZAME LEVENSSTIJLEN EN WATER SAMENVATTING Weet je dat de meeste van onze dagelijkse activiteiten, inclusief voedsel, kleding en reizen, een hoog waterverbruik betekenen en daarmee
Nadere informatieVan biofuels naar biobased
Van biofuels naar biobased PPA-dag, 11 maart 2010, Delft Rolf Blaauw Wageningen Universiteit en Researchcentrum Food & Biobased Research Inhoud Introductie De chemische industrie nu Chemicaliën uit biomassa
Nadere informatieWat wil Greenpeace dat Volkswagen doet?
Wat wil Greenpeace dat Volkswagen doet? Volkswagen (VW) mag niet langer zijn lobbykracht gebruiken om belangrijke klimaatwetten tegen te houden. Het moet ook zijn retoriek omzetten in daden door standaard
Nadere informatieEen mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken
Hoofdstuk 5 In vuur en vlam 5.1 Brand! Voorwaarden voor verbranding Ontbrandingstemperatuur De temperatuur waarbij een stof gaat branden De ontbrandingstemperatuur is ook een stofeigenschap. Er zijn drie
Nadere informatieE85 he15 BIODIESEL BIOGAS GROEN GAS WATERSTOF AARDGAS LPG LNG
E85 he15 BIODIESEL BIOGAS GROEN GAS WATERSTOF AARDGAS LPG LNG 26 DUURZAME MOBILITEIT 2009 Change EEN DUURZAMER PALET VAN BRANDSTOFFEN Bij de pomp wordt de brandstof steeds schoner. Door de toevoeging van
Nadere informatieWat kunnen we in Pijnacker-Nootdorp doen tegen klimaatverandering? Richard Smokers
Wat kunnen we in Pijnacker-Nootdorp doen tegen klimaatverandering? Richard Smokers Hoeveel CO 2 -reductie is nodig? doel nieuwe kabinet: in 2020 30% minder CO 2 -uitstoot dan in 1990 UN-IPCC: stabilisatie
Nadere informatieWie zijn wij? Esso brandstoffen. Eigen tankstations. Brandstoffen. Strategische voorraad tot 23 miljoen liter. Levering binnen uur
Welkom In 1948 begonnen in Groot-Ammers Smeermiddelen Brandstoffen Wie zijn wij? Esso brandstoffen Eigen tankstations Strategische voorraad tot 23 miljoen liter Levering binnen 24-48 uur Eigen logistiek
Nadere informatieToekomstige Biobased Materialen. Dr Harriëtte Bos Wageningen UR, Biobased Products
Toekomstige Biobased Materialen Dr Harriëtte Bos Wageningen UR, Biobased Products Geld verdienen met biomaterialen 23 november 2011 Groene grondstoffen in non-food toepassingen Zo oud als de mensheid!
Nadere informatieVLP Werkstuk Ontbossing van de aarde
VLP Werkstuk Ontbossing van de aarde naam: Oliebol groep: 7 Inhoud inleiding Illegale houtkap sojateeld Palmolie Wat is ontbossing? Ontbossing in tropische regenwouden Wetten en regels hebben geen zin
Nadere informatie