Optimisme industrie viert hoogtij begin 2017

Transcriptie

1 Stand van de Industrie industrieel bedrijfsleven in economisch perspectief Casper Burgering Senior Sector Econoom Industrie & Industriële Metalen Optimisme industrie viert hoogtij begin 17 februari 17

2 Stand van de Industrie Optimisme industrie viert hoogtij begin februari 17 Inhoudsopgave sheet 1 Macro-economie Mondiaal, eurozone, Nederland, 3 en Sectorbeeld Totaaloverzicht sector Industrie 5 3 Vertrouwensindicatoren PMI, producenten- en consumentenvertrouwen, sentiment 6 en 7 Industriële productie Trends in productie 8 5 Omzetontwikkelingen Trends in omzet 9 6 Afzetprijzen Afzetprijzen per industriële branche 1 7 Grondstoffen en valuta Richting van grondstofprijzen en belangrijkste valuta 11 8 Exportontwikkelingen Ontwikkelingen in de export van goederen 1 9 Bezettingsgraad Capaciteitsbenutting industrie in Nederland en Europa 13 1 Arbeidsmarkt Vacatures, uitzenduren, werkgelegenheid en personeelssterkte 1 11 Bedrijfsdemografie Faillissementen, oprichtingen, opheffingen, fusies & overnames 15 A Appendix Contactgegevens, disclaimer en extra informatie 16 Stand is positief (groen), neutraal (oranje) of negatief (rood)

3 BBP groei 17 () 1 Macro-economie - Mondiaal 8% 7% 6% 5% 3% % 1% Vertrouwen houdt stand en de mondiale economische groei trekt aan Latijns-Amerika Brazilie Rusland Opkomend Europa VK eurozone MO/N.-Afrika VS Wereldeconomie Wereldhandel Opkomend Azië India China Japan % % 1% % 3% 5% 6% 7% 8% BBP groei 16 () Economisch sentiment is nog steeds goed, ondanks dat in enkele landen de indicatoren over het ondernemersvertrouwen iets afvlakt. ABN AMRO gaat ervan uit dat de wereldeconomie verder aantrekt in 17 en 18. De groei van de industriële productie laat mondiaal weer groei zien, maar de grilligheid in deze cijfers blijft groot. De wereldhandel in goederen is eind 16 sterk verbeterd. De wereldhandel liet in november een groei van,8% op jaarbasis registeren en dat is een sterke acceleratie ten opzichte van voorgaande maanden. De groei van de wereldhandel zal dit jaar verder verbeteren, mede dankzij het aantrekken van de bedrijvigheid in de mondiale industrie. Maar ook zijn er risico s als gevolg van de anti-globaliseringstendens die vanuit het westen oprukt. 11 1,5 1 China macro-economische indicator Japan macro-economische indicator 6 VS PMI sentiment inkoopmanagers 65 6 VK PMI sentiment inkoopmanagers 99, ,5 index (1=neutraal) index (1=neutraal) index (5=neutraal) index (5=neutraal) Bronnen: CBS, Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO Economisch Bureau Voor meer informatie over macro-economische trends, neem contact op met de macro-economen van ABN AMRO. Meer informatie via deze link: contact informatie.

4 BBP % groei (j-o-j) 18 1 Macro-economie - eurozone 3% % 1% Herstel van de eurozone-economie zet door en vertrouwensindicatoren blijven hoog Italie EUROZONE Griekenland Belgie Finland Frankrijk Duitsland Nederland Spanje Ierland % % 1% % 3% BBP % groei (j-o-j) 17 Het industrieel vertrouwen is begin 17 goed. De fabrieksorders in Duitsland namen in december sterk toe met 5,% op maandbasis. Het past in het scenario dat de groei van de export en industriële output in de eurozone aan kracht wint. De aantrekkende groei wordt ondersteund door de aantrekkende mondiale economie en de zwakkere euro. De verwachting is echter dat de groei van de consumptieve bestedingen in de eurozone dit jaar zal afzwakken bij aantrekkende inflatie en gematigde loongroei. De orders voor het aantal kapitaalgoederen in de eurozone zitten in de lift en namen in het vierde kwartaal van 16 met 3,5% j-o-j toe. Samen met de groei van de export van de eurozone gaat ABN AMRO uit van een gematigd groeipad van de economie in 17 en eurozone industrieel vertrouwen netto balans 1 Duitsland IFO, index (1=neutraal) 1 Belgie ondernemersactiviteit, netto balans 1 Frankrijk industrieel vertrouwen, netto balans Bronnen: CBS, Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO Economisch Bureau Voor meer informatie over macro-economische trends, neem contact op met de macro-economen van ABN AMRO. Meer informatie via deze link: contact informatie.

5 1 Macro-economie - Nederland Stevige groei Nederlandse economie in vierde kwartaal en heel BBP,,1, 1,9 Particuliere consumptie 1,8 1,7,1 1,6 Ov erheidsconsumptie,,8 1,1 1,3 Inv esteringen 9,9,8 3, 3, Uitv oer 5, 3,5,1, Inv oer 5,8 3,7,5,5 Consumentenprijzen (CPI),6,3 1,6 1,6 Lonen particuliere sector 1,3 1,7 1,8, 3% % 1% % -1% -% -3% - -5% Economische groei (r.as, BBP % j-o-j) Economisch sentiment indicator (l.as, index) In het laatste kwartaal van 16 hield de stevige groei van de Nederlandse economie aan. Het bruto binnenlands product (BBP) steeg met,5% ten opzichte van het voorgaande kwartaal (k-o-k) volgens voorlopige cijfers van het CBS. Dat was wat minder dan in het derde kwartaal en vergelijkbaar met het cijfer van de eurozone. De meeste bestedingen namen toe ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Vooral de uitvoer en de consumptie van gezinnen deden het goed. Ook de overheidsconsumptie steeg. De investeringen in woningen namen opnieuw toe, maar wel beduidend minder dan in de voorgaande kwartalen. Opmerkelijk is de verdere daling van de bedrijfsinvesteringen. Dat kwam door een forse daling van de investeringen in transportmiddelen. Het BBP is eind vorig jaar meer gestegen dan verwacht. Diverse sentimentsindicatoren voor de Nederlandse economie wezen daar al op. In de loop van het vierde kwartaal waren die namelijk duidelijk opgelopen. Het hoge groeitempo van eind 16 werkt door in het gemiddelde groeicijfer van 17. Een maand geleden gaven we daarom al aan dat we onze groeiraming voor 17 waarschijnlijk zouden gaan verhogen. Vervolgens lieten de meeste economische barometers in januari een verdere verbetering zien. We hebben onze raming voor de economische groei in 17 verhoogd van 1¾% naar ruim ¼%. Bronnen: CBS, Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO Economisch Bureau Voor meer informatie over macro-economische trends, neem contact op met de macro-economen van ABN AMRO. Meer informatie via deze link: contact informatie.

6 Sectorbeeld Ondernemers in veel sectoren positief gestemd over economisch klimaat Oordeel van ondernemers in sectoren over omzet, prijs, personeel en economisch klimaat (> = meer positief gestemde ondernemers) Chemie Rubber-/kunststofproduct Basismetaal Metaalproducten Elektrotechnisch Elektrische apparaten Machines Transportmiddelen Meubels Productie Prijzen Personeelssterkte Economisch klimaat komende 3 maanden komende 3 maanden komende 3 maanden komende 3 maanden Indien er geen horizontale as zichtbaar is in bovenstaande figuren, dan is de indicator sterker positief Het sentiment over de activiteit en het economisch klimaat in de komende 3 maanden is onder veel industriële ondernemers positief. In bijna alle branches zijn ondernemers optimistisch over de trend in de output. Ook gaan zij uit van een toename in afzetprijzen in de komende 3 maanden. Bij personeelssterkte zien we een meer gevarieerd beeld. Ondernemers in de basismetaal, de chemische en in de elektrotechnische industrie zijn nog overwegend negatief gestemd, terwijl in andere branches ondernemers juist meer positief zijn. Aandeel industriële branches in totale sector industrie (% van toegevoegde w aarde) Transportmiddelen 6% Machines 1% Elektrische apparaten 3% Elektrotechnisch 9% Metaalproducten 9% Meubels 8% Bronnen: CBS Overig Basismetaal 3% Voedingsmiddelen en genotmiddelen 18% Rubber- en kunststofproduct Textiel, kleding en leder 1% Hout en bouwmaterialen Papier en grafisch Aardolie 1% Chemie 1% Farma % van het aantal industriële ondernemers dat belemmeringen ervaren 1% 8% 6% % % 16,8 1,9, 59,8 16 oktober 17 januari Andere oorzaken Weersomstandigheden Financiële beperkingen Productiemiddelen, materiaal, ruimte Tekort aan arbeidskrachten Onvoldoende vraag Geen belemmeringen

7 3 Vertrouwensindicatoren industrieel vertrouwen internationaal PMI verwerkende industrie herstelt internationaal sterk begin 17 VS Wereld: 5,3 5,7 56,1, 5,7,9 57,3,6,7 56,5 56, Japan 5, Europa:,,5 5,7,3 56,3 57,3, Brazilie, eurozone: 53,5 5,9 53,6, 53,7 53, 5,7 Rusland 53, Ontwikkelde landen:,3,6 53,7 8,6 5, India 9,8 Opkomende landen: China 51, 51,9 5,8 51, De PMI voor de verwerkende industrie heeft in heel Europa een sterke positie begin 17. In een aantal EUlanden waaronder Nederland neemt de PMI op maandbasis af, maar de afname is slechts marginaal. Het enige Europese land waar de PMI onder druk staat is Griekenland (6,6). Daar is de krimp in de PMI op maandbasis relatief sterk. Buiten Europa valt op dat de vertraging in de verwerkende industrie begin 17 vooral in opkomende landen te zien is. In Brazilië zijn de economische en ook politieke omstandigheden nog steeds ongunstig, en dat uit zich in een zwakke PMI-positie. In 17 gaan wij uit van herstel en wordt de groei vooral gedragen door een solide exportgroei en aantrekkende investeringen. Ook in India presteert de verwerkende industrie nog onder de maat, maar hier is het herstel iets beter begin PMI output - januari (index, 5 = neutraal) Output neutraal PMI nieuwe orders - januari (index, 5 = neutraal) Nieuwe orders neutraal Bronnen: Markit, NEVI, Thomson Reuters Datastream

8 3 Vertrouwensindicatoren industrieel vertrouwen Nederland Vertrouwen onder ondernemers is sterk > 5 = groei in bedrijfsactiviteit < 5 = krimp in bedrijfsactiviteit PMI Neutraal lange termijn gemiddelde = 51,9 56,5 De PMI voor de verwerkende industrie in Nederland is begin 17 licht afgezwakt ten opzichte van zijn relatief hoge niveau in december 16. De index staat echter nog steeds ruim in de expansiefase (> 5) en daarmee is het vertrouwen onder industriële ondernemers goed. Ook veel andere indicatoren geven aan dat het sentiment goed is. Zowel het producenten- als het consumentenvertrouwen staan hoog en de verwachtingen rondom de orderportefeuille is aangetrokken. Dit vormt een goede basis voor 17. Uiteraard zijn er risico s die het vertrouwen kunnen aantasten (zoals hard Brexit, Trumpbeleid en beleidsonzekerheid in de EU), maar vooralsnog gaan wij ervan uit dat de bedrijfsactiviteit in het eerste kwartaal van 17 op peil blijft Economisch sentiment index (1=neutraal) Producentenvertrouwen netto balans Consumentenvertrouwen netto balans 6 Sentiment orderportefeuille netto balans Bronnen: CBS, NEVI, Thomson Reuters Datastream

9 Industriële productie Industriële productie sluit 16 sterk af: een goede basis voor 17 Chemie Rubber/kunststof Basismetaal Groei gemiddelde dagproductie industriële branches (in % op jaarbasis) 1 Metaalproducten Elektrotechnisch Elektrische apparaten Machines Transportmiddelen Meubels Legenda: - = productie ontwikkeling - = 3-mnd voortschr. gem. - = lange termijn gemiddelde Industriële productie sluit 16 sterk af: goede basis voor 17 In 16 produceerde de industrie (incl. food), meer dan in 15. In vijf jaar tijd is dat de hoogste groei. De groei van de output in de elektrische apparatenindustrie groeide het sterkst (+1,7%), gevolgd door de transportmiddelenindustrie (+1,1%) en op enige afstand de chemische industrie (+5,3%). De machineindustrie is de enige branche met een krimp in de output in 16 (-1,1%). De positieve trend in output eind 16 loopt in pas met veel sentimentsindicatoren. De combinatie van sterke groei in output en het positieve sentiment onder ondernemers vormt een prima basis voor 17. De orderportefeuilles zijn goed gevuld en de vooruitzichten voor de fabrieksorders in Duitsland duiden op aanhoudende groei. Bronnen: CBS

10 5 Omzetontwikkelingen Binnenlandse omzet trekt in het vierde kwartaal van 16 stevig aan Chemie Rubber/kunststof Basismetaal Groei totale omzet industriële branches (in % op jaarbasis) Metaalproducten Elektrotechnisch Elektrische apparaten 5 Machines 5 Transportmiddelen Meubels Legenda: - = omzet ontwikkeling - = 3-mnd voortschr. gem. - = lange termijn gemiddelde Binnenlandse omzet trekt in het vierde kw artaal van 16 stevig aan In 16 is de totale omzet met,9% gedaald. De sterkste dalingen in omzet vonden plaats in de basismetaalindustrie (-6,%), de elektrotechnische industrie (-6,1%) en de machine-industrie (-,3%). In de transportmiddelenindustrie steeg de omzet sterk met 5,9% op jaarbasis. Met name voor de chemie zijn grondstofprijzen een belangrijke factor voor de trend in afzetprijzen en de omzet. Maar het herstel in de grondstofprijzen gedurende 16 bleek onvoldoende om de omzet weer te laten groeien. Positief is in ieder geval de ingeslagen opwaartse trend in omzetgroei die eind 16 is ingezet in veel industriële branches. Bronnen: CBS

11 6 Trends in afzetprijzen Afzetprijzen in de industrie sterk afhankelijk van de grondstofprijzen 1 Chemie Rubber/kunststof 1 Basismetaal Afzetprijs ontw ikkeling industriële branches (in % op jaarbasis) Metaalproducten Elektrotechnisch Elektrische apparaten Machines Transportmiddelen 3 Meubels Afzetprijzen in de industrie sterk afhankelijk van de grondstofprijzen In de industrie zijn de afzetprijzen met 3,6% gedaald in 16. De scherpste daling werd waargenomen in de chemische industrie. Daar nam de afzetprijs met 8,5% af in 16. Ook in de basismetaalindustrie nam de afzetprijs over heel 16 af, maar in een lager tempo (-,3%). Beide branches zijn sterk afhankelijk van trends in grondstofprijzen die op internationale markten tot stand komt. De sterkste krimp in afzetprijzen vond vooral plaats in de eerste drie kwartalen van het jaar. Het vierde kwartaal van 16 staat in veel industriële branches in het teken van herstel. Gezien de trends in grondstofprijzen verwachten wij dat in het eerste kwartaal van 17 de afzetprijzen zullen toenemen. Bronnen: CBS

12 7 Grondstofprijs- en valutaontwikkelingen Herstel in grondstofprijzen in 17 Opmars van het pond zet door 7 Crude Oil-Brent (USD/bbl) EU/NL aardgasprijs (TTF, Euro/KwH) Kunststofprijzen Polystyrene PV C PE T Olie ,9 EUR/GBP,85,8,75 ❶ 1,5 EUR/USD 1, 1,3 1, 1,1 1,,9 ❷ 1, EUR/YUAN 9,5 9, 8,5 8, 7,5 7, 6,5 6, ❸ 6 Mondiale staalprijs (USD/t). LME-Aluminium (USD/Mt) 6.8 LME-Copper (USD/Mt),6 EUR/ZLOT 1.6 EUR/WON 85 EUR/RBL , ,, 3,8 3,6 ❹ ❺ ❻ (top 6 niet-eurolanden in exportwaarde: 1) VK, ) VS, 3) China, ) Polen, 5) Zuid Korea, 6) Rusland) In de olieprijs zijn de korte termijn neerwaartse risico s wat toegenomen, maar ABN AMRO houdt vast aan de langetermijnvisie van een gematigd herstel van de olieprijs in 17. De mondiale vraag naar olie zal blijven groeien met 1,-1,5 miljoen vaten per dag. Het aanbod van de VS zal toenemen. Grotere politieke onzekerheid over de mogelijke uitkomst van de Franse presidentsverkiezingen en onenigheid tussen de Trojka en Griekenland hebben geleid tot een negatievere kijk op de eurozone en de euro. De euro daalde ten opzichte van een groot aantal valuta s. De koper- en aluminiumprijs houden hun opwaartse trend vast, hoewel de grillige patronen in de LME-voorraden een obstakel vormen. Een sterkere dollar kan het opwaarts potentieel van de metaalprijzen beperken. De prijs van staal zal licht stijgen, met name dankzij de relatief goede vraag. Overproductie blijft een hardnekkig probleem. Het pond sterkt verder aan. De Bank of England zal op korte termijn niet overgaan tot een renteverhoging. De reden hiervoor is dat de oplopende inflatie voornamelijk wordt veroorzaakt door tijdelijke factoren. Verder wil de centrale bank eerst meer duidelijkheid hebben over de gevolgen van Brexit voor de economie van het VK. Bronnen: Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO, ABN AMRO Economisch Bureau

13 8 Trends in export Ondernemers hebben groeiend vertrouwen in export, maar moeten wel barrières overwinnen 5 x1. euro Chemische producten Machines en vervoermaterieel Overige goederen (o.a. voeding, grondstoffen) Fabrikaten (leder, rubber, kurk, papier, metaal) Divers gefabriceerd (meubels, kleding, schoeisel) De drijvende kracht achter de export van Nederland is het mkb: goed voor circa 6 procent van de totale exportwaarde en bovendien behoort meer dan 98 procent van de goederenexporterende bedrijven tot het mkb. Groei zal de komende jaren vooral over de grens te vinden zijn, maar niet elk bedrijf heeft de capaciteit om in te zetten op dit groeipotentieel. De echt kleine bedrijven missen vaak het netwerk, het ontbreekt hun aan marktkennis en de organisatie is er veelal niet op ingericht. Maar er zijn nog meer barrières in de praktijk die mkbbedrijven belemmeren tot export over te gaan. Denk hierbij aan tijdgebrek, taal- en cultuurverschillen en onvoldoende kennis van de wet- en regelgeving in het buitenland. Onbekendheid met de exportmarkt is wellicht het grootste euvel. 5% 3% % 1% % Groei w ereldhandel % j-o-j -1% Groei export goederen en diensten, % j-o-j Nieuw e export orders PMI index (>5=groei) Export orders komende 3 mndn, netto balans Bronnen: CBS, NEVI, Thomson Reuters Datastream

14 Bezettingsgraad PMI bezettingsgraad industrie eurozone weer richting piekniveaus bezettingsgraad in % Bezettingsgraad LT-gemiddelde hoog laag 86,5 8,3 81,3 7, De bezettingsgraad is in het eerste kwartaal van 17 afgezwakt, van 8,% naar 81,3%. De bezettingsgraad ligt daarmee 1%-punt onder het langetermijngemiddelde. De trend in bezettingsgraad en outputgroei lopen parallel, maar de recente afname zal niet direct leiden tot een afname van de productie. De PMI bezettingsgraad (een weergave van de 3 grootste industriële ondernemingen in Nederland) is begin 17 sterker toegenomen. In januari 17 staat de PMI bezettingsgraad in Nederland op 56,3 en dat geeft aan dat de bezettingsgraad in expansie zit. De PMI bezettingsgraad in Nederland staat ten opzichte van de eurozone hoger. In Duitsland en Frankrijk twee belangrijke handelspartners van Nederland is de bezettingsgraad ook sterker toegenomen begin Eurozone PMI bezettingsgraad, > 5 = groei 6 Duitsland PMI bezettingsgraad, > 5 = groei 6 Frankrijk PMI bezettingsgraad, > 5 = groei 6 VK PMI bezettingsgraad, > 5 = groei Bronnen: CBS, Markit Economics, Thomson Reuters Datastream

15 1 Arbeidsmarkt Sentiment onder industriële ondernemers over arbeidsmarkt trekt aan (max. is 3 en min is -3) ondernemers optimistisch ondernemers pessimistisch Totaal Industrie Bouwnijverheid Commerciële dienstverlening Ondernemers hebben vertrouwen. Begin 17 zet de vacature-indicator in de industrie zijn opwaartse beweging door. De indicator maakt daarmee een tegengestelde beweging ten opzichte van andere sectoren. Onder invloed van veel sentimentsindicatoren en de groeiprognoses krijgen steeds meer ondernemers vertrouwen in de groei van het aantal vacatures. Ook andere arbeidsmarktindicatoren tonen aan dat het sentiment relatief goed is. De PMI op werkgelegenheid wint aan kracht en neemt met ruim 1, indexpunten toe in januari. Daarmee staat de index ruim in de expansiefase (> 5 indexpunten). De inzet van flexwerkers blijft ook groeien en de verwachting is dat de personeelssterkte de komende 3 maanden verder zal aantrekken. Het aantal ontstane banen blijft redelijk constant op kwartaalbasis Uitzenduren industrie % j-o-j PMI - w erkgelegenheid index (5=neutraal) LT-gemiddelde Personeelssterkte netto balans, komende 3 maanden (saldo % ondernemers positief vs. negatief) Ontstane banen industrie 16 x Bronnen: CBS, ABU, NEVI, Thomson Reuters Datastream

16 aantal 11 Bedrijfsdemografie Aantal faillissementen industrie in 16 met 7% gedaald Industrie, totaal (december 16): - maandbasis: -1 - jaarbasis: -17% - jan. t/m dec. 16 (joj): -7% Overig Meubels Overige transportmiddelen Transportmiddelen Machines Elektrische apparaten Elektrotechnisch Metaalproducten Basismetaal In december zijn 3 industriële bedrijven failliet gegaan, 5 minder dan een maand geleden. Ten opzichte van december 15 is dit een afname van 17%. Het totaal aantal industriële bedrijven dat failliet is gegaan over heel 16 is 365 en dit is 7% minder op jaarbasis. Daarmee blijft het aantal faillissementen op een laag niveau, maar zien we wel dat de neergaande lijn in het aantal faillissementen afvlakt. Op jaarbasis hebben de metaalproducten- en meubelindustrie het grootste aandeel in het totaal aantal faillissementen in de industrie (resp. % en 11%) Rubber-/kunststof Chemie Voedingsmiddelen In december 16 is de daling in het totaal aantal faillissementen in Nederland 17% op jaarbasis. Voor heel 17 gaat ABN AMRO uit van een afname van het aantal faillissementen met 5-1% op jaarbasis. 1 1 Groei bedrijven industrie index (7=1) 16 Oprichtingen aantal 16 1 Opheffingen aantal 16 Fusies en overnames aantal tot 1 werkzame personen 1 werkzame personen of meer tot 5 werkzame personen Bronnen: CBS

17 A Appendix Contactgegevens, disclaimer en extra informatie ABN AMRO Sander van Wijk Hoofd Hoofd Sector Research Maria Gambin Andres Secretaresse Industrie David Kemps Sector Banker Retail Henk Hofstede Sector Banker Casper Burgering Sector Econoom Sonny Duijn Sector Econoom Roderick Vos Sector Analist Saskia van de Scheur Sector Analist Bouw Petran van Heul Sector Banker Leisure Stef Driessen Sector Banker Madeline Buijs Sector Econoom Sonny Duijn Sector Econoom Sector Analist Saskia van de Scheur Sector Analist Transport & Logistiek Bart Banning Sector Banker Food Rob Morren Sector Banker Madeline Buijs Sector Econoom Nadia Menkveld Sector Econoom Sector Analist Martijn Leguit Sector Analist TMT Steven Peters Sector Banker Agrarisch Pierre Berntsen Sector Banker Kasper Buiting Sector Econoom Jan de Ruyter Sector Banker Frederieke van Oppen Sector Analist Nadia Menkveld Sector Econoom Zakelijke diensten Han Mesters Sector Banker Martijn Leguit Sector Analist Kasper Buiting Sector Econoom Frederieke van Oppen Sector Analist Voor meer sectorkennis, zie abnamro.insights.nl en volg ons op via ABNAMROSectorkennis Disclaimer This document has been prepared by ABN AMRO. It is solely intended to provide financial and general information on the sector developments in the Netherlands. The information in this document is strictly proprietary and is being supplied to you solely for your information. It may not (in whole or in part) be reproduced, distributed or passed to a third party or used for any other purposes than stated above. This document is informative in nature and does not constitute an offer of securities to the public, nor a solicitation to make such an offer. No reliance may be placed for any purposes whatsoever on the information, opinions, forecasts and assumptions contained in the document or on its completeness, accuracy or fairness. No representation or warranty, express or implied, is given by or on behalf of ABN AMRO, or any of its directors, officers, agents, affiliates, group companies, or employees as to the accuracy or completeness of the information contained in this document and no liability is accepted for any loss, arising, directly or indirectly, from any use of such information. The views and opinions expressed herein may be subject to change at any given time and ABN AMRO is under no obligation to update the information contained in this document after the date thereof. Before investing in any product of ABN AMRO Bank N.V., you should obtain information on various financial and other risks and any possible restrictions that you and your investments activities may encounter under applicable laws and regulations. If, after reading this document, you consider investing in a product, you are advised to discuss such an investment with your relationship manager or personal advisor and check whether the relevant product considering the risks involved- is appropriate within your investment activities. The value of your investments may fluctuate. Past performance is no guarantee for future returns. ABN AMRO reserves the right to make amendments to this material. ABN AMRO, 17 Teksten zijn afgesloten op 16 februari 17