Probabilistische Gegevensbanken een korte inleiding
|
|
- Roeland Peeters
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Probabilistische Gegevensbanken een korte inleiding Maarten Fokkinga DB groep, afd Informatica, fac EWI, Universiteit Twente Versie van 8 november 2005 Inleiding. Gegevensbanken kennen we allemaal: zonder gegevensbanken zou de wereld niet kunnen functioneren zoals ze nu doet. (O, wat geeft me dat een heerlijk gevoel van onmisbaarheid... ) Bijvoorbeeld, de UT heeft gegevensbanken nodig om de studenten te administreren. Vliegmaatschappijen gebruiken gegevensbanken om plaatsboekingen te registreren. De bibliotheek gebruikt gegevensbanken om het boekenbestand vast te leggen, en de uitleningen te registreren. En zo voorts, en zo voorts. Al deze voorbeelden hebben één ding gemeen: er wordt van uit gegaan dat iedere waarde die vast gelegd moet worden, of als antwoord opgeleverd moet worden, geheel bekend is of helemaal niet (in geval van Null). Maar in de wereld om ons heen is er veel onzekerheid, dubbelzinnigheid, onnauwkeurigheid, vaagheid, en zo voorts, tezamen onbepaaldheid genoemd. De vraag komt dus op hoe we daar mee om kunnen gaan. Ons uitgangspunt is dat gegevensbeheer niet aan ad-hoc toepassingsprogrammatuur overgelaten moet worden, maar beter door special purpose databasesystemen gedaan kan worden; en dat geldt ook als de gegevens in meer of mindere mate onbepaald kunnen zijn. Er zijn vele voorstellen gedaan voor het omgaan met onbepaaldheid in gegevensbanken. Eén ervan is het idee van probabilistische gegevensbanken. Dat idee willen we hier duidelijk maken. Dat doen we door eerst van de klassieke gegevensbanken een voorbeeld te geven, dan aan de hand van dat zelfde voorbeeld probabilistische gegevensbanken te definiëren, en tenslotte wat toepassingen (het nut ervan) te laten zien. Klassieke gegevensbanken. Een gegevensbank is een verzameling feiten; een feit wordt gerepresenteerd als een rij in een tabel. Het antwoord op een vraag aan de gegevensbank is, weer, een verzameling feiten. In het klassieke geval dat alle waarden volkomen bepaald zijn, is een feit wel of niet waar; een tussenweg is niet mogelijk. Hier is een voorbeeld van een gegevensbank; zeven feiten verdeeld over twee tabellen: Naam Adres Hobby f 1 = (Apers, Hengelo, postzegels ) f 2 = (Jonker, Verwegistan, suikerzakjes) f 3 = (Apers, Hengelo, munten ) f 4 = (Peter, Enschede, volleybal ) Groep Naam f 5 = (DB, Apers ) f 6 = (DB, Jonker) f 7 = (ES, Hartel ) Door deze gegevensbank wordt één wereld gedefinieerd; in die wereld zijn precies alle feiten van de gegevensbank waar (en geen andere!): wereld feitenverzameling w = {f 1, f 2, f 3, f 4, f 5, f 6, f 7} 1
2 In deze wereld, w, worden vragen als volgt beantwoord: Welke hobby s hebben DB-leden? Waar wonen de DB-leden? Verzamelt Apers munten? postzegels, suikerszakjes, munten Hengelo, Verwegistan ja Probabilistische gegevensbanken. Bij probabilistische gegevensbanken is een feit met zekere waarschijnlijkheid waar (+) of niet waar ( ); de + en waarschijnlijkheden zijn samen 1.0. Hier is een voorbeeld van zo n probabilistische gegevensbank; er staan dezelfde feiten in als in de vorige, maar nu voorzien van een waarschijnlijkheid: Naam Adres Hobby + f 1 = (Apers, Hengelo, postzegels ) f 2 = (Jonker, Verwegistan, suikerzakjes) f 3 = (Apers, Hengelo, munten ) f 4 = (Peter, Enschede, volleybal ) Groep Naam + f 5 = (DB, Apers ) f 6 = (DB, Jonker) f 7 = (ES, Hartel ) Van sommige feiten is de +-waarschijnlijkheid op 1.0 gesteld; wanneer van alle feiten de +- waarschijnlijk 1.0 is, hebben we de klassieke gegevensbank weer terug. (Alleen de +-waarden hoeven opgeslagen te worden; de -waarden kunnen daaruit berekend worden. Voor de eindgebruiker zijn de waarschijnlijkheidskolommen niet zichtbaar.) Semantiek. We definiëren een wereld weer als een verzameling feiten, want voor dergelijke werelden weten we hoe we een vraag er over kunnen beantwoorden. De aanpak is nu dat een probabilistische gegevensbank niet één maar een stel werelden definieert, ieder met een zekere mate van waarschijnlijkheid. Bijvoorbeeld, een wereld kan het feit f 1 = (Apers, Hengelo, postzegels) bevatten, met een waarschijnlijkheid van 0.6, of kan dat feit niet bevatten, met een waarschijnlijkheid van 0.4. Aangezien er in ons voorbeeld 7 feiten zijn, die elk wel of niet in een wereld als wáár kunnen worden aangenomen, zijn er 2 7 = 128 verschillende werelden. Eén van de mogelijke werelden is de wereld waarin feiten f 1, f 2, f 6, f 7 wel en f 3, f 4, f 5 niet gegeven zijn, wereld w 099 in Figuur 1 verder op. Voor iedere wereld is de waarschijnlijkheid ervan gelijk aan het product van de +-waarschijnlijkheden van de feiten die er wel in zitten en de -waarschijnlijkheden van de feiten die er niet in zitten. (Door simpelweg het product te nemen, gaan we er van uit dat de feiten onafhankelijk zijn!) De zojuist genoemde wereld heeft waarschijnlijkheid f 1 + f 2 + f 3 f 4 f 5 f 6 + f 7 + = = Figuur 1 toont een opsomming van alle werelden met waarschijnlijkheid 0 (dus f 2, f 6 en f 7 er wel in), zestien werelden in totaal. 2
3 wereld feitenverzameling waarschijnlijkheid w098 = { f 2, f 6, f 7} = w099 = {f 1, f 2, f 6, f 7} = w102 = { f 2, f 3, f 6, f 7} = w103 = {f 1, f 2, f 3, f 6, f 7} = w106 = { f 2, f 4, f 6, f 7} = w107 = {f 1, f 2, f 4, f 6, f 7} = w110 = { f 2, f 3, f 4, f 6, f 7} = w111 = {f 1, f 2, f 3, f 4, f 6, f 7} = w114 = { f 2, f 5, f 6, f 7} = w115 = {f 1, f 2, f 5, f 6, f 7} = w118 = { f 2, f 3, f 5, f 6, f 7} = w119 = {f 1, f 2, f 3, f 5, f 6, f 7} = w122 = { f 2, f 4, f 5, f 6, f 7} = w123 = {f 1, f 2, f 4, f 5, f 6, f 7} = w126 = { f 2, f 3, f 4, f 5, f 6, f 7} = w127 = {f 1, f 2, f 3, f 4, f 5, f 6, f 7} = Figuur 1: De werelden gedefinieerd door de probabilistische gegevensbank. Alleen de werelden met positieve waarschijnlijkheid zijn hier opgesomd. Om de semantiekdefinitie te voltooien moeten we ook nog aangeven hoe vragen aan de gegevensbank worden beantwoord. Dat doen we aan de hand van deze voorbeeldvraag: Welke hobby s hebben DB-leden?. We beantwoorden deze vraag door in iedere mogelijke wereld de vraag te beantwoorden; bedenk dat een wereld volkomen bepaald is, en dus geen principiële moeilijkheden geeft in de beantwoording: In wereld, met waarschijnlijkheid, is het antwoord. w098 = {f 2, f 6, f 7} suikerzakjes w099 = {f 1, f 2, f 6, f 7} suikerzakjes w102 = {f 2, f 3, f 6, f 7} suikerzakjes w103 = {f 1, f 2, f 3, f 6, f 7} suikerzakjes w106 = {f 2, f 4, f 6, f 7} suikerzakjes w107 = {f 1, f 2, f 4, f 6, f 7} suikerzakjes w110 = {f 2, f 3, f 4, f 6, f 7} suikerzakjes w111 = {f 1, f 2, f 3, f 4, f 6, f 7} suikerzakjes w114 = {f 2, f 5, f 6, f 7} suikerzakjes w115 = {f 1, f 2, f 5, f 6, f 7} postzegels, suikerzakjes w118 = {f 2, f 3, f 5, f 6, f 7} suikerzakjes, munten w119 = {f 1, f 2, f 3, f 5, f 6, f 7} postzegels, suikerzakjes, munten w122 = {f 2, f 4, f 5, f 6, f 7} suikerzakjes w123 = {f 1, f 2, f 4, f 5, f 6, f 7} postzegels, suikerzakjes w126 = {f 2, f 3, f 4, f 5, f 6, f 7} suikerzakjes, munten w127 = {f 1, f 2, f 3, f 4, f 5, f 6, f 7} postzegels, suikerzakjes, munten 3
4 Sommeren we voor ieder antwoord de waarschijnlijkheden van de werelden waarin dat antwoord opgeleverd wordt, dan krijgen we de volgende lijst: postzegels, suikerzakjes ( = ) suikerzakjes ( = ) postzegels, suikerzakjes, munten ( = ) suikerzakjes, munten ( = ) Deze lijst is het beste antwoord dat gegeven kan worden, maar heeft wel één groot nadeel: zo n lijst kan 2 n veel regels bevatten, wanneer er n items in een antwoord kunnen voorkomen. Dat is veel te veel voor practisch gebruik. Practischer is het om voor ieder van de n items aan te geven met welke waarschijnlijkheid het in een antwoord voorkomt. Dat levert de volgende lijst (gerangschikt naar afnemende waarschijnlijkheid): suikerzakjes ( = ) postzegels ( = ) munten ( = ) Deze uitkomst geeft aan dat met zekerheid suikerzakjes gespaard worden door DB-leden, dat postzegels gespaard worden met waarschijnlijkheid , en munten met waarschijnlijkheid (Opgeteld zijn deze waarschijnlijkheden uiteraard meer dan ) Nog meer voorbeeldvragen. beantwoord met: Net zo als hierboven wordt de vraag Waar wonen de DB-leden? Hengelo, Verwegistan (= ) Verwegistan (= ) Op de vraag Verzamelt Apers munten? is het antwoord is ja in de acht werelden waarin f 3 zit, met gezamenlijke waarschijnlijkheid , en nee in de acht werelden waarin f 3 niet zit, met gezamenlijke waarschijnlijkheid : nee ja Deze uitkomst vind je ook direct uit de eerste van de twee gegeven tabellen van de probabilistische gegevensbank; want de tweede tabel zegt niets over hobby s. Toepassingen. Er zijn verscheidene manieren waarop de waarschijnlijkheden in de tabellen en antwoorden tot stand komen en uitgebuit kunnen worden: Dubbelzinnigheid, tegenstrijdigheid. Wanneer twee gegevensbronnen worden samengevoegd (je synchroniseert het elektronische adresboek op je PDA met die van je PC), kan één bron aangeven dat Apers postzegels verzamelt terwijl de andere bron zegt dat Apers munten verzamelt. Zelfs in geval dat personen hooguit één hobby hebben, worden beide feiten opgenomen, maar ieder met een waarschijnlijkheid van 0.5. (Zo doende kunnen we met tegenstrijdige gegevens omgaan.) Als er méér dan twee bronnen meedoen, kunnen de waarschijnlijkheden van 0.5 afwijken, of als één van de bronnen om wat voor reden dan ook voorrang krijgt kan de waarschijnlijkheid van beide feiten ook anders zijn dan half-half. 4
5 Wanneer twee bronnen worden samengevoegd, kan het zijn dat de bedoelde interpretatie van schema s van de bronnen verschillen: bij de één betekent naam de voornaam van een persoon terwijl bij de ander de achternaam bedoeld wordt. Hmmmmmmmmmm, hoe leidt dit tot probabilities? Onnauwkeurigheid. Wanneer de gegevensbank gevuld wordt met sensorgegevens die de locatie van iemand aanduiden, kan het zijn dat de sensorgegevens niet geheel nauwkeurig zijn. Bij een GPS localisering van Apers kan enerzijds Hengelo als locatie gevonden worden en anderzijds Enschede. Beide locaties kunnen in de gegevensbank opgenomen worden, ieder met 0.5 waarschijnlijkheid, of een andere waarschijnlijkheid als daarvoor andere aanwijzingen zijn. Overeenkomstigheid. Wanneer van Peter Apers het adres gevraagd wordt, kan, bij de voorbeeldgegevensbank, van zowel Peter als ook van Apers het adres gegeven worden, ieder met een waarschijnlijkheid van 0.5, of met grotere waarschijnlijkheid voor het adres van Apers, wanneer bekend is Apers veel onderscheidener is dan Peter. Overeenkomstigheid. Wanneer van Aders het adres gevraagd wordt, wordt in het klassieke geval niets opgeleverd, terwijl bij probabilistische gegevensbanken de adressen van Apers, Jonker en Peter opgeleverd kunnen worden, ieder met een waarschijnlijkheid die berekend wordt uit de mate waarin Aders overeenkomt met de naam (dus een hogere waarschijnlijkheid bij het adres van Apers dan bij het adres van Jonker). Door deze manier kan de gebruiker in veel van de gevallen nog een zinvol antwoord gegeven worden waar in het klassieke geval het antwoord leeg is. Voorkeur. Wanneer een gebruiker een vraag formuleert, kan dat in het klassieke geval alleen maar een exacte vraag zijn, zonder onbepaaldheid er in. Maar we kunnen nu ook benaderingen toestaan, zoals ongeveer 4 en ongeveer 500 euro. De beantwoording van een vraag begint dan met het toekennen van scores aan feiten in de database; de scores geven aan hoe goed het feit past bij de vraag. Die scores worden verder precies zo behandeld als de waarschijnlijkheden. Dus het antwoord wordt in een probabilistische gegevensbank uitgerekend, en bestaat weer uit een opsomming van mogelijkheden, ieder voorzien van de score (waarschijnlijkheid) van de mate waarin het antwoord aan de exacte vraag voldoet. Rangschikking. Bij probabilistische gegevensbanken zullen de antwoorden al gauw grote opsommingen zijn. Niet alleen worden die opgesomd in volgorde van afnemende waarschijnlijkheid, maar ook kun je afspreken dat alleen de top-10 wordt opgeleverd (en op verzoek pas de rest). Onderzoek. Probabilistische gegevensbanken zijn al lang bekend, maar pas recentelijk echt in de belangstelling komen staan door twee redenen. Ten eerste is de behoefte aan het beheer van enigszins onbepaalde gegevens recentelijk enorm gegroeid door het karakter van toepassingen. Ten tweede zijn er recentelijk theorieën en technieken ontwikkeld die een efficiënte beantwoording van vragen soms, maar nog lang niet altijd, mogelijk maakt. Veel onderzoek is nog nodig om tot beter begrip van toepasbaarheid te komen, en in méér gevallen ook vragen efficiënt te kunnen beantwoorden. Bronnen. Voor deze uiteenzetting is gebruik gemaakt van het werk van Dan Suciu. 5
Uitleg van de Hough transformatie
Uitleg van de Hough transformatie Maarten M. Fokkinga, Joeri van Ruth Database groep, Fac. EWI, Universiteit Twente Versie van 17 mei 2005, 10:59 De Hough transformatie is een wiskundige techniek om een
Nadere informatie1 Rekenen in eindige precisie
Rekenen in eindige precisie Een computer rekent per definitie met een eindige deelverzameling van getallen. In dit hoofdstuk bekijken we hoe dit binnen een computer is ingericht, en wat daarvan de gevolgen
Nadere informatieTentamen Informatica 6, 2IJ60,
Tentamen Informatica 6, 2IJ60, 18-03-2005 Dit tentamen bestaat uit 6 opgaven. Bij elke opgave staat aangegeven hoeveel punten te behalen zijn. Één punt ontvang je cadeau voor de aanwezigheid. Het eindresultaat
Nadere informatieBeschikbaarheid Accommodaties
Beschikbaarheid Accommodaties ISS Handleiding Inhoudsopgave Voorwoord 1 Beschikbaarheid accommodatie invoeren 2 Accommodatie-indeling 4 ISS Voorwoord ISS staat voor Informatie Systeem Sportorganisaties.
Nadere informatieHaza-21 Handleiding Thesaurus
Haza-21 Handleiding Thesaurus versie 3.3 2 april 2012 Copyright 2011-2012 J.A.Diebrink te Burdaard. Alle rechten voorbehouden. Inhoudsopgave blz. 2 Inleiding... 3 Algemeen... 3 Toepassingen in Haza-21...
Nadere informatieTentamen Informatica 6, 2IJ60,
Tentamen Informatica 6, 2IJ60, 29-04-2005 Dit tentamen bestaat uit 6 opgaven. Bij elke opgave staat aangegeven hoeveel punten te behalen zijn. Één punt ontvang je cadeau voor de aanwezigheid. Het eindresultaat
Nadere informatieInfo-books. Toegepaste Informatica. Handleiding. Deel 40c : Gegevensbeheer en algoritmen in Access. HA40c. Jos Gils Erik Goossens
Info-books HA40c Toegepaste Informatica Handleiding Deel 40c : Gegevensbeheer en algoritmen in Access Jos Gils Erik Goossens Veldlengte Het maximale aantal tekens dat in een veld kan ingevoerd worden.
Nadere informatieSamenvoegen met Word en Excel 2010
Samenvoegen met Word en Excel 2010 Inhoudsopgave Samenvoegen Word-Excel / Mailingen... 2 Tip Samenvoegvelden automatisch markeren... 4 Tip Installeer PDF-creator... 7 Tip Sla het Word-document en Excel-document
Nadere informatieHandleiding FOCWA Kennisbank. Kennisbank V 1.0 Remco Jansen
Handleiding FOCWA Kennisbank Kennisbank V 1.0 Remco Jansen 1 Inhoud : Login Loginnaam laten bewaren Zoeken naar FOCWA Kennisbank documenten Taal, Categorie en Subcategorieën Trefwoord Verfijnen van uw
Nadere informatie1 Delers 1. 3 Grootste gemene deler en kleinste gemene veelvoud 12
Katern 2 Getaltheorie Inhoudsopgave 1 Delers 1 2 Deelbaarheid door 2, 3, 5, 9 en 11 6 3 Grootste gemene deler en kleinste gemene veelvoud 12 1 Delers In Katern 1 heb je geleerd wat een deler van een getal
Nadere informatieVIERHOEKEN IN PERSPECTIEF
PERSPECTIEFTEKENEN AFLEVERING 3 Het perspectieftekenen is deze jaargang een thema in Pythagoras. In de vorige afleveringen (november en februari) heb je kunnen lezen over evenwijdige lijnen en over afstanden
Nadere informatieStudievaardigheid op maat
Studievaardigheid op maat Muiswerk Studievaardigheid op maat richt zich op de belangrijkste deelvaardigheden die nodig zijn voor het studeren. Doelgroepen Studievaardigheid op maat Muiswerk Studievaardigheid
Nadere informatieHoofdstuk 7: Werken met arrays
Programmeren in Microsoft Visual Basic 6.0, lessenserie voor het voortgezet onderwijs HAVO/VWO David Lans, Emmauscollege, Marnix Gymnasium Rotterdam, januari 2004 Hoofdstuk 7: Werken met arrays 7.0 Leerdoel
Nadere informatieHandleiding Afdrukken samenvoegen
Handleiding Afdrukken samenvoegen Versie: 1.0 Afdrukken Samenvoegen Datum: 17-07-2013 Brieven afdrukken met afdruk samenvoegen U gebruikt Afdruk samenvoegen wanneer u een reeks documenten maakt, bijvoorbeeld
Nadere informatieEindexamen wiskunde A1-2 compex vwo I
Eindexamen wiskunde A1-2 compex vwo 29 - I Tijdens dit examen werk je in Excel. Door in het openingsscherm op Excel werkbladen te klikken start Excel automatisch op. Je komt dan meteen in het eerste werkblad
Nadere informatieRekenen aan wortels Werkblad =
Rekenen aan wortels Werkblad 546121 = Vooraf De vragen en opdrachten in dit werkblad die vooraf gegaan worden door, moeten schriftelijk worden beantwoord. Daarbij moet altijd duidelijk zijn hoe de antwoorden
Nadere informatieMuiswerk Studievaardigheid richt zich op de belangrijkste deelvaardigheden die nodig zijn voor studievaardigheid.
Studievaardigheid Muiswerk Studievaardigheid richt zich op de belangrijkste deelvaardigheden die nodig zijn voor studievaardigheid. Doelgroep Studievaardigheid Muiswerk Studievaardigheid is bedoeld voor
Nadere informatieLearnOSM. Verschuiving van afbeeldingen
LearnOSM Verschuiving van afbeeldingen Bijgewerkt 21-09-2015 Providers van afbeeldingen leveren meestal een goede prestatie bij het plaatsen van geoverwijzingen bij hun afbeeldingen, maar af en toe kunnen
Nadere informatieWijziging werken met gebruikers in MOO
Wijziging werken met gebruikers in MOO Betere mogelijkheden om leerlingen in te delen in groepen Betere mogelijkheden om leerlingen in te delen in groepen De wijze waarop MOO leerlingen indeelt in groepen
Nadere informatieWINexpert+ Boekhouding optie 005 Snel op weg met de jaarrekening XBRL
Centrum voor Informatica, Research en Ontwikkeling bvba Beukendreef 15, 9080 Lochristi, Telefoon: 09 / 355.76.37, email: info@ciro.be WINexpert+ Boekhouding optie 005 Snel op weg met de jaarrekening XBRL
Nadere informatieVoor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang:
wiskunde A, Correctievoorschrift VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Het correctievoorschrift bestaat uit: Regels voor de beoordeling Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel
Nadere informatieStUF ondersteunt historie op attribuuten groepsniveau!
StUF ondersteunt historie op attribuuten groepsniveau! Inleiding Op het StUF Forum is er een discussie gaande over de vraag of in de StUF-standaard historie op objectof op attribuutniveau is gedefinieerd,
Nadere informatieExamen VWO. wiskunde A1,2 Compex. Vragen 10 tot en met 17. In dit deel van het examen staan de vragen waarbij de computer wel wordt gebruikt.
Examen VWO 29 tijdvak 1 maandag 25 mei totale examentijd 3 uur wiskunde A1,2 Compex Vragen 1 tot en met 17 In dit deel van het examen staan de vragen waarbij de computer wel wordt gebruikt. Het gehele
Nadere informatieSOC-29 vragenlijst. 1) Hoe vaak heeft u het gevoel dat mensen u niet begrijpen wanneer u met hen spreekt?
SOC-29 vragenlijst Hieronder enkele vragen die handelen over diverse aspecten van uw leven. Voor elke vraag zijn er 7 antwoordmogelijkheden. Aan u het nummer te omcirkelen dat het best overeenkomt met
Nadere informatieHardware-eisen MS-DOS vanaf versie 4.0, VGA-kleurenscherm, muis (actief in DOS), minimaal 286-computer met 2 Mb ruimte op de vaste schijf
Ik reken slim Vak/onderwerp rekenen Hardware-eisen MS-DOS vanaf versie 4.0, VGA-kleurenscherm, muis (actief in DOS), minimaal 286-computer met 2 Mb ruimte op de vaste schijf Algemeen 'Ik reken slim' is
Nadere informatieEindexamen wiskunde B 1 havo 2009 - I
Vetpercentage Al heel lang onderzoekt men het verband tussen enerzijds het gewicht en de lengte van volwassen mensen en anderzijds hun gezondheid. Hierbij gebruikt men vaak de Body Mass Index (BMI). De
Nadere informatieAntwoorden vragen en opgaven Basismodule
Antwoorden vragen en opgaven Basismodule Antwoorden van vragen en opgaven van hoofdstuk 1 1. Is elke combinatorische schakeling een digitale schakeling? Zo nee, waarom niet? Antwoord: Elke combinatorische
Nadere informatieDe begrippen calculeren, begroten en ramen en de toepassingsgebieden
De begrippen calculeren, begroten en G1020 1 De begrippen calculeren, begroten en ramen en de toepassingsgebieden 1. Inleiding G1020 3 2. Calculeren G1020 3 3. Begroten G1020 3 4. Ramen G1020 4 5. Toepassingsgebieden
Nadere informatieEindexamen wiskunde B1 vwo 2002-II
Eindeamen wiskunde B vwo 2002-II Cesuur bij eamens Bij de eindeamens in de jaren 997 tot en met 2000 werden aan enkele VWO-scholen eperimentele eamens afgenomen in het vak wiskunde-b. Bij deze eamens waren
Nadere informatieUitwerking tentamen Algoritmiek 10 juni :00 13:00
Uitwerking tentamen Algoritmiek 10 juni 2014 10:00 13:00 1. Dominono s a. Toestanden: n x n bord met in elk hokje een O, een X of een -. Hierbij is het aantal X gelijk aan het aantal O of hooguit één hoger.
Nadere informatieBeoordelingsmodel. Antwoorden VWO wa I. Deelscores. Meer neerslag
Beoordelingsmodel Antwoorden VWO wa 005-I Meer neerslag Maximumscore de opmerking dat de gemiddelde jaarlijkse neerslag in beide plaatsen gelijk is De standaardafwijking in Winterswijk is groter (en dus
Nadere informatieHet leek ons wel een interessante opdracht, een uitdaging en een leuke aanvulling bij het hoofdstuk.
Praktische-opdracht door een scholier 2910 woorden 3 mei 2000 5,2 46 keer beoordeeld Vak Wiskunde Wiskunde A1 - Praktische Opdracht Hoofdstuk 2 1. Inleiding We hebben de opdracht gekregen een praktische
Nadere informatieRapport Cliëntervaringsonderzoek. Schutse Zorg Tholen St. Annaland. Cliënten Dagverzorging Verslagjaar Uitgevoerd door Bureau De Bok, Franeker
Rapport Cliëntervaringsonderzoek Schutse Zorg Tholen St. Annaland Cliënten Dagverzorging Verslagjaar 2016 Uitgevoerd door Bureau De Bok, Franeker 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 2 2. Informatie... 4 3.
Nadere informatieRisicogedrag. Voortgezet onderwijs
Voortgezet onderwijs 2 Wereldwijd bestuderen wetenschappers risicogedrag. Dat gebeurt ook aan de Universiteit Leiden bij het Brain & Development Onderzoekscentrum. Daar onderzoeken wetenschappers bij adolescenten
Nadere informatieMailmerge Auteur : Reint Endendijk Versie : 1.0 Datum : 25 juni 2010
Auteur : Reint Endendijk Versie : 1.0 Datum : 25 juni 2010 2 Volgens Wikipedia is mailmerge: Een software product dat een bestand (of database) van namen en adressen samenvoegt met een sjabloon, om zodoende
Nadere informatieEindexamen wiskunde A1 vwo 2004-I
Bevolkingsgroei Begin jaren negentig verscheen in NRC Handelsblad een artikel over de bevolkingsgroei en de gevolgen van deze groei. Bij dit artikel werden onder andere de onderstaande figuren 1A, 1B,
Nadere informatieHoe smart is t Stad?
Hoe smart is t Stad? Dat internet, computers en vele andere technologieën een belangrijke invloed hebben op onze samenleving is onweerlegbaar. Ook steden zijn steeds meer bezig met het toepassen van technologie.
Nadere informatieOnderzoek behoeftepeiling. facilitair centrum. Gemeente Leiden
Onderzoek behoeftepeiling facilitair centrum Gemeente Leiden Vragenlijst voor: «NAAM» «CONTACT» «ADRES» «POSTCODE» «PLAATS» Als bovenstaande gegevens niet meer kloppen, kunt u hieronder de nieuwe gegevens
Nadere informatieEindexamen wiskunde B1 vwo 2002-II
Cesuur bij eamens Bij de eindeamens in de jaren 997 tot en met 2000 werden aan enkele VWO-scholen eperimentele eamens afgenomen in het vak wiskunde-b. Bij deze eamens waren elk jaar maimaal 90 punten te
Nadere informatieHandleiding voor de DWO-auteursomgeving voor het maken van eigen opdrachten
Handleiding voor de DWO-auteursomgeving voor het maken van eigen opdrachten 1 Inhoud Inleiding 3 Voorbereiding 3 Een bestaande activiteit aanpassen 4 Een volledig nieuwe activiteit ontwerpen 5 Berekeningen,
Nadere informatieOok de volledige spiraal van de stroken van lengte 1, 3, 5,, 99 past precies in een rechthoek.
Een spiraal In deze opgave bekijken we rechthoekige stroken van breedte en oneven lengte:, 3, 5,..., 99. Door deze stroken op een bepaalde manier aan elkaar te leggen, maken we een spiraal. In figuur is
Nadere informatieToets gecijferdheid april 2006 versie 1
Toets gecijferdheid april 2006 versie 1 Naam: Klas: score: Datum: Studentnummer: Algemene aanwijzingen: - Noteer alle berekeningen en oplossingen in dit boekje - Blijf niet te lang zoeken naar een oplossing
Nadere informatieWerkprogramma Proces Zelfbeoordeling KBA
Secretariaat: ECP Postbus 262 2260 AG Leidschendam 070-4190309 jelle.attema@ecp.nl http://www.keurmerkafrekensystemen.nl/ Werkprogramma Proces Zelfbeoordeling KBA Toelichting op het proces Zelfbeoordeling.
Nadere informatieWerkbelevingsonderzoek 2013
Werkbelevingsonderzoek 2013 voorbeeldrapport Den Haag, 17 september 2014 Ipso Facto beleidsonderzoek Raamweg 21, Postbus 82042, 2508EA Den Haag. Telefoon 070-3260456. Reg.K.v.K. Den Haag: 546.221.31. BTW-nummer:
Nadere informatieSchrijf boven elk vel je naam, studentnummer en studierichting (W, N of I). Het is toegestaan een (grafische) rekenmachine te gebruiken.
Radboud Universiteit Nijmegen Heyendaalse weg 135 Faculteit FNWI 655 AJ Nijmegen Examen NWI-NBB Inleiding Kansrekening 1 januari 1 Schrijf boven elk vel je naam, studentnummer en studierichting W, N of
Nadere informatiePRAKTISCHE INVULLING VOOR OPTIMALISATIEMODEL PLAATSING GEURSENSOREN. Door: Bertus van der Weijst Stagiair Wageningen Universiteit
PRAKTISCHE INVULLING VOOR OPTIMALISATIEMODEL PLAATSING GEURSENSOREN Door: Bertus van der Weijst Stagiair Wageningen Universiteit Onder begeleiding van: Angela van der Sanden en Monique van der Gaag Contact:
Nadere informatiestakeholderpro Hoe gebruikt u stakeholderpro
stakeholderpro Hoe gebruikt u stakeholderpro Versie 1.0 2012 ToolKist 1 Hoe gebruikt u stakeholderpro bij het maken van een stakeholderanalyse? 1. Hoe gebruikt u stakeholderpro bij het maken van een stakeholderanalyse?
Nadere informatieEXAMEN KEUZEDEEL VERRIJKING LEERVAARDIGHEDEN Code: K INFORMATIE VOOR DE BEOORDELAAR
EXAMEN KEUZEDEEL VERRIJKING LEERVAARDIGHEDEN Code: K0440 3. INFORMATIE VOOR DE BEOORDELAAR Versie 1.1 31.10.2016 INHOUD Inleiding... 3 Het examen... 3 Cesuur... 3 Afronding... 4 BIJLAGEN... 5 BIJLAGE 1a
Nadere informatiehoofdstuk 9 referentiële integriteit waarborgen overige constraints 9.1 Referentiële integriteit relationele databases 9.1
relationele databases 9.1 hoofdstuk 9 referentiële integriteit waarborgen overige constraints 9.1 Referentiële integriteit Als voorbeeld nemen we een eenvoudige database, bestaande uit twee tabellen. De
Nadere informatieEnergiebesparing koffieverpakkingen
Op CE Delft CE lossingen Delft voor Oplossingen milieu, econom voor ie milieu, en technolog economie ie en technologie Oude Delft 180 Oude Delft 180 2611 HH Delft 2611 HH Delft tel: tel: 015 015 2 150
Nadere informatieExamen VWO. Wiskunde B1 (nieuwe stijl)
Wiskunde B (nieuwe stijl) Eamen VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 9 juni 3.30 6.30 uur 20 02 Voor dit eamen zijn maimaal 83 punten te behalen; het eamen bestaat uit 7 vragen.
Nadere informatieAfvalinzameling Maart 2013
Afvalinzameling Maart 2013 1. Achtergrond Van 14 tot en met 24 maart 2013 is een korte peiling van 10 vragen gehouden onder het Twente Milieupanel. Met deze peiling wil Twente Milieu inzicht krijgen in
Nadere informatieRekenen Groep 6-1e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of
Nadere informatieEindexamen wiskunde B1-2 vwo 2002-II
ppervlakte Gegeven is de functie f ( x) x. De lijn k raakt aan de grafiek van f in het punt (0, 3). Zie figuur. figuur y k f x 5p Stel met behulp van differentiëren een vergelijking op van k. De grafiek
Nadere informatieGeld en economie vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 24 August 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62262 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieResultaten ICT Benchmark BVE 2009 Een impressie
Resultaten ICT Benchmark BVE 2009 Een impressie Resultaten ICT Benchmark BVE 2009 Een impressie Deze rapportage is bedoeld om de lezer een indruk te geven van de resultaten die de benchmark levert. Dit
Nadere informatieCabri-werkblad. Driehoeken, rechthoeken en vierkanten. 1. Eerst twee macro's
Cabri-werkblad Driehoeken, rechthoeken en vierkanten 1. Eerst twee macro's Bij de opdrachten van dit werkblad zullen we vaak een vierkant nodig hebben waarvan alleen de beide eindpunten van een zijde gegeven
Nadere informatieINSTRUMENTEN TER ONDERSTEUNING VAN SCRIPTIESTUDENTEN
INSTRUMENTEN TER ONDERSTEUNING VAN SCRIPTIESTUDENTEN Medewerkers van de Bibliotheek Rechten hebben voor studenten, die starten met het schrijven van de scriptie, instrumenten ontwikkeld. De instrumenten
Nadere informatieDatabases SQL - meerdere tabellen
Databases SQL - meerdere tabellen Nut van een database Dilbert 1 Reservering Lezer Uitgave Filiaal Basis zaken Uitlening Exemplaar NB: er kan verschil in smaak zitten tussen M1a en S1a notatie Join : het
Nadere informatieRapportage cliënttevredenheidsonderzoek
Rapportage cliënttevredenheidsonderzoek Versie 1.0.0 Drs. J.J. Laninga april 2017 www.triqs.nl Voorwoord Met genoegen bieden wij u hierbij de rapportage aan over het uitgevoerde cliënttevredenheidsonderzoek
Nadere informatiePROJECTRISICO S EENVOUDIG IN KAART De Project Risico Meter als hulpmiddel
Trefwoorden: projectmanagement, risicomanagement, risico-identificatie PROJECTRISICO S EENVOUDIG IN KAART De Project Risico Meter als hulpmiddel Samenvatting In elke organisatie wordt gewerkt aan projecten.
Nadere informatieErvaringen met zorg bij diabetes: samenvatting op zorggroepniveau
Ervaringen met zorg bij diabetes: samenvatting op zorggroepniveau Analyse ZorgDNA Amstelland Zorg Versie 1.0 drs. J.J.A. Stavenuiter dr. H.G. van der Roest dr. D.H.M. Frijters Utrecht, december 2012 ZorgDNA
Nadere informatieFaculteit, Binomium van Newton en Driehoek van Pascal
Faculteit, Binomium van Newton en Driehoek van Pascal 1 Faculteit Definitie van de faculteit Wisnet-hbo update aug. 2007 (spreek uit k-faculteit) is: k Dit geldt voor elk geheel getal k groter dan 0 en
Nadere informatieHieronder leggen we je uit wat je moet doen om mee te doen aan Digibattle. En om te winnen. Lees het dus goed door.
DIGIBATTLE - UITLEG PLAN Hieronder leggen we je uit wat je moet doen om mee te doen aan Digibattle. En om te winnen. Lees het dus goed door. I. Een app bouwens is teamwork Je kunt alleen aan DigiBattle
Nadere informatieExamen VWO-Compex. wiskunde A1,2
wiskunde A1,2 Examen VWO-Compex Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Dinsdag 1 juni 13.30 16.30 uur 20 04 Voor dit examen zijn maximaal 90 punten te behalen; het examen bestaat uit 22 vragen.
Nadere informatieTentamen TI1300 en IN1305-A (Redeneren en) Logica
TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica Tentamen TI1300 en IN1305-A (Redeneren en) Logica 21 Januari 2011, 8.30 11.30 uur LEES DEZE OPMERKINGEN AANDACHTIG DOOR
Nadere informatieSchriftelijke zitting Regeltechniek (WB2207) 3 november 2011 van 9:00 tot 12:00 uur
Schriftelijke zitting Regeltechniek (WB2207) 3 november 2011 van 9:00 tot 12:00 uur Onderstaande aanwijzingen nauwkeurig lezen. Vul op het voorblad uw naam, voorletters, studienummer en opleiding in. Dit
Nadere informatieHet ontwerpen van een databaseschema
Het ontwerpen van een databaseschema Maarten Fokkinga Versie van 9 oktober 2008, 10:14 In deze verhandeling geef ik een notatie en methode om een databaseschema te ontwerpen. Ik onderscheid in grote lijnen
Nadere informatie8a. Wat en hoe? Het stappenplan, tips en ideeën
8a. Wat en hoe? Het stappenplan, tips en ideeën Ga je een sectorwerkstuk maken? Dan is orgaan- en weefseldonatie een goed onderwerp! Hier vind je allerlei tips, bronnen en ideeën om een sectorwerkstuk
Nadere informatieInformatica College Blaucapel/KS Handelingsdeel IV. Basis Excel
blaucapel Basis Excel Excel is een rekenprogramma: een elektronisch rekenvel. Het wordt ook wel een spreadsheet (een verspreid veld) genoemd. Wat kun je bijvoorbeeld maken met excel: Prijsberekeningen
Nadere informatieLESVELDGEV(extra eigenschap) + LESVELDGEV(lesverzameling,extra eigenschap)
UDM In deze paragraaf passeren de volgende formules de revue: LLN(lesverz, tijdv) LLNVELD(extra eigenschap) + LLNVELD(extra eigenschap, lesverz) LESVELDGEV(extra eigenschap) + LESVELDGEV(lesverzameling,extra
Nadere informatieRapportage Deelnemerservaringsonderzoek
Rapportage Deelnemerservaringsonderzoek Versie 1.0.0 Drs. A. Weynschenk november 2018 www.triqs.nl Voorwoord Met genoegen bieden wij u hierbij de rapportage aan over het uitgevoerde deelnemerservaringsonderzoek
Nadere informatieRapportage Deelnemerservaringsonderzoek
Rapportage Deelnemerservaringsonderzoek Versie 1.0.0 Drs. A. Weynschenk november 2018 www.triqs.nl Voorwoord Met genoegen bieden wij u hierbij de rapportage aan over het uitgevoerde deelnemerservaringsonderzoek
Nadere informatieGenererende Functies K. P. Hart
genererende_functies.te 27--205 Z Hoe kun je een rij getallen zo efficiënt mogelijk coderen? Met behulp van functies. Genererende Functies K. P. Hart Je kunt rijen getallen op diverse manieren weergeven
Nadere informatieAntwoorden Rekenen Groep 5-1e helft schooljaar
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of
Nadere informatie1. Wanneer een correctie moet worden gemaakt
1. Wanneer een correctie moet worden gemaakt In de volgende gevallen moet de huidige locatie worden gecorrigeerd: Na het verwisselen van een wiel (automatische correctie uitvoeren). (Afstandscorrectie).
Nadere informatiePaul van der Voorbeeld
Cognitieve capaciteitenrapportage Hoger niveau 24-11-2017 Paul van der Voorbeeld Linie 552-1 0-Linie 552-1 7325 DZ Apeldoorn info@certigon.nl Inhoudsopgave Overzicht scores cognitieve capaciteiten Conclusie
Nadere informatie3. Een dia met een tabel
51 3. Een dia met een tabel Wanneer u in uw presentatie bepaalde gegevens met elkaar gaat vergelijken, dan is het een goed idee om een dia met een tabel te maken. Een tabel is een opsomming van gegevens
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN. Faculteit Wiskunde en Informatica
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica Extra Tentamen Databases 1, 2M400, 8 oktober 2003. Alle uitwerkingen van de opgaven moeten worden ingevuld in de daarvoor bestemde vrije
Nadere informatieVisie Studentenhuisvesting
Visie Studentenhuisvesting 5 10 15 20 25 30 1 Voorwoord Dit document beschrijft de visie op studentenhuisvesting van de Student Union. Deze visie is tevens een invulling van een deel van de in de Strategische
Nadere informatie{button Installeer Zelfstudie Bestanden, execfile(seedatauk.exe,tutorial.ctb;tutorial nn.see)}
Kringnet Vereffening Deze zelfstudie maakt gebruik van de module Vereffening. Opmerking: Deze zelfstudie kan niet worden uitgevoerd met LISCAD Lite. Doelstelling Het doel van deze zelfstudie is om te laten
Nadere informatieEnquête over beleid en praktijk van instructies in Informatievaardigheden in Nederlandse universiteiten
Enquête over beleid en praktijk van instructies in Informatievaardigheden in Nederlandse universiteiten Subgroep Informatievaardigheden van de UKB werkgroep Learning Spaces Anneke Dirkx (UL) Marjolein
Nadere informatieEindexamen wiskunde A1-2 vwo 2005-I
Eindexamen wiskunde A- vwo 005-I 4 Beoordelingsmodel Meer neerslag de opmerking dat de gemiddelde jaarlijkse neerslag in beide plaatsen gelijk is De standaardafwijking in Winterswijk is groter (en dus
Nadere informatieHerhalingsclusters. Algemeen. Aanmaken Herhalingscluster
Herhalingsclusters Algemeen In Orthomatic en Elamatic was het tot voorheen niet mogelijk om een herhalingsschema voor meerdere samengestelde artikelen tegelijk te laten gelden. Dit is in software versie
Nadere informatieEindexamen wiskunde B 1-2 vwo 2002-II
Eindexamen wiskunde B 1-2 vwo 2002-II ppervlakte Gegeven is de functie f ( x) = x 1. De lijn k raakt aan de grafiek van f in het punt (10, 3). Zie figuur 1. figuur 1 y k 1 1 f x 5p 1 Stel met behulp van
Nadere informatieProjectieve Vlakken en Codes
Projectieve Vlakken en Codes 1. De Fanocode Foutdetecterende en foutverbeterende codes. Anna en Bart doen mee aan een spelprogramma voor koppels. De ene helft van de deelnemers krijgt elk een kaart waarop
Nadere informatieTerugkoppeling kwartaaluitkomsten IPS 2017 en 2018
Terugkoppeling kwartaaluitkomsten IPS en 1. Achtergrond GGNet / Twomorrow De wens van cliënten om regulier betaald werk of opleiding te vinden en/of behouden is het centrale doel van IPS. Voor ieder IPS
Nadere informatieRekenen Groep 4-2e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
Nadere informatieRekenen Groep 4-2e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
Nadere informatieAanvullingen bij Hoofdstuk 6
Aanvullingen bij Hoofdstuk 6 We veralgemenen eerst Stelling 6.4 tot een willekeurige lineaire transformatie tussen twee vectorruimten en de overgang naar twee nieuwe basissen. Stelling 6.4. Zij A : V W
Nadere informatieSchriftelijke zitting Systeem- en regeltechniek 2 (WB2207) 31 januari 2008 van 9:00 tot 12:00 uur
Schriftelijke zitting Systeem- en regeltechniek 2 (WB227) 31 januari 28 van 9: tot 12: uur Onderstaande aanwijzingen nauwkeurig lezen. Vul op het voorblad uw naam, voorletters, studienummer en opleiding
Nadere informatieSNELLER OP JE BESTEMMING
TOMTOM TRAFFIC. BRENGT JE SNELLER OP JE BESTEMMING TomTom is een toonaangevende leverancier van verkeersinformatie. TomTom controleert, verwerkt en levert verkeersinformatie met behulp van eigen technologie.
Nadere informatie(iii) Enkel deze bundel afgeven; geen bladen toevoegen, deze worden toch niet gelezen!
Examen Wiskundige Basistechniek, reeks A 12 oktober 2013, 13:30 uur Naam en Voornaam: Lees eerst dit: (i) Naam en voornaam hierboven invullen. (ii) Nietje niet losmaken. (iii) Enkel deze bundel afgeven;
Nadere informatieRapportage Deelnemerservaringsonderzoek
Rapportage Deelnemerservaringsonderzoek Versie 1.0.0 Drs. A. Weynschenk november 2018 www.triqs.nl Voorwoord Met genoegen bieden wij u hierbij de rapportage aan over het uitgevoerde deelnemerservaringsonderzoek
Nadere informatieWMO-raadpleging Gemeente Heemstede
WMO-raadpleging Gemeente Heemstede Over Facit Facit is opgericht in 2000 door zorgaanbieders in de provincie Noord-Holland. Facit is een stichting zonder winstoogmerk met als doelstelling om tegen kostprijs
Nadere informatieRekenen Groep 4-1e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
Nadere informatieWat ga je in deze opdracht leren? Meer leren over: soorten vragen, vraagwoorden, signaalwoorden en sleutelwoorden
Wat ga je in deze opdracht leren? Meer leren over: soorten vragen, vraagwoorden, signaalwoorden en sleutelwoorden Soorten vragen, vraagwoorden, signaal- en sleutelwoorden Schema 1 Soorten vragen Open vraag
Nadere informatieHandleiding Van klinimetrie naar subdoel Versie 5.2 Juli HANDLEIDING Van klinimetrie naar subdoel
HANDLEIDING Van klinimetrie naar subdoel 1 HET AANMAKEN VAN EEN METING 03 2 HET AANMAKEN VAN DE TOTAALSCORE EN DE SUBSCORES 04 3 HET TONEN VAN DE UITKOMSTEN NA UITVOERING VAN METING 07 2 Met de introductie
Nadere informatie2 Algemene opbouw van een computersysteem
Procescomputer E. Gernaat 1 Microprocessoren algemeen Informatie-verwerking zoals behandeld is momenteel vrijwel geheel overgenomen door microprocessoren. Wanneer we voortborduren op het idee van combinatorische
Nadere informatieRecognition and Detection of Objects Using Visual and Textual Cues S. Karaoğlu
Recognition and Detection of Objects Using Visual and Textual Cues S. Karaoğlu Samenvatting Met dit proefschrift richten we onze aandacht op object herkenning en detectie voor een beter begrip in afbeeldingen.
Nadere informatie